specimina philosophiae - La philosophie dans l`Académie de Créteil

Transcription

René Descartes
SPECIMINA PHILOSOPHIAE
Introduction and Critical Edition
Inleiding en kritische editie
(met een samenvatting in het Nederlands)
Proefschrift
ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit Utrecht
op gezag van de rector magnificus, prof. dr. J.C. Stoof,
ingevolge het besluit van het college voor promoties
in het openbaar te verdedigen op vrijdag 19 oktober 2007 des middags te 2.30 uur
door
Corinna Lucia Vermeulen
geboren te Amstelveen op 11 juli 1969
Promotor: prof. dr. Th.H.M. Verbeek
Research for this dissertation was sponsored by the Netherlands Organization
for Scientific Research (NWO).
amicis —
Tessae ante omnes
Preface
The critical edition of the Specimina philosophiae is not the most important
part of this book. The main questions which I set out to answer are: to what
extent did Descartes revise the translation? Can we identify the passages
which he corrected?
These questions are answered in chapter 3 of the Introduction, which
contains the spirit distilled from the third apparatus of the edition (in which
source text and translation are compared). Chapters 1 and 2 provide and
interpret the relevant historical information that could be gleaned from a
variety of sources. Chapter 4 goes into the details of the present edition and
its most important predecessors, and has a practical as well as a polemical
side. Furthermore, I have included surveys of the use of capitals, accents
and punctuation in our text, which I hope will be of use to readers of other
seventeenth-century Latin texts as well.
My original intention was to fill a gap in Cartesian scholarship. Gradually,
the scope of the book has widened, and I hope that it will also find its way
to readers who are interested in Neo-Latin, the history of translation, and
the res publica litterarum.
Whenever I refer to the reader with a feminine pronoun, the masculine is
understood to be included.
Acknowledgements
A project like this cannot come to fruition without the support, practical
and otherwise, of many people—far too many, in fact, to acknowledge them
all by name. But the friends who are not mentioned know that they are
gratefully included in the dedication.
In the early stages of my research, I received valuable advice from Michelle
Beyssade. Likewise, Christiane Berkvens was a great help when I started
research on Courcelles. I owe a debt of gratitude to Chris Heesakkers for
his careful reading of the entire manuscript (as well as large parts of the
French text), and for his astute observations. Piet Steenbakkers has been
an encouraging critic, as have Vincent Carraud, Jean-Robert Armogathe,
Dan Garber, and many other scholars with whom I had the pleasure to
discuss my work. Liesbeth de Wreede helped me understand some of the
mathematical passages in the Dioptrice.
The following people and institutions have also contributed in various
ways to the completion of this work: Mieke Koenen, Marg Smolders, Anne
Marie Jansen, Jan Waszink, Stichting Kollatie, Maarten van Houte, Thijs
de Beus, the Huizinga-instituut (research school for cultural history), Grace
Swart (University Library Utrecht), Gerda Huisman (University Library
Groningen), the ever helpful staff at the Dousa Room (University Library
Leiden) and Special Collections (University Library Amsterdam, UvA),
Loes Vermeer (NWO), Mieke Scheffer (then Faculty of Philosophy, Utrecht),
and the administration and systems staff at the Utrecht Department of Philosophy.
When I set out, I was completely new to Descartes and the seventeenth
century. I was fortunate to participate in the weekly seminar on the philosopher’s correspondence with my colleagues Erik-Jan Bos, Matthijs van Otegem and Jeroen van de Ven, and our supervisor Theo Verbeek. Moreover,
my research has benefited greatly from the sources they brought to my
attention. Erik-Jan ‘the TEXnician’ Bos has been an invaluable help in
preparing this dissertation for print. Finally, I would like to thank Theo
Verbeek for his patience, encouragement and generosity.
Contents
List of bibliographical abbreviations
xi
Introduction
Chapter 1: The history of the Specimina philosophiae before 1644
The objections project and the Specimina
The translator
The Geometrie
1
2
8
14
Chapter 2: The publication of the Specimina philosophiae
Plans and preparations
The printing process
Baillet’s version
Distribution
19
19
20
22
23
Chapter 3: The relation between the translation and its source text
The divergences from the source text
Practical adaptations; the second translator
Latin style
Stylistic devices
Strategic adaptations; Revius’ criticism
Translating errors
Probable authorial interventions and other striking divergences
Changes made certainly by Descartes
Non-interventions
The woodcuts
Conclusion
27
31
31
33
36
43
48
49
61
63
64
66
Chapter 4: Principles of this edition
Collated copies
The edition of 1644
The earlier edition of 1650
The later edition of 1650
The edition of 1656
The edition by Adam and Tannery
Presentation of the text
The critical apparatus
The second apparatus
The third apparatus
69
69
69
71
71
71
73
73
77
78
78
ix
Some ‘accidental’ features of the Specimina philosophiae
Use of capital letters
Use of accents
Use of punctuation
List of sigla and abbreviations
78
79
80
81
83
Text
Index materiarum
87
Dissertatio de methodo
105
Dioptrice
153
Meteora
237
Illustrations
323
Appendices
1.
2.
3.
4.
Van Schooten’s Animadversiones in Dioptricam
The Munich copy of 1637
Postclassical words, meanings, and forms
Unusual spellings
373
377
383
389
Bibliography
391
Index nominum
403
Samenvatting
407
Curriculum vitae
409
x
Bibliographical abbreviations
AT – Descartes, René. 1996. Oeuvres de Descartes, ed. Charles Adam and
Paul Tannery, 11 vols. (Paris 1897–1913, revised edn by P. Costabel and
B. Rochot, 1964–76, repr. 1996)
Bos – Descartes, René. 2002. The Correspondence between Descartes and
Henricus Regius, ed. Erik-Jan Bos, Quaestiones infinitae vol. 37 (dissertation Utrecht)
CM – Mersenne, Marin. 1945–1991. Correspondance du P. Marin Mersenne, ed. C. de Waard et al., 18 vols., Paris
Gilson – Descartes, René. 1987. Discours de la méthode, ed. and comm.
Étienne Gilson, Bibliothèque des textes philosophiques, Paris (1st edn 1925)
Lojacono – Descartes, René. 1983. Opere scientifiche di René Descartes,
vol. 2: Discorso sul metodo, La Diottrica, Le Meteore, La Geometria, ed. Ettore Lojacono, Classici della scienza, Torino
NNBW – Molhuysen, P.C. and P.J. Blok (eds.). 1911–1937. Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, 10 vols., Leiden
Revius – Revius, Jacobus. 2002. A Theological Examination of Cartesian
Philosophy. Early Criticisms (1647), ed. Aza Goudriaan, Kerkhistorische
Bijdragen vol. 19, Leiden/Boston
Roth – Descartes, René. 1926. Correspondence of Descartes and Constantyn Huygens, 1635–1647 , ed. Leon Roth, Oxford
xi
Chapter 1
The history of the Specimina philosophiae before 1644
When René Descartes (1596–1650) published his Discours and Essais in
1637, the appearance of original philosophical works in French was not unheard of, but certainly unusual. And although the work was aimed first
and foremost at a mixed French-speaking audience consisting of high-born
men and women, academics and craftsmen, it is clear that a Latin translation was planned in an early stage. An old acquaintance of Descartes’s,
Vopiscus Fortunatus Plemp (1601–1671), took it for granted that the work
would be translated into Latin.1 The notice to the reader preceding the
Specimina philosophiae tells us that the translation was made shortly after
the publication of the Discours and Essais.2 And finally, there is a letter,
generally dated April 1637, in which Descartes tells Marin Mersenne (1588–
1648) that there are plans to translate the Discours and Essais into Latin.3
Unfortunately, this text is part of a cluster of fragments that have been
pasted together by the seventeenteenth-century editor Clerselier; its date is
uncertain, but should in any case be placed in 1637.4
The Latin text was finished in the summer of 1638 at the latest: on 23
August, Descartes wrote to Mersenne that he intended to have it printed
1 Plemp to Descartes, 15 September 1637 (AT I, p. 399): ‘Quaeris quid sentiamus?
Imprimis stilus in eo idiomate atticus est, ut desperem quemquam futurum qui librum
in latinum aeque recte vertet.’ As we shall see, Plemp’s misgivings were justified.
2 See p. 27.
3 Descartes to Mersenne, [April 1637] (CM VI, p. 234sq.; AT I, p. 350): ‘Mais il y a
environ huit ans que j’ay écrit en latin un commencement de Metaphysique, où cela est
deduit assez au long, et si l’on fait une version latine de ce livre, comme on s’y prepare,
je l’y pourray faire mettre.’
4 For the problems surrounding Clerselier’s edition, see Bos, pp. xxvii–xxxiv. In this
case, AT and CM have not gone far enough in their separation of the fragments; the last
part of the text seems to be concerned with Descartes’s printing plans for Le Monde. The
first paragraph must be dated after 22 March 1637, when Descartes sent a printed text
of the Discours and Geometrie to Paris, but well before the arrival of the privilege in
Holland on 2 June. The part about the objections, which contains the information about
the translation, may or may not belong with the first paragraph. In it, Descartes replies
to objections that have come either from Mersenne or from people close to him, and since
they are about the Discours’s title and the proof of God’s existence given in part IV,
these may well have been the first objections that occurred to such readers. This would
fit a date in April, but a date after the publication of the Discours and Essais cannot
be excluded. On 20 April 1637, Descartes wrote to Constantijn Huygens (1596–1687):
‘Ce qui n’empesche pas toutefois que ie n’estime beaucoup la correction que vous faites
de ma perspectiue, en laquelle i’auoue que Schooten et moy auons failli, et si on en fait
iamais vne autre impression i’auray soin qu’elle soit corrigée.’ (AT I, p. 630; Roth p. 44)
As Descartes would take the word impression to include the publication of a translation,
this remark may indicate that the letter to Mersenne was written at a later date, but it is
also possible that Descartes decided not to mention the planned translation to Huygens
because it would not be published in the near future.
1
introduction
soon.5 However, it was not until the summer of 1644 that the Specimina
philosophiae were published, together with the Principia philosophiae. The
translator’s name was not revealed—a regrettably common occurrence in
this period—and the last of the three Essais, the Geometrie, was not included in the translation.
This leaves us with three questions to be answered. Why did the Specimina remain unpublished for six or seven years after they had been finished?
Who was the translator? And why was the Geometrie left out?
The objections project and the Specimina
To answer the first question, we must look at a publication project of
Descartes’s that was closely related to the Latin translation: the objections
and replies that followed in the wake of the Discours and Essais.6
At the end of the Discours de la methode, Descartes asked his readers to
send any objections they might have to his publisher (after all, the work
was published anonymously), promising to divulge them in print with his
replies.7 Objections were an essential part of the strategy that Descartes
followed with the Discours and Essais: he wanted to gauge the reactions
to his work ‘from behind the painting’8 in order to see whether the time
was right for the publication of Le Monde. Time and again, the philosopher
asked Mersenne for objections, on the condition that their authors agreed to
publication: he did not wish to waste his time answering the same questions
over and over again, but wanted to publish a volume of objections and replies
as soon as possible, so that his answers to the Frequently Asked Questions
would be accessible to everyone.9
5 ‘Et au bout du conte, si les François me font trop d’injustice, convertam me ad
gentes. Je suis resolu de faire imprimer bientost ma version latine pour ce sujet (. . . ).’
(CM VIII, p. 61; AT II, p. 334) CM’s assumption that this is about Van Schooten’s
translation of the Geometrie is unfounded. For the date of that translation, see below,
pp. 14–18. Descartes’s publishing plans are confirmed by the letter that the diplomat and
book collector Johannes Bisterfeld (1605–1655) wrote to Samuel Hartlib (c. 1600–1662) in
Amsterdam on 19 September 1638: ‘D. Reineri Professor Ultrajectensis, tam des Cartes,
quam meus intimus ante octiduum mihi dixit, Eius methodum brevi latinê ab ipso editum
[sic] iri; quare non est ut se maceret Ionston.’ See Hartlib 1996 (27/7/1A-8B: 8A) and
Viskolcz 2003, <http://mek.oszk.hu/03100/03150/html/bister5.htm> s.v. ‘Hartlib’ and
<. . . bister9.htm> s.v. ‘Reneri’.
6 My reconstruction of this project differs significantly from the one presented in
Otegem 2002, pp. 34–36. It is my opinion that he misinterprets several passages in the
correspondence.
7 AT VI, p. 75sq.; cf. p. 150, ll. 22-32.
8 AT VI, p. 4; cf. p. 106, l. 22. (Diss. I)
9 See Descartes to Mersenne, [beginning of June 1637] (CM VI, p. 281; AT I, p. 378sq.);
Descartes to Mersenne, [second half of June 1637?] (CM VI, p. 288; AT I, p. 390);
Descartes to Huygens, 5 October 1637 (AT I, p. 434sq.); Descartes to Mersenne, [first
half of October 1637] (CM VI, p. 319; AT I, p. 453sq.); Descartes against Roberval and
Pascal, [1 March 1638] (AT II, p. 12sq.); Descartes to Mersenne, [1 March 1638] (CM
VII, p. 77; AT II, p. 25); Descartes to Mersenne, 27 May 1638 (CM VII, p. 237; AT II,
p. 147).
2
chapter 1
Up to the summer of 1638, a number of satisfactory submissions arrived.
In his letter to Mersenne dated [29 June 1638], Descartes sums up the
publishable sets of objections: Morin, Plemp, Froidmont, Ciermans, and
‘S.P.’.10 Most of them were in Latin, and Descartes asked Mersenne to
see to it that any new submissions would be in the same language.11 It
stands to reason that he intended to have the French objections and replies
translated, or to translate them himself. The volume containing them could
then be bought separately by readers who already possessed the Discours
and Essais, but those who did not read French or who wanted to read the
extended version of Descartes’s proof of God’s existence,12 would be able
to avail themselves of the Latin translation as well.
In the meantime, printing had been postponed twice because more objections were needed,13 and Descartes was becoming disappointed by the
reactions of the French (a fact that he himself saw as a reason to publish
the Latin translation).14 But he was still counting on objections from La
Flèche and at least one other source, and planned to have the whole collection printed before the end of the year, or in the summer of 1639 at
10 CM VII, p. 311sq.; AT II, pp. 191-193. ‘S.P.’ is usually—and erroneously, as I intend
to show elsewhere—identified as Alphonse Pollot.
11 Descartes to Mersenne, 27 July 1638 (CM VII, p. 416; AT II, p. 267): ‘2. Ce qui
[before this, Descartes has spoken of Petit’s objections] n’empesche pas que je ne veuille
tascher d’esclaircir les raisons que j’ay données de l’existence de Dieu, mais j’en escriray
en latin. 3. Et pource que la pluspart des objections qu’on m’a envoyées, et que j’ay
dessein de faire imprimer, lorsque j’en auray un assez bon nombre, sont aussi latines, je
serois bien ayse que ceux qui m’en voudront faire à l’avenir, les escrivissent en mesme
langue. 4. Et pource que j’ay quasi opinion que les Jesuites de la Fleche m’en envoyeront,
et que si cela est, ils aymeront mieux les mettre en latin qu’en François, je vous prie de
les en faire avertir, mais comme sans dessein et par occasion, à cause que peut-estre il ne
pensent point à m’en envoyer.’
12 See the letters quoted in notes 3 and 11, and Descartes to [Vatier], [22 February
1638] (AT I, p. 561).
13 In March 1638, Descartes had been planning to publish the objections quickly, but
he abandoned this plan in the course of May. In July, he realized that he would not
succeed in having the volume printed before the end of the year. Descartes to Mersenne,
27 May 1638 (CM VII, p. 241; AT II, p. 152sq.): ‘Je pensois faire réponse à Monsieur
Morin à ce voyage, mais je suis trop pressé, ce sera pour une autre fois. Aussi bien ne
suis-je point resolu de commencer si tost à faire imprimer aucunes objections; car j’en
attens encore quelques-unes qu’on m’a fait esperer.’
Descartes to Morin, 13 July 1638 (AT II, p. 221): ‘I’aurois vsé de la permission que
vous m’auez fait la faueur de me donner, de faire imprimer ma réponse a vos objections
auant que vous l’eussiez veuë, si i’en auois autant hasté l’impression que ie m’estois
proposé de faire quand ie les receus; mais ayant eu depuis quelque autre consideration
qui m’empesche de rien publier si-tost (. . . )’
Descartes to Mersenne, 27 July 1638 (CM VII, p. 417; AT II, p. 268sq.): ‘Pour vos
difficultez touchant la page 258 de mes Meteores, elles requerent un long discours, et
c’est l’endroit le plus difficile de tout le livre; mais j’en ay escrit assez amplement en
ma response à quelques objections venues de Louvain, lesquelles j’espere que vous verrez
imprimées avant un an [the draft has ‘avant la fin de l’année’].’
Descartes to Plemp, [August-October 1638] (AT II, p. 344sq.): ‘Sed satis spatij habebis ad
consilium tuum mihi hac de re significandum, antequam quicquam excudendum curem;
vix enim ante tres menses incipiam.’
14 See note 5.
3
introduction
the latest. As we have already seen, he also hoped to have the translation
printed before long. But in the autumn, Mersenne let Descartes know that
the Jesuits of La Flèche, although unconvinced by his work (they did not
follow the Meteores in their teaching, something Descartes had hoped for),
would not submit objections as long as he did not declare his principles.15
In view of Descartes’s disappointment with the French and his report
of positive reactions from the Dutch,16 it is not unlikely that he had the
manuscript of the Specimina circulated in the Netherlands at this time in
order to provoke Latin objections. We know that copies of his correspondence with Libert Froidmont (1587–1653) and Plemp were circulating, no
doubt in order to prevent other objectors from asking the same questions.17
We also know that in the autumn of 1639, Descartes sent the manuscript of
the Meteora to Caspar Barlaeus (1584–1648), professor of philosophy at the
Athenaeum Illustre of Amsterdam. However, Barlaeus kept the Meteora for
a year, without ever delivering the objections that he vaunted.18
15 Descartes to Mersenne, 15 November 1638 (CM VIII, p. 188sq.; AT II, p. 424sq.):
‘Pour l’excuse de ceux qui vous mandent qu’ils ne me peuvent faire d’objections, à cause
que je ne declare point mes principes, c’est plutost un pretexte qu’ils prennent, qu’une
raison qui soit valable. Car il n’est point besoin de sçavoir davantage de mes principes
que j’en ay expliqué, pour entendre la pluspart des choses que j’ay écrites, et connoistre
si elles sont fausses ou vrayes. Or s’ils les jugent fausses, je croy qu’ils sont obligez de
les refuter; car il y a assez d’autres personnes qui en font estat, pour empescher qu’ils
ne les puissent tant mépriser que de n’en daigner prendre la peine. Et s’ils les jugent
vrayes, et que neantmoins ils manquent de les suivre en enseignant leurs Meteores, ils
témoignent qu’ils ne sont pas entierement amateurs de la verité.’ We can safely assume
that the Jesuits of La Flèche are meant here: we know from the letter quoted in note 11
that Descartes was waiting for their objections and used Mersenne as a go-between, and
we know from several other letters that he deemed the Meteores to be suitable for their
teaching, which traditionally dealt with meteorology. See Descartes to [Noël], [October
1637?] (AT I, p. 455); Descartes to Mersenne, 27 July 1638 (CM VII, p. 416; AT II,
p. 267sq.); Epistola ad P. Dinet, AT VII, p. 573; Rodis-Lewis 1988; Gilson 1930. See
also Descartes to Mersenne, 4 January 1643 (CM XII, p. 3; AT III, p. 609).
16 Descartes to Mersenne, 23 August 1638 (CM VIII, p. 61sq.; AT II, p. 334sq.).
17 Huygens to Descartes, 2 February 1638 (AT I, p. 653; Roth p. 67); ‘S.P.’ to Pollot for
Descartes, [February 1638] (AT I, p. 515); Regius to Descartes, 18 August 1638 (Bos p. 6;
AT II, p. 306); Regius to Descartes, [early 1640] (Bos p. 32sq.; AT III, p. 3); Descartes to
Regius, 24 May 1640 (Bos p. 43; AT III, p. 68); Regius, Physiologia VI, 6 (Bos p. 245);
AT IV, p. 180.
18 Descartes to Joachim de Wicquefort, 2 October 1640 (Descartes 2003, p. 102): ‘Ie
craindrois de me rendre importun en vous faisant souvenir derechef de mes Meteores,
qui sont entre les mains de Mr Barlaeus, et desquelles i’ay expressement afaire a present:
sinon que c’est une chose de si peu d’importance pour vous, que ie trouverois bien plus
estrange que vous en eussiez encore memoire, que non pas que vous l’ayez oublié. Ie
craindrois aussy qu’il ne semblast que ce fust par poltronnerie, et affin d’eviter le combat, que ie redemande les armes que i’avois cy devant envoyées a mon adversaire pour
les employer contre moy: sinon que ie suis assuré qu’il a desia eu assez de tems pour s’en
servir, et que la courtoisie avec laquelle il a tesmoigné me vouloir traiter m’empesche de
le pouvoir apprehender. Au reste ie vous prie de pardonner a ma liberté, de ce que ie
m’adresse icy plutost a vous qu’a Mr Barlaeus, pourceque ie n’ay pas le bien d’estre tant
en sa connoissance.’
Descartes to Joachim de Wicquefort, 5 October 1640 (AT III, p. 735): ‘Je suis marri
d’avoir redemandé mes armes au temps que celui que vous nommez mon Antagoniste
4
chapter 1
We do not know if Descartes received any objections beside Morin’s after the summer of 1638 (until much later). On 9 February 1639, he asked
Mersenne not to send him any further objections from France.19 In any
case, he had not lost heart completely, for in May 1639 he asked back the
collection of objections and replies that he had lent to Huygens, in order
to prepare it for publishing.20 He had agreed with Joannes Maire (1603–
1657), the Leiden publisher who had printed the Discours and Essais, to
publish the Latin translation with the objections and replies in the summer.21 But after this, the project disappears into thin air. In November
1639, the philosopher announced to Mersenne that he was working on the
Meditationes.22
In March 1640, Descartes had become so embittered by the reactions to
his work that he wanted to tell Mersenne that he did not intend to publish
any more writings, except the Meditationes; that he would even prevent the
Discours and Essais from being published in Latin if he could (although
in the final version of the letter, he drastically rephrased this and put noncommittally that he saw no reason to publish his principles at that time).23
It is possible that the manuscript of the Specimina was beyond Descartes’s
s’était mis en campagne, mais pour ce qu’on n’a point coutume d’attendre plus d’une
heure, ou deux, ou un jour tout au plus, sur le pré, pour les combats ordinaires: je
pensais que ce fut assez d’avoir attendu un an entier pour celui-ci, outre que je n’avais
point encore appris que Mr Barlaeus se fût mis en campagne ni même qu’il voulût être
mon Antagoniste. Et puisque je l’apprends par la lettre que vous avez pris la peine de
m’écrire, si tant est que la version de mes Météores lui puisse servir à ce dessein, je n’en
ai ici affaire que pour deux ou trois semaines, après lesquelles je m’offre de la lui renvoyer,
si tôt que je saurai qu’il le désire.’
When Huygens suggested that Descartes ask Barlaeus to write objections against the
Meditationes (Huygens to Descartes, 17 July 1641 (AT III, p. 770; Roth p. 154)),
Descartes replied: ‘Mais pour Mr Barlaeus, i’aurois tort de rien attendre de son costé,
sçachant comme il a cy deuant traité mes Meteores, desquelles il a dit en bonne compagnie, apres les auoir gardées pres d’vn an, qu’il n’auoit pas trouué vn mot qu’il approuuast,
ny auquel il n’eust à contredire, et toutefois ie n’ay sceu depuis obtenir de luy vn seul mot
de ses contradictions, quoy qu’on luy ait assez tiré l’oreille pour le conuier à les produire.’
(29 July 1641 (AT III, p. 772; Roth p. 156))
19 Descartes to Mersenne, 9 February 1639 (CM VIII, pp. 293–295; AT II, pp. 497–499).
20 Descartes to Huygens, 6 May 1639 (AT II, p. 677sq.; Roth p. 89sq.).
21 Woldeken Weland to Joachim Jungius, Leiden, 19 July 1639 (Jungius 2005, p. 312):
‘Monsieur de Chartes quo in angulo iam latitet, nescio, brevi autem, ut typographus La
[sic] Maire mihi retulit, huc se proripiet suumque librum Latine imprimendum curabit
adiuncta etiam apologia aliqua.’
22 Descartes to Mersenne, [13 November 1639] (CM VIII, p. 611; AT II, p. 622).
23 Descartes to Mersenne, 11 March 1640 (CM IX, p. 193; AT III, p. 39), draft: ‘(. . . )
bien que je ne l’aye pas fait en mes Essais, à cause que je n’y ay voulu donner mes
Principes, et je n’ay pas mesme aucune intention de les faire jamais imprimer, ny le reste
de ma Physique, ny mesme aucune autre chose, que mes cinq ou six feüilles touchant
l’existence de Dieu, à quoy je pense estre obligé en conscience; car pour le reste, je ne
sçay point de loy qui m’oblige à donner au monde des choses qu’il témoigne ne point
desirer. Et si quelques-uns le désirent, sçachez que tous ceux qui font les doctes, sans
l’estre, et qui preferent leur vanité à la verité, ne le veulent point; et que pour une vintaine
d’approbateurs, qui ne me feroient aucun bien, il y auroit des milliers de malveillans,
qui ne s’épargneroient pas de me nuire, quand ils en auroient l’occasion. C’est ce que
l’experience m’a fait connoistre depuis trois ans; et quoyque je ne me repente point de ce
5
introduction
control, making him fear that someone (the translator?)24 would publish
it without his (renewed?) authorization. On the other hand, the quoted
passage may simply presuppose that anyone could make and publish an
unauthorized translation.
In the summer of 1640, the Jesuit Pierre Bourdin (1595–1653), professor
of mathematics at the Collège de Clermont in Paris, attacked Descartes’s
Dioptrique in his disputations.25 Descartes was furious and hopeful at the
same time. He tried to involve the entire French Jesuit order by writing to
the Rector of the College, and actually expected official objections from the
Jesuits for some time.26 When Huygens heard the news, he asked his friend
for the publication of the complete collection of objections and replies.27
Descartes’s reply to this letter has been preserved; there is no reaction
whatsoever to Huygens’ question.28 The philosopher may or may not have
considered reviving the publication project that he had put on ice the year
before, if the Jesuits’ objections had enough bulk.
It was at this point that he asked and received back the manuscript of the
Meteora from Amsterdam, because he needed it for a few weeks.29 But the
exchange with the Jesuits turned into something completely different: on 11
que j’ay fait imprimer, j’ay toutesfois si peu d’envie d’y retourner, que je ne le veux pas
mesme laisser imprimer en latin, autant que je le pourray empescher.’
Final version: ‘(. . . ) bien que je ne l’aye pas fait en mes Essais, à cause que je n’ay pas
voulu y donner mes Principes, et je ne voy encore rien qui me convie à les donner à
l’avenir.’
24 Joachim de Wicquefort (1600–1670; see note 18) is a candidate as well, since according to Willems 1880 he acquired titles for Louis Elzevier.
25 See Baillet 1691, vol. II, p. 73.
26 Descartes to Mersenne, [22 July 1640] (CM IX, p. 491; AT III, p. 94): ‘Ce mot n’est
que pour vous remercier de l’affection que vous m’avez témoignée en la dispute contre les
Theses des Jesuites. J’écris à leur Recteur pour les prier tous en general de s’addresser á
moy, s’ils ont des objections à proposer contre ce que j’ay écrit (. . . )’
Descartes to Huygens, 31 July 1640 (AT III, p. 752; Roth p. 136): ‘Au reste, ie croy
que ie m’en vais entrer en guerre auec les Iesuites, car leur Mathematicien de Paris a
refuté publiquement ma Dioptrique en ses theses, sur quoy i’ay escrit à son superieur
affin d’engager tout leur cors en cete querelle: car bien que ie sçache assez il y a long
tems le prouerbe noli irritare crabrones, ie croy pourtant que puis qu’ils s’irritent d’eux
mesmes, et que ie ne le puis euiter, il vaut mieux que ie les rencontre vne bonne fois tous
ensemble, que de les attendre l’vn apres l’autre, en quoy ie n’aurois iamais de fin.’
Descartes to Mersenne, 30 September 1640 (CM X, p. 116sq.; AT III, p. 185): ‘Je ne feray
point encore mon voyasge pour cet hyver; car, puisque je doy recevoir les objections des
Jesuites dans 4 ou 5 mois, je croy qu’il faut que je me tiene en posture pour les attendre.’
See also Descartes to [Hayneuve], [22 July 1640] (AT III, pp. 97–101); Descartes to
[Mersenne for Bourdin], 29 July 1640 (CM IX, pp. 501–512; AT III, pp. 105–119).
27 Huygens to Descartes, 14 August 1640 (AT III, p. 755; Roth p. 139): ‘Ainsi, monsieur, j’advouë que les Iesuites se mettent en posture de gaigner mon amitié, en ce qu’ils
vont vous tailler de la besoigne. Et en fin j’attendray, et toute raison le requiert, que
tant d’autres objections qui vous ont esté faictes, paroissent un jour en ordre aveq voz
solutions, ne se pouvant dire combien tout le publiq s’en tiendra obligé a vostre amitié.’
28 See Descartes to Huygens, 27 August 1640 (AT III, pp. 757–760; Roth pp. 141–144).
29 See note 18. Van Otegem’s assumptions that the manuscript was that of the complete translation and that Descartes corrected it at this point are unfounded; we simply
do not know the reason why the philosopher needed the text. (Otegem 2002, p. 36)
6
chapter 1
November, Descartes wrote to Mersenne that he wanted to publish his principles quickly in the form of a philosophy school book, in order to show that
it could compete with the manuals traditionally used by the Jesuits.30 Two
weeks later, he sent the manuscript of the Meditationes de prima philosophia
to Paris for publication. The Principia philosophiae appeared in the summer of 1644, accompanied, as we have seen, by the Specimina philosophiae.
What kept Descartes from publishing the objections and replies in the
summer of 1639? His insisting on filling a proper volume suggests a simple
quantity problem. It is possible that Descartes discovered that he did not
have enough pages when he started editing the volume in May.31 On the
other hand, he may have realized that the collection lacked balance: one
of the most important problems raised in the general discussion and in
unofficial objections, his metaphysics,32 was not seriously addressed in it.
He did not consider Pierre Petit’s (1598–1677) objections against his proof
of God’s existence worthy of a reply, let alone publication;33 Guillaume
Gibieuf (1583–1650), whose objections on this subject were very important
to him, had withheld his permission to publish them.34 Descartes may well
have considered publishing his reply to Gibieuf anyway, for, as he wrote
to Huygens: ‘Pour les obiections qui n’y sont pas, on les peut aysément
entendre de mes responses.’35 All the other objections on the subject, like
many of those on other subjects, had been unofficial, being embedded in
real letters that were not meant for publication.
Perhaps it was a combination of factors: quantity, balance, and timing.
The publication had been meant to serve a twofold purpose: Descartes
wanted to explain his philosophy to the learned community, and he wanted
to save time by quickly publishing the Frequently Asked Questions. The
30 Descartes to Mersenne, 30 September 1640 (CM X, p. 117; AT III, p. 185); Descartes
to Mersenne, 11 November 1640 (CM X, pp. 224–227; AT III, pp. 231–234).
31 The publishable objections and replies mentioned on p. 3 fill 168 pages in AT. If we
exclude Morin’s second instantiae, which Descartes probably would have left out, and the
paragraphs concerning the circulation of the blood that Plemp did not want published,
154 pages are left. On the other hand, Descartes considered including his Examen de la
question geostatique in the volume, which would add 23 pages (see Descartes to Mersenne,
[11 October 1638] (CM VIII, p. 107; AT II, p. 392)). Even allowing for one or two sets of
objections that are unknown to us, it would have made for a meagre booklet compared
to the Discours and Essais (485 pages in AT).
32 Mersenne to Rivet, 20 January 1638 (CM VII, p. 28): ‘Tous agissent contre la
raison qu’il produit pour prouver l’existence de Dieu et la distinction de l’ame d’avec le
corps, mais cela vient de ce qu’il ne s’est pas assez expliqué, car assurement la raison est
excellente.’
Descartes to Mersenne, [1 March 1638] (CM VII, p. 80; AT II, p. 28): ‘Pour mes raisons
de l’existence de Dieu, j’espere qu’elles seront à la fin autant ou plus estimées qu’aucune
autre partie du livre.’
33 See Descartes to Mersenne, [29 June 1638] (CM VII, p. 311; AT II, p. 191sq.);
Descartes to Mersenne, 27 July 1638 (CM VII, p. 415sq.; AT II, p. 266sq.); Descartes to
Plemp, [August–October 1638] (AT II, p. 344sq.).
34 See Descartes to Mersenne, 31 March 1638 (CM VII, p. 134; AT II, p. 97); Descartes
to Mersenne, 27 May 1638 (CM VII, p. 236; AT II, p. 147).
35 Descartes to Huygens, 29 January 1639 (AT II, p. 676; Roth p. 88).
7
introduction
usefulness of the latter had dwindled as two years went by. The first purpose
was served, at least partially, by the Meditationes and, albeit on a different
level, by the Principia.
The Meditationes also fulfilled part of the purpose that their author had
had in mind for the Specimina: the explanation of his metaphysics in Latin.
I would argue that this was one of the reasons why he decided not to publish
the Specimina in 1639, the main reason being that the Specimina were linked
to the objections project in Descartes’s mind, so that he decided to forego
publication of the translation (or simply never undertook its publication, at
least not before 1643) because of his disappointment with the end result of
his objections project.
The translator
Baillet36 identifies the translator of the Specimina philosophiae as Étienne
de Courcelles (1586–1659), a claim that has gone unchallenged for centuries.37 Baillet is not always trustworthy, but he had sources at his disposal
that are no longer available. His account is interesting enough to quote in
full:38
Traduction latine des Essais de la Philosophie de M. Descartes, c’est-á-dire, du Discours de la Méthode, de la Dioptrique
& des Météores, faite par M. de Courcelles l’ancien. Qui étoit
M. de Courcelles: Ses ménagemens entre M. Descartes, &
M. Gassendi. M. Descartes revoit cette traduction, & en approuve l’impression. (. . . )
Le sieur Elzevier voyant avancer son impression des Principes
de M. Descartes vers la fin, fit solliciter l’Auteur de luy permettre d’imprimer en même têms la traduction latine de ses
Essais, après laquelle les étrangers qui n’avoient point l’usage
de la langue françoise aspiroient depuis la prémière édition
de ces Essais. Cette Traduction avoit été faite depuis peu de
mois par M. de Courcelles l’ancien39 Ministre & Théologien
François, retiré en Hollande comme M. Rivet, M. Desmarets,
M. Blondel, M. de Saumaise, & plusieurs autres sçavans Calvinistes de France. M. de Courcelles avoit embrassé le party
des Arminiens, & avoit même donné lieu à quelques zélez Go36
37
Baillet 1691, vol. II, pp. 213–215.
Only Van Otegem discusses the matter, concluding that the identification of the
translator as Courcelles ‘holds although with a question mark behind it.’ (Otegem 2002,
p. 36sq.)
38 The exact point in the text to which Baillet’s marginal notes refer is not always easy
to determine. I have inserted the notes after the text to which I take them to refer. Only
the reference to Van Limborch’s letter that is discussed below is inserted at its actual
starting point.
39 Marginal note: ‘Estienne.’
8
chapter 1
maristes de le soupçonner de Socinianisme.40 Il étoit originaire
d’Amiens en Picardie, mais il étoit né à Genéve le 2 de May
1586. Aprés avoir été quelque têms Ministre des Réformez en
France, il avoit passé en Hollande, & avoit succédé à Simon
Episcopius dans la chaire en théologie des Remontrans à Amsterdam, où il eut Arnaud de Poelenbourg pour successeur, &
aprés luy Philippes de Limborch. Il mourut à Amsterdam le
22 de May de l’an 1659.
C’étoit alors la mode parmy les gens de Lettres du prémier
ordre de briguer l’amitié de M. Descartes & de M. Gassendi,
& l’on ne croyoit pas pouvoir se maintenir dans la réputation
de bel esprit ou de sçavant homme, si l’on n’étoit connu de
ces deux Philosophes, ou si l’on n’avoit au moins quelque relation avec eux. M. de Courcelles étoit l’ami particulier de l’un
& de l’autre: & parce qu’il sçavoit que M. Descartes avoit
alors le coeur ulcéré des playes que les livres, & les41 Emissaires de M. Gassendi luy avoient faites, il ne croyoit pas pouvoir se maintenir dans ses bonnes graces, qu’en dissimulant ce
qu’il étoit à M. Gassendi, & qu’en faisant quelque chose qui
pût luy être fort agreable, & l’éloigner en même têms de la
pensée qu’il fût du nombre de certains espions, qu’il croyoit ne
s’approcher de luy que pour le livrer à M. Gassendi. C’étoit
se ménager auprés de l’un & de l’autre avec la prudence d’un
amy équitable & sincére: mais c’étoit connoı̂tre assez mal ce
coeur ulcéré, qui ne laissoit pas d’aimer tendrement tous ceux
de ses amis de France & de Hollande, qui se trouvoient engagez
dans l’amitié de M. Gassendi, & qui n’étoit pas libre même
au milieu de ses petits chagrins, de ne pas aimer M. Gassendi,
depuis qu’il avoit attaché son affection à l’estime qu’il avoit
conçûë pour luy. M. de Courcelles crût donc ne pouvoir rien
faire de plus agréable à M. Descartes, ni de plus digne d’un
Cartésien aussi zélé qu’il étoit, que de traduire les Essais de sa
Philosophie en une langue qui pût contribuer à rendre toute la
terre Cartésienne. Il mit en Latin le Discours de la Méthode, la
Dioptrique, & le traitté des Météores. Mais il ne toucha point
à la Géométrie, soit qu’il la jugeât audessus de sa portée, soit
qu’il eût avis que M. Schooten se fût chargé de la traduire.
M. Descartes ayant donné son consentement pour l’impression de la traduction des trois traittez, fut prié de la revoir
auparavant, pour juger de sa conformité avec son Original. Il
ne refusa point d’user de son droit d’Auteur, & se servit de
40 Marginal note: ‘Bibliotheca Anti-Trinit.’ Courcelles and his works are indeed blacklisted in Sandius 1684, pp. 109–112.
41 Marginal note: ‘Van-Limborch, lettr. Ms. du 10 Mars 1690. à M. Hartsoeker.’
9
introduction
cette occasion pour y faire quelques changemens, comme nous
avons remarqué qu’il fit à ses Méditations sur la traduction
françoise de M. le Duc de Luynes. Ce fut donc sur ses propres pensées qu’il fit des corrections, plûtôt que sur les paroles
du Traducteur Latin, à qui il rendit le témoignage d’avoir été
fidelle & scrupuleux, jusqu’à s’efforcer de rendre le sens de
l’Auteur mot pour mot. Ce témoignage de M. Descartes en
faveur de M. de Courcelles se trouvant à la tête de la traduction latine a dû satisfaire toutes les personnes raisonnables,
qui auroient été en peine de sçavoir la raison des différences
qui se trouvent entre le François & le Latin: & il peut servir
à condamner la mauvaise foy du sieur Jacques de Réves, dit
Revius, qui a prétendu faire un crime d’infidélité à M. de Courcelles de tous ces changemens, & qui a fait injure à M. Descartes en soûtenant que tous ces endroits n’exprimoient point
sa pensée.42
We are concerned only with the translator’s identity at this point. The
chronological aspects of Baillet’s account are discussed on p. 22. Suffice it
to say here that his chronology is impossible and must be based on speculation; and as we have already seen, the Latin translation was made in
a far earlier stage.43 The only source identified by Baillet is a letter, now
lost, written by Courcelles’s pupil and successor Philippus van Limborch
(1633–1712) to Nicolaas Hartsoecker (1656–1725) on 10 March 1690.44 It is
often difficult to separate Baillet’s theories from the facts, or at least the
basis, provided by his sources. In this case, it is most likely that Van Limborch’s letter identified Courcelles (whom Baillet calls l’ancien in order to
distinguish him from his son, Gideon (between 1621 and 1626–1672), a Remonstrant minister) as the translator, and linked his reasons for translating
the Specimina to his relationship with Pierre Gassendi (1592–1655), versus
that with Descartes. The rest of the story may well stem from Baillet’s
42 Marginal note: ‘Clauberg Def. pag. 5.’ Jacobus Revius and Johannes Clauberg’s
Defensio cartesiana are discussed in ch. 3, pp. 43–48.
43 The hypothesis that there were two translations must fall victim to Ockham’s razor,
especially since it would raise more problems than it would solve.
44 Van Limborch was one of Baillet’s Dutch contacts. Baillet cites two letters from
Van Limborch to himself, dated 10 March 1690 and 15 April 1690, in which his correspondent reports the results of his dealings with the Dutch Cartesian Johannes de Raey
(1622–1707). Van Limborch may have referred Baillet to the letter that he wrote to Hartsoecker on the same day. Since the latter lived near Paris and had already established
his reputation as a lens grinder, it is not unlikely that Baillet, who was interested in
Dutchmen who might have information on Descartes, knew him. My identification of the
addressee, ‘M. N. Hartsoeker, Hollandois demeurant à Paris’ according to Baillet’s index,
as the famous physicist Nicolaas Hartsoecker rests part on the fact that he lived near
Paris, part on the fact that his father Christiaan (1626–1683), a Remonstrant minister,
was a close friend of Van Limborch’s. I know of no other Hartsoeckers who would qualify.
Christiaan Hartsoecker was a pupil of Courcelles’s, like Van Limborch; seven letters that
Courcelles wrote to him are preserved in the University Library (UvA) at Amsterdam.
10
chapter 1
fertile imagination. One of Gassendi’s ‘emissaries’ was Samuel de Sorbière
(1615–1670), a relative of Courcelles’s who stayed in his house for some
days in the summer of 1642.45 In the autumn of 1643, Gassendi sent the
manuscript of his Disquisitio against Descartes’s Meditationes 46 to Sorbière,
who had it printed by Blaeu in Amsterdam. It was Courcelles who supervised the printing process, sent proofs to Gassendi, and who should have
seen to it that no leaves were secretly sent to Descartes.47 Gassendi’s letter
to Sorbière dated 28 November 1643 shows that Gassendi and Courcelles
were not acquainted earlier.48
Independent evidence of Courcelles’s alleged friendship with Descartes is
scarce. If they have ever corresponded, the letters have not been preserved;
there is no mention of Courcelles in Descartes’s remaining correspondence.
Of Courcelles’s correspondence I have unearthed seventy letters. They prove
that the Remonstrant theologian was interested in the philosophy of Hobbes,
Gassendi and Descartes, but not that he had—or did not have—a personal
relationship with any of them. The most important source on Courcelles’s
life is the funeral oration held by his immediate successor, Arnold Poelenburg (1628–1666). He assures us that Descartes hardly ever visited Amsterdam without visiting Courcelles, ‘ut aequales delectantur aequalibus.’49 We
should not take this too literally, but it cannot be a brazen lie either, since
it was told in front of the upper class and academic world of Amsterdam,
only nine years after Descartes’s death.
Had Poelenburg known that his mentor had translated a work by Descartes, he would certainly have mentioned it. If Courcelles was the translator,
apparently he was not very proud of his work, perhaps especially after his
appointment at the Remonstrant Seminary in 1643.50 It is also possible that
45
46
47
See Baillet 1691, vol. II, pp. 167–170, 204–213; Vermeulen 2002, pp. 262–264.
Gassendi 1644.
See Sorbière to Thomas de Martel, 29 August 1643 (quoted in CM XII, p. 305), and
Sorbière to Gassendi, 15 October 1643 (quoted in CM XII, p. 345). It should be noted
that Baillet, who knew these letters, neglected to mention Courcelles’s involvement in
the printing of the Disquisitio. Leaves were in fact sent to Descartes during printing:
see Huygens to Descartes, 23 November 1643 (AT IV, p. 767sq.; Roth p. 227sq.), and
Descartes to Huygens, 26 February 1644 (AT IV, p. 770; Roth p. 230).
48 Gassendi 1658, vol. VI, p. 174sq.: ‘Quem inspirasti mei amorem in Curcellaei optimi
pectus; re, & verbis expertus sum, nam quae fuere tria prima folia Disquisitionis meae
excusa, & abs te explorata misit; ac dedit simul literas humanissimas, & affectus plenas.
Rescripsi illicò ad ipsum gratitudinem quâ potui testatus. Ipse, qui tua commendatione
fecisti mihi beneuolum, facito quoque tua sponsione de mea obseruantia securum.’ And
in the postscript: ‘Haec iam scripseram, cùm ecce accipio insignem fasciculum, in quo
praeter optimi Curcellaei literas folia consequentia ad vsque Alphabeti finem reperio.
Manum heinc tollo, vt ad eum scribam, nolui autem nescire te vt ingeminare pro me
grates possis.’
49 Poelenburg 1675 (1659), fo. **3r.
50 This would not be surprising in view of the translation’s deficiencies in style, grammar and grasp of the author’s meaning. As is shown on p. 33, the translation was made
in haste; this would fit the circumstances of Courcelles’s life in 1637, when he had to
scrape a living.
11
introduction
Descartes had instructed him to keep his role a secret: his Remonstrant beliefs would have caused the philosopher a great deal of trouble from the
side of the Calvinist orthodoxy (something of which he had enough as it
was after 1641), and the translation would probably not have been taken
seriously by an influential part of the Dutch public.
There is no reason to assume that Courcelles lied to Van Limborch, or that
Van Limborch invented the whole story. But what exactly did Courcelles tell
him? Possibly no more than that he was acquainted with Gassendi as well
as with Descartes, and that he had translated the Discours and Essais.51 I
suspect that the part about his motives is mere speculation, either by Van
Limborch or by Baillet. If there is any truth to it, the order must have
been reversed: Courcelles must have sought Gassendi’s acquaintance while
concealing his relationship with Descartes, not the other way around.
As far as I know, there are no sources to confirm the translator’s identity that are certainly independent from Baillet. I have seen a copy of the
1650 edition52 with a seventeenth-century handwritten note identifying the
translator as Stephanus de Courelles (sic). The note’s date cannot be established with sufficient precision to exclude that it goes back to Baillet’s
account. Van Otegem mentions a copy of the 1644 edition of which the
same is true.53
Étienne de Courcelles is in any case a very good candidate, as far as his
background is concerned. He had been a protestant minister in France but
gotten into trouble (caused both by his Arminian beliefs and by his maid’s
pregnancy) and had come to Amsterdam in the spring of 1634. Since Descartes arrived in Amsterdam in the same spring and stayed there for a year,
it is possible that they first met in this period. Courcelles, although of
noble birth, had been reduced to poverty and worked as a proof corrector
for publishers, especially Blaeu, and as a translator. He joined the Remonstrant Brotherhood in 1636 and carefully fortified his social position until his
efforts were rewarded with the chair of theology at the Remonstrant Seminary in 1643. Courcelles’s correspondence confirms the impression, given by
Baillet, that he was keen on offering his services to important members of
the Republic of Letters.54 He used his contacts with the book publishers of
Amsterdam—Louis Elzevier, who published the Specimina, among them—
for the benefit of many learned friends and saw dozens of books through
the press, after 1643 as well as before.
All of Courcelles’s published works are of a theological nature, except the
Synopsis Ethices.55 His unpublished works include Introductio ad Chronolo51 Another possibility is that Van Limborch only discovered after Courcelles’s death
that he had translated the Specimina, for instance when he was preparing the edition of
his teacher’s collected works (see note 55).
52 University Library of Amsterdam (UvA), 461 G 17.
53 Otegem 2002, pp. 33 and 36sq.
54 See Vermeulen 2002.
55 It was published in Courcelles 1675, edited by Philippus van Limborch.
12
chapter 1
giam, Notae breves in Fr. Burgersdicii Metaphysicam, and Astronomiae et
Geographiae encomium; all of them used for his classes, no doubt, which
included Greek, philosophy and church history. According to Poelenburg,
Courcelles was well versed in mathematics and astronomy and encouraged
his students to pursue these studies. In his youth, he had studied medicine
for some time, and he gave permission for his body to be dissected upon his
death.
Poelenburg gives the following account of Courcelles’s attitude toward
philosophy:
Quid attinet nunc de reliquis Philosophiae partibus, quantopere in iis versatus fuerit, multa disserere, cum ea sic ipse
didicerit, ut alios qui non didicissent ac discere vellent docere
potuerit? Neque tamen in hoc studiorum genere indormiendum; multoque minus immoriendum huic putavit: quod nimium hodie pervulgatum est, apud eos maxime, qui barbaras ac
non intellectas Scholasticorum (ut vocantur) voces avide consectantur, ut eruditi ac subtiles & Angelici Doctores aliis esse
falsa specie & inani pompa compareant: sed eam maxime in
Philosophia viam laudavit, quam sequi se Neoptolemus profitetur apud Ennium; Philosophandum, inquit, sed paucis.56
Although Courcelles, like many Remonstrants, was interested in new philosophy, he certainly was not the zealous Cartesian that Baillet portrays.57
His correspondence with the Cartesian Lambertus van Velthuysen (1622–
1685)58 gives some interesting insights into his position. Courcelles was
often critical of Van Velthuysen’s works, but he supported him wholeheartedly in his fight for libertas philosophandi, and saw two of his works through
the press at Elzevier’s. The theologian had read Descartes’s Meditationes
and Principia. He disagreed with Descartes’s claims about extension as well
as with his metaphysics, but he made a habit of defending the philosopher
against accusations of impiety. Courcelles had read Copernicus and Galileo
among others and condemned the use of biblical texts as proof for geocentrism, although he hesitated to support heliocentrism. He knew Descartes’s
dissident pupil Henricus Regius (1598–1679) personally, and inquired after
the new edition of his physics twice. Finally, Courcelles copied an eye witness report of Descartes’s deathbed for Van Velthuysen, carefully leaving
out the invective against the philosopher.
All these scraps of information put together give a reasonably coherent
image that would suit the translator of the Specimina, but they nonetheless
provide only circumstantial evidence for Courcelles’s case. It is unfortunate
56
57
Poelenburg 1675 (1659), fo. **3r.
Thijssen-Schoute points out that Cartesian influences in Courcelles’s work are negligible (Thijssen-Schoute 1989 (1954), pp. 433–435).
58 Courcelles 1999.
13
introduction
that we cannot verify Baillet’s story, but so far there is no real reason to
doubt it, either.
Courcelles’s style of writing and translating should also be taken into
consideration and compared to those displayed in our text. The style of the
Specimina is discussed on pp. 33–36. Evidently Courcelles, like any other
author, was not limited to one style of writing. It is not surprising that
the carefully manicured literary prose of his preface to Episcopius’ works59
does not resemble the practical style of the Specimina. The rhythm of the
sentences and the choice of words in several of his other works, especially the
Institutio religionis Christianae, the Synopsis Ethices and the Tractatus de
Ecclesia Jesu Christi,60 are much closer to the Descartes translation. The
use of expressions such as ‘per consequens’ and ‘adeo ut’ (instead of ita ut)
and a certain carelessness with personal pronouns remind of the Specimina.
On the other hand, Courcelles’s Latin usually is more fluent than that of our
text, lacking the solecisms, gallicisms and inelegant locutions that are not
infrequent in the latter. If the translation is Courcelles’s, he must have made
it in haste.61 Courcelles’s way of translating bears a striking similarity to the
way in which our text was produced, as is shown on p. 31. The accidentals
(spelling, use of accents and capitals) of his earlier letters in Latin (written
in 1640 and 1644) again resemble those found in the Specimina philosophiae;
Descartes, for instance, uses accents far more sparingly.
Despite the arguments in favour, we should remain aware of the possibility
that the hypothesis of Étienne de Courcelles’s translatorship rests on a
misunderstanding by Van Limborch or Baillet, and that the translation was
in fact made by some other French-speaking friend of Descartes’s. However,
his is the only name we have; and because not to mention his name would
suggest that there is no candidate at all, I will on occasion refer to Courcelles
as the translator.
The Geometrie
The Geometrie was not published in translation until the summer of 1649.
The work was translated by Frans van Schooten jr. (1615–1660), who added
several kinds of commentaries and can be said to have changed its scope.62
As we have seen, Baillet claims that Courcelles never even tried to translate
the Geometrie, either because it was beyond his capabilities or because he
had heard that Van Schooten had taken it upon himself.
The first possibility is not implausible; the Geometrie was, and still is,
considered a very difficult work—so much so that Descartes, who was obviously proud of this characteristic, had six separate copies made to be given
to the first six people who showed him that they understood the work.63
59
60
61
62
63
Episcopius 1650.
Courcelles 1675.
See note 50.
Descartes 1649. See Maanen 1987, pp. 23–31.
See Costabel 1987, p. 61; Otegem 2002, pp. 100–102.
14
chapter 1
Indeed, several French mathematicians whom Descartes respected needed
help to understand the book.64 Poelenburg claims that Courcelles was a proficient mathematician, that he admired and befriended Descartes because of
the latter’s mathematical innovations, and that he translated several mathematical works;65 but this is no guarantee that the Reverend was actually
able to translate the Geometrie.
Knowing that Courcelles did not make his translation in 1643 or 1644,
as Baillet assumes, but before August 1638, we should ask whether it is
possible that Courcelles abstained from the Geometrie because he knew
that Van Schooten would do the job. The young mathematician certainly
studied the text as early as 1636 or 1637, because he made the neat drawings
and the woodcuts for the first edition.66 Huygens’ letter of 24 March 1637
confirms that Van Schooten was already well acquainted with Descartes’s
Geometrie at that time.67 Van Maanen68 has pointed out that Van Schooten
must have had the use of the manuscript or proofs of the Geometrie before
it was published; in the light of his part in the production process, this is
not surprising. But the Groningen manuscript that leads to this conclusion
does not show evidence that Van Schooten was already working on the
translation as such at this point.
De Waard69 argues that Van Schooten was working on the translation
in September 1639, founding his opinion on Descartes’s letter to his young
friend in which the translation is discussed, and which is dated September 1639 by AT.70 There are, however, convincing arguments against this
date. One is the reference to a remark by an anonymous critic that is
more or less identical to a remark made by Gilles Personne de Roberval
(1602–1675) in the autumn of 1642.71 Whether or not the same remark by
Roberval is meant, the reference implies that Van Schooten had contacts
64 See Descartes to [Fournier?], second half of 1637 (AT I, pp. 456-458); Descartes to
Mersenne, [25 January 1638] (CM VII, p. 38sq.; AT I, p. 501sq.); Descartes to Mersenne,
31 March 1638 (CM VII, pp. 126sq., 135, 136; AT II, pp. 88sq., 98, 99); Desargues to
Mersenne, 4 April 1638 (CM VII, pp. 146–157); Descartes to Mersenne, 27 July 1638
(CM VII, p. 423sq.; AT II, p. 275sq.).
65 Poelenburg 1675 (1659), fos. **3r, ***3r.
66 Van Otegem implies that Van Schooten only made the drawings (Otegem 2002,
p. 6sq.). However, the letter to Huygens dated 15 June 1636 (AT I, p. 344sq., 607sq.;
Roth p. 21sq.) strongly suggests that only one person was to make both the final drawings
and the woodcuts themselves, and that this person would have to demonstrate a good
grasp of Descartes’s meaning. The one dated 30 October further confirms this (AT I,
pp. 613–615; Roth pp. 27–29). There is no reason to assume that Frans van Schooten
did not make the woodcuts. After all, he had no regular profession at this time, and he
certainly possessed the skills that were needed, since he drew and engraved Descartes’s
portrait in 1644. His father was an accomplished artist. See also the letter to Huygens
of 20 April 1637 referred to in note 5.
67 AT I, pp. 625–627; Roth pp. 39–41.
68 Maanen 1987, p. 23.
69 NNBW, vol. VII, col. 1110; CM VIII, p. 707.
70 AT II, pp. 574–582.
71 See AT II, p. 580.
15
introduction
with French mathematicians independently from Descartes, which would
place the letter after his departure for France in 1641, and perhaps after his
return in 1643.72 Another argument against the 1639 date is the mention of
a placard by Jan Jansz. Stampioen jr. (1610–1689 or later), in which three
questions were proposed. It has been assumed that this placard must have
preceded the publication of Stampioen’s Nieuwe Stelregel 73 or, more specifically, that it must have been his Problema Astronomicum et Geometricum
(1639). However, neither the Problema Astronomicum et Geometricum nor
any other known placard involved in the Stampioen affair of 1639–40 deals
with three questions. Moreover, Descartes’s contemptuous phrasing of his
opinion of Stampioen strongly suggests a date after the whole affair. As
Van de Ven has pointed out, there is evidence for a much later date for Descartes’s letter to Van Schooten: in the beginning of March 1648, Descartes
received a printed copy of several new mathematical questions proposed by
Stampioen. It is not unlikely that these are the questions mentioned by
Descartes.74 Finally, Maronne has shown that the letter fits into a series
of exchanges and can safely be dated in the spring of 1648.75 This proves
that Van Schooten was working on the Geometria at that time, no doubt
preparing it for publication, but it does not exclude the possibility that he
started work on his translation much earlier.
The last letter that needs to be discussed in this context is the one which
Descartes wrote to Mersenne on Christmas Day 1639:
Je n’ay point dessein ny occasion de faire imprimer les Notes
que M. de Beaune a pris la peyne de faire sur ma Geometrie;
mais s’il les veut faire imprimer luy-mesme, il a tout pouvoir;
seulement aymerois-je mieux qu’elles fussent en latin, et ma
Geometrie aussy, en laquelle j’ay dessein de changer quasi
tout le second Livre, en y metant l’Analyse des lieux, et y
esclaircissant la façon de trouver les tangentes; ou plutost (à
cause que ie me desgouste tous les jours de plus en plus de
faire imprimer aucune chose), s’il luy plaist d’adiouxter cela
en ses Notes, je m’offre de luy ayder en tout ce qui sera de
mon pouvoir.76
The use of the subjonctif imparfait ‘fussent’ and the way in which Descartes
speaks of the desired changes in book II, which might appear as additions
to Debeaune’s Notes, imply that no translation had been made or even
seriously planned at this time. Apparently Descartes had a vague plan to
72
73
74
See Hofmann 1962, p. 2.
Stampioen 1639.
See Descartes 2003, p. 302, and Anthonie Vivien to Johan de Witt, 7 March 1648
(Fruin/Japikse 1919, p. 3).
75 Maronne 2007.
76 CM VIII, p. 707sq.; AT II, p. 638.
16
chapter 1
rewrite the second book of the Geometrie and publish it as part of a Latin
translation, which was never carried out, perhaps mainly because he had
lost interest in mathematics. The offer of assistance made to Debeaune
in this letter seems to have been transferred to Van Schooten later on.
Unfortunately, when the Dutch mathematician published his translation in
1649, in his preface he chose not to enlighten the public about when he
first wrote it down. To summarize: it was very probably after 1639, and
possibly several years later. If this theory is correct, Courcelles must have
refrained from translating the Geometrie because it was beyond his powers,
not because Van Schooten had already claimed the task. Perhaps, on the
other hand, Baillet is mistaken in assuming that Courcelles never even tried:
Descartes may have discarded his work because it was not good enough.77
The letter to Mersenne quoted above shows that a good deal of work was
still to be done on the Geometrie, and that Descartes—who was no longer
interested in mathematics, had put the Specimina on ice, and was busy
with the Meditationes at this point—hoped that someone else would do it
for him. But surely he could have urged Van Schooten to finish the work in
time for publication in Latin together with the other Essais? Apart from
the possibility that Van Schooten only started working after 1643, I would
argue that Descartes had strategic reasons not to include the Geometria
in the Specimina philosophiae (which, for one thing, would have needed a
different title, because the Geometrie was a sample of Descartes’s method,
but not of his philosophy).
At first sight, the Geometrie was an integral part of a carefully constructed publication in 1637.78 A vital part even, for Descartes wrote: ‘(. . . )
j’ay seulement tasché par la Dioptrique & par les Meteores de persuader que
ma methode est meilleure que l’ordinaire, mais je pretens l’avoir demonstré
par ma Geometrie.’79 However, this impression is deceptive. The advertissement preceding the last of the Essais warns the reader:
Iusques icy i’ay tasché de me rendre intelligible a tout le
monde, mais pour ce traité ie crains, qu’il ne pourra estre
leu que par ceux, qui sçavent desia ce qui est dans les livres
de Geometrie. car d’autant qu’ils contienent plusieurs verités
fort bien demonstrées, i’ay creu qu’il seroit superflus de les
repeter, & n’ay pas laissé pour cela de m’en servir.
The obscure character of the work is sufficiently demonstrated by the fact
that accomplished mathematicians needed assistance from Descartes’s pupils, or a written commentary.80 The fact that the Geometrie was the odd
77 The omission of ‘cy aprés’ after ‘in Geometria’ in Diopt. VIII, 14 (p. 211, l. 5) may
be significant here; on the other hand, it may be an accidental translator’s liberty.
78 See Descartes to [Habert de Cérisy?], [March–May 1637] (AT I, p. 370).
79 Descartes to Mersenne, [end of December 1637?] (CM VI, p. 345; AT I, p. 478).
80 See note 64.
17
introduction
one out among the Essais also appears, albeit indirectly, in the correspondence of 1637 and 1638, in which its author repeatedly mentions the Dioptrique and the Meteores when discussing his strategy with the Essais, as
if he did not consider the Geometrie part of the publication. It is hardly
a coincidence that after Descartes’s death, the Geometrie on the one hand
and the Discours, Dioptrique and Meteores on the other hand were published separately on almost all occasions.81 When the Principia philosophiae
and Specimina philosophiae were published en bloc in 1644, they formed a
philosophical offensive.
81
See Otegem 2002, pp. 1–150.
18
Chapter 2
The publication of the Specimina philosophiae
Plans and preparations
The titlepage of the Principia philosophiae indicates that the work was
‘Achevé d’Imprimer le 10 de Iuillet, 1644’, but the Specimina bear no date.
We do not know exactly when the printing of either work was started. In
his correspondence, Descartes discusses the printing of the Principia on
several occasions, but information on the Specimina is very scarce. Baillet’s
Vie and other correspondences provide some additional clues that must be
considered carefully.
Early in 1643, Descartes wrote to his friend Claude Picot (1601-1668)
about his plans to publish the Principia philosophiae. He had rented a
house in Egmond aan den Hoef in Northern Holland for the period of 1 May
1643 to 1 May 1644, presumably in order to work in quiet.1 He expected
the printing of the Principia to be finished in the spring of 1644, so that
he would be able to bring copies for his acquaintances in France when he
went there for family business.2 He planned to have printing started in the
summer of 1643.3 In the meantime, he had a lot of writing to do, not only for
the Principia but for the Epistola ad Voetium as well. Although Descartes
hoped that the publication of this polemical work would not interfere with
the progress of the Principia,4 it turned out that he had to interrupt his
work on part III of the latter in the spring of 1643, in order to write the
Epistola.5
As to Descartes’s plans for the Specimina, we can infer from the letter
that Jacques de Valois (1582–1654) sent to Mersenne6 on 11 October 1643
1 In December 1642, Descartes had already politely refused to receive a guest for
this reason. Descartes to Mersenne, 7 December 1642 (CM XI, p. 364; AT III, p. 598):
‘Il [Étienne de Villebressieu, a physician from Grenoble] m’offre de venir icy, ce que je
ne voudrois pas maintenant, à cause que je ne me veux point arrester à faire aucunes
expériences, que ma Philosophie [the Principia] ne soit imprimée.’
2 Descartes to Picot, [2 February 1643] (Descartes 2003, p. 28sq.; AT III, p. 615sq.).
3 Descartes to Mersenne, 2 February 1643 (Descartes 2003, p. 25; CM XII, p. 41; AT
III, p. 615): ‘Pour ma Philosophie, je commenceray à la faire imprimer cet esté; mais je
ne puis dire quand on la pourra voir, car cela depend des libraires, et vous sçavez que la
Dioptrique fust plus d’un an sous la presse.’
4 Descartes to Huygens, 5 January 1643 (Descartes 2003, p. 16; Roth p. 185; AT III,
p. 801): ‘. . . et i’espere qu’elle [the Epistola ad Voetium] ne retardera point l’impression
de ma Philosophie, en laquelle i’approche de l’endroit où ie dois traiter de l’aymant
[Princ. IV, 133–183].’
5 Descartes to Andreas Colvius (1594–1671), 20 April 1643 (Descartes 2003, p. 55;
AT III, p. 646).
6 CM XII, p. 335: ‘Je me contente d’avoir la Dioptrique et Meteores de Mr. Des Cartes
en françois, si ce n’est qu’il les augmente en son edition latine. Quand sa Physique [the
Principia] sera imprimee, je tascheray de l’avoir.’ Considering the nature of the relation-
19
introduction
that the decision to publish them was taken before, or at the utmost in,
September 1643. It is highly likely that the combined publication with
the Principia philosophiae was also decided on at this point, although it is
theoretically possible that their being mentioned together in Valois’s letter
is a coincidence. However, the correspondence provides no clues about the
terminus post quem of the decision to publish the Specimina.7
Louis Elzevier had already published two of Descartes’s works by this
time, apparently to the author’s satisfaction. We do not know how and
when the first contact between the ambitious publisher and his future star
author was made, but they certainly agreed upon the publication of the
second edition of the Meditationes de prima philosophia in the autumn of
1641.8 Originally, Joannes Maire was to publish the Specimina with the
objections and replies; it is possible that he and Descartes quarrelled when
the printing plans were cancelled in 1639.9 Elzevier printed the Meditationes
in 1642; in May 1643, the Epistola ad Voetium saw the light. After the
Principia and Specimina, the Notae in programma quoddam (1648) and Les
passions de l’ame (1649) were also published by Louis Elzevier.
The printing process
The printing of the Principia may have been delayed by the Utrecht crisis, which kept Descartes busy throughout the year 1643.10 Toward the end
of September, Frans van Schooten paid Descartes a visit in order to make
drawings for the woodcuts.11 This could not have comprised the illustrations for the entire work, since a large part of it remained to be written.
During the autumn and winter, Descartes kept working on his new book
(although that was not his first concern, as he writes to Pollot), while printing had already commenced.12 Printing advanced at a considerably slower
ship between Descartes and Mersenne, Descartes may well have informed Mersenne of his
plans in an early stage, whereupon Mersenne would immediately have started divulging
the news.
7 Descartes’s Latin letter to Adolphus Vorstius (1597–1663) of 19 June 1643 (Descartes
2003, pp. 90–92; AT III, pp. 686–689), in which the philosopher repeatedly recommends
reading his Meteores but fails to announce the publication of the Latin translation, proves
nothing in this respect, because Vorstius knew French.
8 Descartes to Mersenne, 17 November 1641 (CM X, p. 779sq.; AT III, p. 448).
Kingma misinterprets Bannius’ letter to Huygens in supposing that Elzevier first offered
his services to Descartes in the spring of 1642 (Kingma 2000, p. 110).
9 See p. 5.
10 On the Utrecht crisis, see Verbeek 1992, pp. 19–33, and Descartes 2003.
11 Descartes to Huygens, 20 September 1643 (Descartes 2003, p. 122; Roth p. 213, AT
IV p. 753): ‘Et cela [Descartes’s quarrel with Voetius] n’empesche pas que ie n’attende
icy cete semaine le fils du Professeur Schooten, qui a tracé les figures de ma Dioptrique,
pour luy faire tracer celles de ma Philosophie, que le libraire m’a promis d’auoir acheuée
auant Pasques.’ 27 March was Easter Sunday in 1644.
12 Descartes to Huygens, 2 November 1643 (Descartes 2003, p. 136; Roth p. 218; AT
IV, p. 758): ‘. . . ie suis maintenant à l’explication de la pesanteur. . . ’ (Principia IV,
20–27); Descartes to Pollot, 1 January 1644 (AT IV, p. 72sq.): ‘Ie n’ay iamais fait de
traité de l’aymant; mais la troisiesme partie de ma philosophie, que i’escris en latin, en
contient les principes, & i’en explique les proprietés a la fin du [sic] quatriesme, laquelle
20
chapter 2
pace than Descartes had anticipated, because the fabrication of the woodcuts took more time than Elzevier had expected. Elzevier had promised
him that the work would be finished in March 1644.13 But on 26 February,
Descartes wrote to Huygens that the printing of the Dioptrice had been
finished, that the woodcuts for the Meteora had been made, and that the
cutting of the woodcuts for the Principia was being started.14 Maire, apparently, was unwilling to sell his woodcuts to Louis Elzevier, who had the
original woodcuts copied—by a craftsman who was less skilful than Frans
van Schooten, we might add. Several mistakes in the 1637 woodcuts were
corrected in the process, and some new ones slipped in.15 All in all, Descartes expected the printing process to take another three months (that is,
until the end of May), even though Elzevier made as much haste as possible.
It has been convincingly argued by Van Otegem that the first twelve
quires (96 pages, which comprise the first two parts and about one-fifth of
part III) of the Principia came off the press before the work was interrupted.
This is based on the fact that the watermark changes after quire M.16 On
the evidence of the letter to Huygens quoted above, we may assume that
i’acheue maintenant, en sorte que i’en suis en cet endroit la. Sitost que ie les auray
escrites en latin, ie ne manqueray de vous les enuoyer aussy en françois; car il ne me
faudra que deux ou trois heures pour les y mettre. Mais il me faudra peut estre quelques
semaines pour les digerer en latin; car i’ay quantité d’autres occupations, & le libraire,
qui a commencé d’imprimer ce liure, ne pouuant arriuer a la fin, de deux ou trois mois, ie
ne me haste pas de l’acheuer & n’y pense qu’aux iours qu’il ne me suruient point d’autre
affaire.’ The meaning of ‘de’ in ‘de deux ou trois mois’ is not quite clear. Huguet and
Littré give no use of de in a temporal sense; according to Robert, it may mean ‘since’
or ‘during’. However, the present passage also suggests the possible meanings ‘after’,
‘in’ or ‘within’. Cf. ‘de trois mois’ in the letter quoted in n. 14, and Descartes to De
Wilhem, 9 July 1644 (AT IV, p. 126): ‘Ie partiray demain de cete ville, pour aller en
Bretaigne, & n’espere pas estre de retour de deux mois’; Descartes to Huygens, 13 July
1636 (Roth p. 25, AT I p. 611): ‘. . . mais selon le cours des choses humaines qui est
de n’effectuer iamais rien en si peu de tems qu’on l’a esperé, ie ne croy pas que nous
commencions de six semaines.’ Van Otegem concludes from the letter to Pollot that
printing must have started in December; I would argue that ‘qui a commencé d’imprimer
ce liure’ only indicates that a beginning had been made at some point, and that the work
was far from finished. A letter by Sorbière may even indicate that printing had started
before 15 June. Samuel de Sorbière to Thomas de Martel, 15 June 1643 (Paris, BN, MS
Latin 10352, vol. I, fo. 58r): ‘. . . brevi legemus Partem Physicarum Meditationum quae
Amstelodami apud Ludovicum Elzevirium excuduntur’.
13 Descartes to [Grandamy], [first half of May] 1644 (AT IV, p. 122sq.): ‘Il y a deux mois
que les Principes de ma Philosophie eussent dû estre acheuez d’imprimer, si le libraire
m’eust tenu parole; mais il a esté retardé par les figures, qu’il n’a pû faire tailler si-tost
qu’il pensoit. I’espere pourtant de vous les enuoyer bien tost, si le vent ne m’emporte
d’icy, auant qu’ils soyent acheuez.’ See also note 11.
14 Descartes to Huygens, 26 February 1644 (Roth p. 230sq.; AT IV, p. 771): ‘Mon
libraire me mande que la Dioptrique est achevée d’imprimer, et les figures des Meteores
sont faites; on commence à tailler celles de la Philosophie, qui sont au nombre de 40; ainsy
ie ne croy pas que le tout puisse estre achevé de trois mois, nonobstant que le libraire se
haste le plus qu’il peut.’
15 For a discussion of the differences between the woodcuts of 1637 and those of 1644,
see pp. 64–66.
16 Otegem 2002, p. 255.
21
introduction
the printing of the Dissertatio de Methodo began at this point, while the
woodcuts for the Dioptrice were being made. Subsequently, the Dioptrice
was probably printed while the woodcuts for the Meteora were being manufactured, and the Meteora while those belonging with the remaining quires
of the Principia were being cut.
Baillet’s version
Descartes’s seventeenth-century biographer, Baillet, tells us a wholly different story: when the printing of the Principia was drawing to an end,
Elzevier asked Descartes’s permission to include the Latin translation of the
Discours de la methode, Dioptrique and Meteores, which had been made by
Étienne de Courcelles a few months earlier. Descartes consented and was
subsequently asked to review the translation, which he did. Baillet implies
that all these events took place before June 1644, when Descartes left the
Republic for France.17
Unfortunately, Baillet does not reveal the source of this account—it may
be based on nothing but speculation. Baillet did not know the letter to
Huygens which proves that at least a large part and probably the whole
of the Specimina was printed before work on the Principia was resumed.
It is impossible to fit the printing of the Specimina in between that of the
Principia and Descartes’s leaving the country; as we shall see, the printer’s
work on the Principia was not nearly at its end when Descartes went on
his journey. Nor is it probable that Elzevier waited that long before asking
Descartes for permission, especially if the translation had to be revised as
well. Finally, it has already been shown that Courcelles had finished his
translation before the summer of 1638.18
In a description of Descartes’s pastimes during 1643, Baillet says that
the printing of the Principia started toward the middle of the summer,
again without naming the origin of this claim.19 He does reveal his source,
however, when stating that the printing process took a year (and since
the printing certainly ended on 10 July 1644, that would indeed entail a
start toward the middle of the summer in the preceding year).20 Unfortunately, the letter in question21 was written in February 1643 and only
confirms Descartes’s intention to have the printing of the Principia started
in the summer. Therefore, the information given by Baillet should be discarded.
17
18
19
Baillet 1691, vol. II, p. 213sq.
See p. 1. Baillet’s mistakes are reproduced in Kingma 2000, p. 110sq.
Baillet 1691, vol. II, p. 200: ‘. . . & l’impression de ses Principes commencée vers le
milieu de l’Eté.’
20 Baillet 1691, vol. II, p. 222. The position of the marginal note ‘Tom. 2. des lettres pag. 516’ indicates that it applies to the sentence ‘L’impression avoit durée un an
entier, tant à cause des figures que pour la traduction latine des Essais dont on voulait
l’accompagner.’
21 See note 3.
22
chapter 2
Distribution
On 1 May, Descartes left Egmond aan den Hoef and went to Leiden, where
he wanted to prepare for his journey to France.22 In the course of May he
still hoped that the Principia would be finished before he had to leave.23
But somewhere in the first two weeks of June, Descartes decided not to wait
any longer and left for France.
While Descartes was in Paris, the Principia were finished at last.24 Probably on 12 July, Descartes left the capital for Brittany, where he had to
make some financial arrangements with his elder brother. In August, he
received word from Picot, his host in Paris, that the copies of the Principia
had arrived.25
But what about the Specimina? Were they distributed together with the
Principia? The translation is not mentioned in any of the letters concerning
complimentary copies, but the reason for this is that the attention of the
recipients went to the new work. Thanks to hitherto unknown information
from various sources, it can now be established that both works were usually
bound in one volume, in the complimentary copies as well as in Elzevier’s
bookshop.
We know about the latter from the draft of a letter written by John Pell
(1611–1685) to Charles Cavendish (c. 1595–1654).26 Pell, who was professor of mathematics at the Athenaeum Illustre of Amsterdam, wrote in a
postscript:
DesCartes his new booke de principijs Philosophiae is come
out heere within these 3 or 4 dayes in 4o there is adioined with
it his Methode dioptrique & Meteores (that is to say all ye Old
booke save ye Geometrie) translated into Latine But there are
some few coppies printed without yt appendix for their sakes
yt have bought ye French & understand it well inough. [One
of which I can send you. You deleted > One] One may have
of either sort in this towne at Louys Elzeviers shop.
As to the complimentary copies which Descartes sent to acquaintances, one
of them has been preserved. Guibert, followed by Van Otegem,27 presents it
as a copy of the Principia alone, but I have verified that the Specimina are
bound in the same volume.28 We may assume that all the complimentary
22
23
Baillet 1691, vol. II, p. 211.
Sorbière to Gassendi, 10 May 1644 (CM XIII, p. 133): ‘Huc venerat Cartesius,
in Galliam profecturus, cum primum edita erit pars Physiologiae suae, quae de rebus
inanimatis disserit. . . ’ Mersenne to Torricelli, 24 June 1644 (CM XIII, p. 164; text with
lacunae): ‘Indies [CM: ‘Indices’, but cf. Mersenne 1644, fo. **IIv: ‘Vir illustris, cuius
Physicam indies expectamus. . . ’] expectamus . . . . . . D. Des Cartes de Hollandia cum sua
nova Philosophia, quae tipis Amsterodamicis !proibit". . . ’ See also p. 19.
24 See p. 19.
25 Baillet 1691, vol. II, pp. 217–221.
26 Pell to Cavendish, 30 July 1644 (Pell 2005, p. 352sq.).
27 Guibert 1976, p. 119; Otegem 2002, pp. 261, 332.
28 Communication by telephone from the Bibliothèque Municipale de Carcassonne.
23
introduction
copies contained both works. The same is true of the books which Mersenne
took to Italy: it has been established that the Specimina philosophiae were
bound in the volume which he presented to Valeriano Magni in Rome.29
The two works are often found either in twin volumes or bound together,30
always in the same order: the Principia philosophiae first.31 This is reflected
by the quire signatures: the main signature series of the Principia is A–Z
and AA–QQ, whereas that of the Specimina is Aa–Zz and Aaa–Ttt.
Both works were for sale separately as well: the privilege is printed in
both,32 and they appear as separate items in the Elzevier catalogue of
1649.33 This is illustrated by the letter from Jacques de Valois quoted
above,34 and by the correspondence between Pell and Cavendish. Cavendish, who was staying in Hamburg, asked Pell to send him the Principia
philosophiae without the Specimina, unless Descartes had ‘either added or
altered something in the matter.’35 Pell answered that although the titlepage
of the Specimina indicated that Descartes had indeed made changes, he had
given orders to include only the Principia in the binding, thereby reducing
the price by half.36 Mersenne’s correspondence with Torricelli indicates that
the Specimina were for sale on their own as well.37
29
30
Armogathe 1998.
Otegem 2002, pp. 33sq. and 259–261, reports having inspected nine convolutes and
sets, three separate copies of the Specimina, and eleven of the Principia. The copy in
the Royal Library of Stockholm is a convolute (Berghman 1911, no. 371), as were those
owned by Joachim Jungius (see Lüdtke 1937(b), p. 415) and Philippus van Limborch
([Wetstenius] 1712, p. 79); the copies mentioned by Rahir are separate volumes that
apparently belong together (Rahir 1896, no. 1007). A statistically sound survey is beyond
the scope of this thesis. Willems treats the Principia and the Specimina as a whole
and says: ‘Ces deux parties sont ordinairement réunies en un seul volume, bien que le
catal. offic. de 1649 les cite séparément.’ (Willems 1880, no. 1008; [Elzevier] 1854 (1649))
31 For mysterious reasons, AT repeatedly assert that the Specimina always precede the
Principia (AT IV, p. 125sq., and VI, p. v). The mistake is copied in CM VI p. 259, and
again in Pell 2005, p. 353. CM’s statement that only the Specimina contain the privilege
is untrue.
32 In both cases, this is the French privilege granted Descartes for all his future publications in 1637. Baillet is mistaken when he says that the Principia were also provided
with a privilege from the States General (Baillet 1691, vol. II, p. 222). This was the case,
however, for the Discours in 1637.
33 See note 30.
34 Note 6.
35 Cavendish to Pell, 5 August 1644 (Pell 2005, p. 354; CM XIII, p. 191): ‘I desire
you will doe me the fauoure to send me one of De Cartes his new bookes De principiis
philosophiae, without anie addition of his olde worckes, except he hath either added or
altered something in the matter; I desire you will let me knowe the price of it, & howe
I maye with most conuenience returne monei to you, for I am likelie to trouble you for
more bookes.’ Cavendish to Pell, 18 August 1644 (Pell 2005, p. 355): ‘douting that my
letter of late came not to your handes makes me nowe trouble you with this (. . . ) I desire
you will be pleased to send me de Cartes de principiis philosophiae & none of his olde
bookes except there be some addition or alteration.’
36 Pell to Cavendish, 20 August 1644 (Pell 2005, p. 357): ‘As for des Cartes his new
Booke Though the title-page of the other part, tell us that it is ab auctore perlecta
varijsque in locis emendata, Yet I have given orders to leave it out and binde his principia
philosophiae apart for you. Whereby halfe the price is abated.’
37 Mersenne to Torricelli, Rome, 15 March 1645 (CM XIII, p. 400): ‘. . . de quâ fusè
24
chapter 2
Baillet tells us that Descartes upon his return to Paris found his friends
Picot and Mersenne occupied sending complimentary copies to people in
France, while they had kept the ones meant for acquaintances in the city
itself apart, so that Descartes could deliver them in person. The source
that Baillet mentions here is a letter to Picot dated 29 July. This letter
is unknown to us, but it probably instructed Mersenne and Picot how to
handle the dispatch of the copies (which could just have arrived at that
time, if binding and shipment had gone well). In reality, Descartes did not
return to Paris until October, when Mersenne had already left the city;38
as usual, part of Baillet’s story stems from his fertile imagination.
In the meantime, two of Descartes’s high-placed friends in The Hague,
Anthony Studler van Zurck (c. 1608–1666) and Henri Brasset (1591–after
1657) had taken care of the presentation copies to be delivered to people in
the Republic (and at least in one case, in Germany). On 1 August, princess
Elisabeth of Bohemia (1618–1680)—to whom the Principia philosophiae
had been dedicated—wrote to Descartes thanking him for the copy that she
had been given by Studler van Zurck. Her letter makes it clear that she
had already read a large part of the book.39 Studler van Zurck had also
sent several copies to Huygens, who was at camp near Sas-van-Gent. On
16 August, Huygens wrote to Mersenne that he had just received them and
would like to hand one to Mersenne (who had undoubtedly already received
his own copy by that time).40
François Ogier, secretary to the count of Avaux at the peace congress of
Munster, received three complimentary copies on 18 September. They had
been sent from The Hague by Brasset and were accompanied by a letter
from Descartes that had been written in Paris.41 This can only mean that
Cartesius noster in suis Dioptricis, prius Gallicé, nunc verò Latine editis; quae si desideret
V.D., confestim e Lutetia missurus sum.’ (Mersenne had visited Torricelli in Florence,
before he had recovered his case of books in Rome in January (CM XIII, p. 243sq.).
Apparently he had already doled out all his Descartes copies when he wrote this letter.)
Torricelli to Mersenne, [toward 21 March 1645] (CM XIII, p. 412): ‘Tractatus quos
P.V. offert libentissime, viderem remitteremque quocumque jusserit; tam istos circa refractiones et fabricam telescopii perfecti, quam etiam editos illos a Domino Cartesio.’
Mersenne to Torricelli, 13 December 1645 (CM XIII, p. 555): ‘Moneo praeterea Dioptricam Cartesianam hı̂c Latine venalem esse, quam tibi facile possis comparare, qui Gallicam
intelligere non potuisti.’ Had Mersenne forgotten his promise?
38 De Waard has shown that he left at the end of September (CM XIII, p. 223). The
account there ignores Gassendi’s letter of 1 October (quoted in note 45) which proves
that Mersenne must have left Paris before that date (which was probable in any case, if
an unexperienced traveller like the Reverend Father was to arrive in Aix-en-Provence on
17 October (CM XIII, p. 234)).
39 Princess Elisabeth to Descartes, 1 August 1644 (AT IV, pp. 131–134).
40 Huygens to Mersenne, 16 August 1644 (CM XIII, p. 195; AT IV, p. 133): ‘La
Philosophie de M. Descartes vient de m’estre rendue, et de 8 iours je n’auray loysir
d’y regarder. Je voudroy vous la pouvoir faire tenir. . . ’ See also Studler van Zurck to
Huygens, 30 August 1644 (CM XIII, p. 206; AT III, p. 134).
41 Ogier’s own copy is now MS 490 of the Bibliothèque Municipale de Carcassonne.
According to AT, it contains two notes, one from Ogier: ‘Hagâ Comitis missus liber
25
introduction
Descartes had already written the letter before 12 July and then sent it to
Brasset (perhaps there were more such letters; perhaps Descartes and his
friends in Paris did not have Ogier’s address).
The Jesuits, as usual, could count on special attention from Descartes.
He sent a dozen copies to Bourdin, with whom he had just been reconciled
after reacting angrily to the Jesuit’s objections against the Meditationes.
We still have the letter to Bourdin that accompanied the books, as well as
the letters to Étienne de Charlet (d. 1652) and Jacques Dinet (1580–1653)
that Bourdin was to hand them with their copies. The letters for the other
Jesuits who are mentioned have not been preserved.42 In the light of what
we know about Descartes’s letter to Ogier, Adam and Tannery’s assertion
that the letters to the Jesuits must have been written in October is a little
rash.
Mersenne played a special part in the distribution of his friend’s book
abroad: when he left Paris for his journey to Italy—probably in the last days
of September43 —he took with him a case full of books recently appeared in
France, which he intended to give to friends. Descartes’s latest publication,
of course, was among them; after all, Mersenne had postponed his journey
because he did not want to leave without copies of the Principia.44 He must
have taken his own copy with him as well, because Gassendi complained
that Mersenne had not lent it to him before he left, and the book was not
yet for sale in Paris.45
In conclusion, we can say that despite the fact that the Specimina philosophiae are overshadowed by the Principia in our source material, we have
seen that our text was printed in the winter of 1643–44, and that it was
usually distributed together with the Principia. It is this connection that
allows us a glimpse of the journeys the first copies made through Western
Europe.
ab autore cum epistola Monasterium Wistofalorum, ubi nunc temporis commoror in
comitatu Claudii Memmii Auuxii Maecenatis mei ad pacem. 18 sept. 1644. F. Ogier.’
And one in another hand (not Descartes’s): ‘Fo Ogier acris judicii senatori censenda
proponit Des Cartes.’ (AT IV, p. 128) Ogier writes in his Journal: ‘Le 18 [sept. 1644],
je reçus lettre de M. Descartes, et trois de ses livres, dont il me prioit de présenter les
deus à MM. nos Plénipotentiaires [les comtes d’Avaux et de Servien], ce que je fis. Sa
lettre est datée de Paris; ses livres imprimés à Amsterdam, et envoyés de La Haye par
M. Brasset. Je lui fis réponse le 24.’ (Ogier 1893, p. 87sq.; I quote from AT IV, p. 660)
42 Descartes to Charlet, Dinet and Bourdin (separately) [October (?) 1644] (AT IV,
pp. 139–144). The other Jesuits who are mentioned by name are ‘le R. P. F. mon ancien
Maistre’ (AT: François?), Vatier, Fournier, Mesland, and Grandamy.
43 See note 38.
44 See CM XIII, p. 243sq., and Huygens to Descartes, 15 February 1644 (Roth p. 228sq.;
AT IV, p. 769).
45 Gassendi to Bornius, 1 October 1644 (Gassendi 1658, vol. VI, p. 202; CM XIII,
p. 230): ‘Nam etiam quod de Physica Cartesiana me rogitas, nihil esse potest quod iam
respondeam, cui illam viderem nondum contigit; quippe nec prostat adhuc venalis, nec
Mersennus eius exempli, quod per veredarium obtinuit, copiam ante discessum fecit.’
26
Chapter 3
The relation between the translation and its source text
The Specimina philosophiae are preceded by a notice to the reader:
R. Des Cartes Lectori suo S.D.
Haec specimina Gallicè à me scripta, & ante septem annos vulgata, paullò pòst ab amico in linguam Latinam versa fuere, ac
versio mihi tradita, ut quicquid in ea minùs placeret, pro meo
jure mutarem. Quod variis in locis feci: sed forsan etiam alia
multa praetermisi; haecque ab illis ex eo dignoscentur, quòd
ubique fere fidus interpres verbum verbo reddere [my italics]
conatus sit; ego verò sententias ipsas saepe mutârim, & non
ejus verba, sed meum sensum emendare ubique studuerim.
Vale!1
If we take this little letter at face value, we can draw a number of interesting
conclusions. It was written by Descartes in 1644. A friend of his had
translated the Discours and Essais (Descartes ignores the omission of the
Geometrie) into Latin shortly after their first publication, and subsequently
given his translation to the author for correction. Descartes has made an
unspecified number of changes in the text, but there may be many places
that have remained as they were (although, it is implied, they would have
warranted correction). The use of ‘forsan’ suggests that Descartes did not
revise the text systematically, and wishes to excuse himself for any errors
that he has missed. He then claims that the errors that have passed into
print can be distinguished from the corrected passages by comparing the text
to the French original, because the translator had been quite faithful ‘almost
everywhere’, but Descartes had ‘often’ changed the ‘sententias’ (which may
refer to sentences as well as to the thoughts expressed in them, in which case
it is very close to sensus), trying ‘everywhere’ (in the light of the preceding,
this must mean ‘in all cases of correction’) to correct not the translation as
such but the meaning of the text.
The italicized words in the notice to the reader refer to Horace’s Ars
Poetica (ll. 131–135):
Publica materies privati iuris erit, si
non circa vilem patulumque moraberis orbem,
nec verbo verbum curabis reddere fidus
interpres, nec resilies imitator in artum,
unde pedem proferre pudor vetet aut operis lex.
1 Cf. the claim on the title-page that the Specimina are ‘Ex Gallico translata, & ab
Auctore perlecta, variisque in locis emendata.’
27
introduction
We should be careful not to read a condemnation of Courcelles’s translating style into Descartes’s quotation from Horace.2 After all, Horace is
giving advice to those who aspired to adapt Greek drama to the stages of
Rome, not to translators of philosophical prose—and even if Horace had
condemned all faithful translations, Descartes was quite capable of using a
classical quotation without paying too much attention to its original context. Furthermore, the commercial aspect of the notice to the reader makes
it unlikely that the author would have distanced himself from the translation
with the publisher’s permission.
The two poles between which every translator has to take position—
usually presented as the two main roads—, namely verbum verbo and its
counterpart ad sensum (hence the use of the word sensus at the end of the
notice to the reader), have been the subject of much heated discussion in the
Western world since classical antiquity. Cicero, Jerome, Willem van Moerbeke, George of Trebizond, Leonardo Bruni, Erasmus, Luther, Du Bellay,
Étienne Dolet, Pierre Daniel Huet: they all took a stand and defended it
in prefaces, letters and treatises. In general, it is clear that in seventeenthcentury Western Europe, a translator who so wished enjoyed the freedom,
especially in the case of contemporary non-religious prose, to adapt the
source text to the genius of the target language or to his own rhetorical purposes, and to do so in ways that modern translators find difficult to believe.3
Étienne de Courcelles made his position known in a letter of advice to
one of his students:
Versiones quae fiunt de verbo ad verbum (ut loquuntur) non
probo, nisi in duobus casibus. Unus est quando auctoritas
scriptoris et gravitas materiae requirit ut ad singula verba et
phrases accuratè attendatur. Quod in Biblijs factum est à
probatissimis interpretibus. Alter est, cùm versio adornatur
in usum tyronum qui proprio Marte linguam aliquam addiscere student; quibus indubium est quin ejusmodi versio
longè commodior sit quàm liberior. Extra hos casus
existimo potius paraphrasticè vertendum, et quid genius linguae in quam transferimus permittat considerandum. (. . . )
Liberiores versiones longè sunt amoeniores et lectoribus gratiores.4
Indeed, many things can be said of the translation of the Discours and
Essais, but de verbo ad verbum is not one of them, at least not in general.
2 Adam and Tannery make this mistake (AT VI, p. vi), apparently confusing their
own opinion with Descartes’s.
3 For information on translation theory and practice in the early modern period, see
Botley 2004, Vialon 2001, Ballard 1996, Steenbakkers 1994, Ternes 1994, Rener 1989,
Schoneveld 1983, Kitagaki 1981, Akkerman 1980.
4 Courcelles to Arnold Poelenburg, 23 May 1654 (Rotterdam Municipal Library, Collection Remonstrantse Gemeente, MS no. 920).
28
chapter 3
Unfortunately, this means that Descartes’s promise that his own corrections
will be easy to recognize is also beside the truth. The differences between
the translation and the source text are numerous, but each of them has to
be weighed carefully to determine whether the author or the translator was
responsible for it.5 Apparently, we should not take the Horace quotation
literally; Descartes probably intended to authorize the translation while
giving a reason for his corrections, and perhaps to encourage his readers
(be they his followers or critics) to trace the changes, as some have indeed
done.6
It is remarkable that the differences between Discours and Specimina
have never been researched systematically.7 Since the downfall of Latin as
the international academic language, the Latin text has generally been ignored, even by editors and translators of the French text who notice the
presence of Descartes’s interventions in passing. Yet the translation can be
regarded as a more recent authorized version which, moreover, has had a
far wider audience until well into the nineteenth century. It was the Specimina, not the Discours, that was received by philosophers for two centuries
or more.8 In the seventeenth century, four editions of the French text appeared, against fourteen Latin editions (as well as a single edition of the
English version and three of the Dutch).9 Seventeenth-century Cartesians
and eighteenth-century historians of philosophy alike all used the Specimina
philosophiae.10
5 The same is true of the French translations of the Meditationes and Principia, which
Descartes also revised to some extent and authorized. This is discussed further on p. 66sq.
6 Johannes de Raey compared the Dissertatio to the Discours, although perhaps not
systematically, when giving classes on the Dissertatio at Leiden University (UL Leiden,
MS BPL 907). Jacobus Revius’ criticism of the translation is discussed below, pp. 43–48.
7 Adam and Tannery have made a very feeble attempt, indicating ten differences (not
all of them useful) in their Latin text without listing or discussing them or referring to
them in their French text. Gilson has done a more thorough job in his commentary on
the Discours (1925), but is still far from systematic, and of course misses the two Essais.
After the 1987 conference on the Discours and Essais, Gregory voiced his regret that
the Specimina did not receive the attention they deserve, placing them at the top of his
desiderata list of authorized Descartes translations to be studied (Gregory 1992, p. 99);
Marion in turn pointed out that a close comparison between the Specimina and their
source text was needed for the study of philosophical reception as well as Descartes’s
vocabulary in both languages. (Marion 1988, p. 20)
8 A few examples will represent the international readership: the Italian Cartesian
Tommaso Cornelio (see Dibon 1990(a), pp. 299–304); the Leiden professor Wolfert Senguerd (his notes on the Dissertatio are in his copy, UL Leiden 1402 E 18); Jan Hendriksz. Glazemaker, who used the Specimina as well as the French text for his Dutch
translation (see Thijssen-Schoute 1967(b), p. 242, and Otegem 2002, pp. 83–98); Leibniz, who quotes from Diopt. VIII 22 in his De speculo conburente (Leibniz s.a.); Hegel
(Marion 1996, p. 10 n. 11, and 1988 p. 21); and Nietzsche, whose Menschliches Allzumenschliches bears a motto translated from Diss. 3 (p. 122), ‘aus dem Lateinischen des
Cartesius’—with one or two interesting divergences from the Latin text (see also Rethy
1976).
9 Otegem 2002, p. 3.
10 Marion 1988, p. 20sq.
29
introduction
The present edition does not limit itself to indicating the changes (possibly) made by Descartes: mere translator’s liberties are also important in
so far as they have changed the meaning and thus influenced the reception
of the text, and deliberate strategic changes made by the translator deserve
special attention.
Adam and Tannery refrained from indicating the translation’s divergences
in notes to their edition of the French text, because this would have entailed ‘soit une minutie excessive, soit des exclusions arbitraires’.11 They
were right. In the present edition, the notes that indicate the differences
in the source text teem with minutiae that will seem useless to many a
reader. Languages will not be subject to the laws of logic or mathematics, and perfect translations do not exist. On the other hand, a deceptively small difference can create a philosophically interesting nuance or
even a wholly different argument. As Steenbakkers has aptly pointed out,
‘in deciding whether a particular reading constitutes a deviation from the
source text rather than a passable equivalent, a certain margin must be
allowed for. Such decisions are to some extent bound to be subjective
and in a few cases even arbitrary.’12 Which is why consulting the French
text will still be necessary for readers who wish to study the divergences
in a particular passage in detail. To illustrate the limits of my findings
as published here: in their discussion of Descartes’s determination theory,
Freudenthal and McLaughlin find fault with Courcelles’s translations of ‘la
fait aller’, ‘fait descendre’, and ‘faisoit tendre’ with ‘agebat’, ‘propellit’,
and ‘ferebatur’.13 This is a good example of a nuance that had escaped
me. There will be other cases where someone more versed in the details
of the issues at stake may point out significant divergences that I have
missed. I hope that these specialists will then proceed to publish their
findings and fill in the gaps, hopefully finding my research a useful starting point.
I have not opted for a bilingual edition because French texts are readily
available, and such an edition would still have to be equipped with a complicated comparison system, or leave the user to do all the work herself.
Besides, making a good edition of the French text as well would have cost
too much time (although it is a shame that a work of such importance still
lacks a proper critical edition).
After having established the correct text of the Specimina philosophiae, I
have compared it to the text of the first edition of the Discours and Essais
(to be precise: I have used the copy of the Bayerische Staatsbibliothek in
Munich, Rar. 1849). This was necessary because of the lack of a good
modern edition; and it was safe, since Van Otegem has established that
11
12
13
AT VI, p. vii.
Steenbakkers 1994, p. 130.
Damerow et al. 2004, p. 132. The passage concerned is in Diopt. II, p. 161sq.
30
chapter 3
there are no variants in the 1637 edition.14 The divergences are indicated
in the third apparatus, whose technicalities are explained on p. 78.
For reasons stated above, I have cast my net wide. Besides a variety of
differences which have consequences for the meaning of the text, I have also
occasionally included minor divergences, usually stylistic in nature, that
shed light on the translator’s handling of the text (such as the rendition of
‘vn peu difficiles’ with ‘aspera et impedita’15 or that of ‘bas Breton’ with
‘barbarâ Gothorum linguâ’16 ) or on the parallel philosophical vocabularies
in French and Latin. The translation of ‘des choses reelles’ with ‘entia
quaedam’ in Diss. IV,17 for instance, has been included for this reason and
not because it is a deviation from the source text.
On the other hand, I have omitted a large number of apparent differences
that in the end do not constitute actual deviations, because they would
only hinder the reader in her use of the apparatus. This concerns occasions
where the translator has split up Descartes’s impossibly long periods, left
out or added words that are not strictly necessary for the meaning, randomly
changed the order in enumerations, changed a pronoun to a noun, made
minor rhetorical changes e.g. in addressing the reader or varying the choice
of words, switched from active to passive or vice versa, made trivial changes
in mood, number and tense, added or omitted insignificant modal verbs or
superlatives, and generally humoured what he saw as the genius of Latin.
I have used Courcelles’s translation of two of Episcopius’ sermons from
Dutch into Latin18 in order to form an idea of his way of translating; even
if he was not the translator of our text, he is an example of contemporary
practice. I found many stylistic differences: additions, omissions, paraphrases, embellishments, changes of construction, double and single renderings, simplifications, and changes of the order in enumerations. Some of
these changes also affect the meaning of the text. The same list of categories applies to a significant part of the divergences that we find in the
Specimina when we compare them to the Discours and Essais.
The divergences from the source text
Practical adaptations; the second translator
Some of the differences result from practical adaptations to the intended
academic use of the book. The French text had no marginal summaries
14
15
16
17
18
Otegem 2002, p. 15.
P. 154, l. 28. (Diopt. I, 2)
P. 109, l. 5. (Diss. I)
P. 130, l. 19sq.
Episcopius 1650, pp. 431–440: Conciones duae de caussis incredulitatis Iudaeorum,
some pages of which I have compared to the source text in Episcopius 1666 (1646),
pp. 152–180 (2nd numbering). The translation was occasioned by the Latin edition of
the Opera; Episcopius had died in 1643. I would have preferred to use a translation from
French into Latin, but have not found any by Courcelles.
31
introduction
and no paragraph structure worth mentioning; the translation was meticulously divided into numbered sections with corresponding marginalia (or, as
Étienne de Courcelles calls them in a letter to Lambertus van Velthuijsen,
hermae, because they show the reader the way).19 This was no doubt done
following the example of the Principia, long after the translation had been
made. There are indications that the table of contents was translated only
at this point, and by a different translator from the main text. There is a
small but conspicuous difference in the use of accents,20 and there are numerous striking divergences in choice of words. Some examples: in Diss. V,
‘difficultez’ becomes ‘perplexarum opinionum’ in the table of contents and
marginal, ‘quaestionibus’ in the body of the text. The latter consistently
has conspicillum in the Dioptrice, whereas the former two always use conspicilium. Perspicilla pulicaria only occurs in the table and marginalia.21
The style of the summaries usually is less elegant: constructions like ‘ad
eos videndum’ (Diopt. I, 5) occur far more often, and in Diopt. I, 3 the
very medieval expression ‘in instanti’ is used, where the body of the text
twice has the impeccable phrase ‘nullâ morâ interpositâ’—although in all
fairness, it should be noted that the gallicism transparens is neatly avoided
in the summary of Met. II, 6, but not in the text. The elegant solution
chosen in the marginal of Met. VII, 4 (where the French paraphrase ‘ces
feux qui s’attachent aux mats des nauires sur la fin des grandes tempestes’
is efficiently and gracefully rendered with ‘ignes Castor et Pollux vocati’)
also speaks for the education and talent of the hermae translator.
Many of the separate headings from the table of contents were merged
during translation to form the section summaries (up to six at a time).
Suitable headings for e.g. Diopt. I, 1 and Met. I, 1 had to be added, because
there was no corresponding text in the table. However, hermae like that of
Diopt. II, 5 (‘Et quantùm cùm in aquam ingreditur.’) show that the text
was not in general adapted to suit the independent summaries instead of
the running text of the original ‘tables des principales difficultez’. On a few
occasions, the translator did think to replace a pronoun by a noun when
the reference had become unclear, such as ‘Figuras’ instead of ‘celles’ in
Diopt. VIII 15.
In general, the translation is quite literal, although some headings have
been shortened drastically,22 while others have had information from the
main text added.23 That the translator did not always read the section in
question carefully is clear from e.g. the heading (freshly written, not translated) ‘Primi capitis argumentum.’ for Met. I, 2, where in fact the argument
19
20
21
Courcelles 1999, p. 170.
See p. 81.
For more examples (the list is not exhaustive), see Diopt. VI 24, VIII 18 and X 2;
Met. I 8 and VI 4.
22 E.g. Met. I, 9 and IX, 7.
23 E.g. Met. III, 18 and VII, 2.
32
chapter 3
of the entire Meteora is expounded. Mistakes like those in the hermae of
Diopt. II, 4 (corrected in the errata list), VI, 2 and Met. V, 5 also show
that this translator, like Courcelles, sometimes had trouble understanding
what Descartes meant, or quite possibly was negligent because of a pressing deadline. Errors such as the use of ‘tres’ instead of ‘sex’ (Met. VI, 8)
and ‘diversorum radiorum puncta’ where ‘diversorum punctorum radii’ is
needed (Diopt. V, 4) clearly indicate that the translator was in a hurry.
When the words ‘the translator’ occur outside this section, the translator
of the main text is meant.
Latin style
The uniquely elegant, yet powerful style of Descartes’s French prose was
recognized and applauded by his contemporaries. Plemp’s misgivings about
the possibility of rendering it in Latin were justified.24 We have already
seen that the Specimina are not a literal translation. Thus, when Jacobus
Revius25 decided to show that the Latin text is not an accurate rendering
of the thoughts (detrimental, in his view) expressed in the Discours, he
found ample ammunition; and, we might add, by giving his own verbum
verbo translations of certain passages, unwittingly made it clear that there
is much to be said for Courcelles’s style. On the other hand, if we take
Bruni’s proud promise to the readers of his Politica translation, that they
could ‘ut ille in Graeco scripsit, sic in Latino perlegere’26 as the standard of
ad sensum translations, it becomes painfully clear that the Specimina fall
short of the mark. Despite the liberties the translator takes, the result often
lacks elegance and clarity of expression.
The translator is rather careless with word order and the construction of
his sentences; so much so, occasionally, that one has to consult the French
text in order to understand the translation.27 The same is true of his negligent treatment of demonstrative pronouns.28 Quite a few of the mistakes
in period construction29 and choice of words30 could have been prevented
if the translator had taken a bit more time; apparently, the job was done in
haste.
We should keep in mind that Latin was a living language in seventeenthcentury Western Europe, and that many deviations from the standard of
classical Latin are not mistakes. The modern approach to Neo-Latin is still
24 See above, p. 1. Other contemporaries about Descartes’s French style: Chapelain
to Balzac, 29 December 1639, CM VI p. 341sq.; Sorbière 1660, p. 691. See also Lojacono
1996, p. 548sq, and Cahné 1980.
25 See below, pp. 43–48.
26 Hankins 1994, p. 155sq.
27 E.g. in Diss. IV (p. 130); Diopt. I 8, V 9; Met. II 4, V 1, VII 7, VIII 13 (see the
second apparatus).
28 E.g. in Met. III 3, IV 3, 4 (see the second apparatus).
29 E.g. Diopt. I, 8; Met. VI 11, VIII 14 (see the second apparatus).
30 E.g. ‘in latitudine, quàm in longitudine’ instead of ‘in altitudine, quàm in latitudine’
to translate ‘en leur hauteur qu’en leur largeur’ in Met. V, 2.
33
introduction
hindered by the fact that scholars and readers have all been brought up with
the classical ideal, as well as by the paucity of general studies of Neo-Latin
as a language, not to mention dictionaries. I have exercised restraint in
normalizing the text, but the reader will find a helping hand in the second
apparatus,31 where solecisms and idiosyncrasies are pointed out (unless they
occur regularly, in which case they are discussed in this introduction).
The wording in the Specimina is often distinctly unclassical, for instance
when ‘ex certo intervallo’ is used instead of ‘certo intervallo’, when ‘unos’ is
used distributively in the sense of ‘singulos’, or ‘ut ita’ where one would expect ‘ita ut’.32 Sometimes a noun takes on different genders in the present
text, such as ‘diameter’ (f./m.) in Diopt. VII, 19 and IX, 6. The form
‘tapeto’ from tapete in Diopt. II, 9 is not known to us from antiquity, its first
occurrence being in Bede’s works. Next to both classical fourth-declension
forms tonitrus (m.) and tonitru (n.), Courcelles even uses a third form, this
one from the second declension: tonitruum (n.), not known from classical
texts. This last form also occurs in the summaries, as well as the masculine fourth-declension form. All occurrences are found in close proximity
to one another.33 The feminine and masculine forms of dies are used indiscriminately (a trait that our translator has in common with Julius Caesar).
The use of ‘magis’ and ‘maximè’ with the adjective or adverb instead of
comparative and superlative occurs very often throughout the Specimina.34
Futhermore, our translator is fond of placing the noun between the parts of
its compound numeral: ‘quatuor capillamentorum millium’ (Diopt. VI, 6).
He also tends to use adjectives in a way normally reserved for participles:
‘propter triangula similia’ equals ‘propter similitudinem triangulorum’, for
instance.35
Like many Neo-Latin authors, our translator takes liberties or, if one
prefers, has problems with the correct combination of tenses, and with that
of subjunctive versus indicative, including an occasional cùm with subjunctive that is purely temporal.36 The use of pluperfect instead of perfect tense,
with which Beyssade finds fault in Descartes, is also a peculiarity of the
present text; however, it is actually not uncommon in classical Latin.37 The
same is true of the use of ‘Id quod’ instead of ‘Quod’ at the beginning of a
sentence (Beyssade comments on Spinoza’s use of it).38 The use of adeò ut
in the sense of ita ut is very frequent; it also occurs in Descartes’s original
texts. Many adjective ablatives are found in the Specimina that end in -i,
31
32
33
34
See p. 78.
Diopt. V 12, V 6, and II 6 a.o., respectively.
Met. VII, 5–10bis.
Examples include ‘maximè generaliter sumptas’ and ‘maximè generalibus’ in Diss. II,
and ‘magis (. . . ) obscura’ in Diopt. V, 12.
35 P. 204, l. 22 (Diopt. VIII, 3).
36 E.g. Diopt. X 8, Met. III 18, and Met. VI 8 respectively. See IJsewijn 1998, p. 410sq.
37 M. Beyssade 1999, p. 58. For an example in our text, see Met. IV, 2.
38 M. Beyssade 1999, p. 57; cp. e.g. p. 137, l. 6 (Diss. V).
34
chapter 3
where the classical norm demands the form ending in -e; this characteristic
is common in Neo-Latin texts.39 Another trait of our text is the use, already common in later antiquity, of a gerund in the ablative where a present
participle would suffice, such as ‘cogitando’ and ‘disponendo’ for ‘cogitans’
and ‘disponens’.40 Beyssade notices the same phenomenon in Spinoza. In
its turn, the gerund is often replaced by a participle in the perfect tense
(e.g. ‘condensatus’ and ‘dilatatus’ in Met. VI 14)41 or an ablative absolute in the perfect tense, such as ‘factis laminis’ and ‘rotâ expolitâ’ where
one would expect ‘laminas faciendo’ and ‘rotam expoliendo’.42 Courcelles’s
predilection for the ablative absolute also manifests itself in impractical constructions like the one discussed in a note on Diopt. IX 4, where a simple
participium coniunctum would have been more elegant and effective.
Neologisms are a delightful attribute of many seventeenth-century texts.43
Curious readers will find a list of all postclassical words (and classical words
with new meanings) occurring in the Specimina in Appendix 3. Indicating
the neologisms’ origins, however, would have exceeded the scope of this thesis. Their meaning, if necessary (for quite a few have found their way into
modern languages virtually unchanged), is given in the second apparatus
at their first occurrence. Some of the words on the list were coined for
new inventions and discoveries, such as alembicus, typographus and Mexicani,44 while other neologisms seem ‘unnecessary’ in comparison (depressus
for ‘flat’, efformo ‘to form’). Quite a few unclassical words and phrases
used in our text stem directly from medieval scholasticism: in instanti, individuum, forma substantialis. Some classical words are used in a different
sense, for instance destillo and planta.
Gallicisms also occur in the Specimina, for instance ‘bona mens’ in the
first sentence of Diss. I or the loose use of debere throughout the text (a good
example is p. 205, l. 26 (Diopt. VIII, 4)). In many cases, e.g. those of fluxus
et refluxus and in particulari, it is not certain if a word or phrase is actually
a gallicism or a reminder of medieval Latin (although it could be argued
that the two are essentially the same). Sometimes the French language
interferes with the construction of a sentence (such as the construction at
the beginning of Met. V, 3, or in the case of the superfluous ‘iique’ in
Diopt. VII, 19), with a verb’s mood (e.g. in Diopt. IX, 5 (p. 222, l. 8)) or
with a noun’s gender (e.g. vapor in Met. II, 6; cp. the reversed cases in the
Principes described in AT IX–2, p. vi).
Indications of time and date have been translated literally: the modern European system is transplanted into the Latin language. Thus, ‘horâ
39
40
41
42
43
44
See IJsewijn 1998, p. 407; Hobbes 1999, p. CII.
P. 113, l. 20; p. 117, l. 3. (Diss. II)
P. 284, ll. 26 and 27.
P. 233, ll. 11 and 12. (Diopt. X 7)
See IJsewijn 1998, pp. 382–391.
See Fattori 1997, p. 269sq. Fattori is mistaken in labelling aeolipila an early modern
neologism; it occurs in Vitruvius.
35
introduction
circiter octavâ’45 means ‘at about eight in the morning’ instead of ‘at about
two in the afternoon’, and 4 February is simply ‘Quarto Februarii’, not
‘pridie Nonas Februarias’.46
Stylistic devices
Modern scholars never cease to marvel at the stylistic liberties that early
modern translators seem to take so easily. Or, as Mund-Dopchie puts it
in her study of atlas translations: ‘Si nous confrontons à présent les textes
français qui se veulent plus nettement des translations du modèle latin,
nous constatons immédiatement que leurs auteurs cherchent à rendre le
contenu du message, sans se préoccuper de la forme dans laquelle celui-ci
est exprimé.’47 As Rener’s impressive study48 has shown, however, these
liberties should not in general be interpreted as signs of carelessness on
the translator’s part; they result from his use of a time-honoured set of
tools which ultimately serve to make the author’s message both clear and
agreeable to his new audience.
A good example of such a tool is the doublet or double rendering, a
favourite with translators (and authors, for that matter) since Cicero’s day.
It may be used to mend either the translator’s incertainty as to the meaning of the word in the source text, or the lack of a proper synonym in the
target language, or just to give the translation a certain roundness and
euphony. A few examples from our text are the translation of ‘vne insensibilité’ with ‘Immanitas (. . . ) et durities’;49 ‘euidemment’, which becomes
‘certò et evidenter’;50 the clumsy translation of ‘les excés’ with ‘extremas
vias, sive (ut ita loquar) (. . . ) nimietates’;51 or the strange rendering of
‘constanment’ with ‘indubitanter atque incunctanter’52 and of ‘inflexibles’
with ‘immoti (. . . ) et rigidi’.53 The double rendering of ‘raisonnemens’ with
‘ratiocinationes sive judicia’ in Diss. IV54 seems rather careless.
The counterpart of the doublet is the single rendering, which Courcelles
nonchalantly uses to truncate any of Descartes’s own double renderings
which he finds redundant.55 Instances of this procedure—which occurs less
often than its opposite—are found in Met. VI 6, where ‘condense & reserre’
and ‘se reserrent & se condensent’ are both rendered with the sole verb
condenso;56 in Diopt. II 7 where ‘la raison ou proportion’ becomes ‘propor45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
P. 280, l. 8 (Met. VI, 9).
P. 279, l. 1 (Met. VI, 8).
Mund-Dopchie 1994, p. 204.
Rener 1989.
P. 109, l. 19. (Diss. I)
P. 116, l. 21sq. (Diss. II)
P. 120, l. 15. (Diss. III)
P. 120, l. 29. (Diss. III)
P. 219, l. 5sq. (Diopt. IX, 3)
P. 131, l. 21.
55 Cahné rightly remarks: ‘Le redoublement de certaines constructions reste une marque spécifique de l’écriture de Descartes.’ (Cahné 1980, p. 214)
56 P. 277, ll. 11, 15.
36
chapter 3
tio’;57 and in Diss. VI, where the translation of ‘selon son inclination & son
pouuoir’ with ‘quod in sua facultate esset’58 certainly causes a loss of meaning. The same can be said of the single rendering of ‘tres pure & tres viue’
with ‘purissimae’ in Diss. V, where the spiritus animales are compared to
a flame—their vivacity is an essential characteristic.59
Another device, popular with translators but notably treacherous, is variatio: rendering a recurring word with different synonyms. Used to prevent
boredom in the reader, it often turns out ill in technical texts. Some examples of successful variation in the Specimina are the translation of ‘espais’
with ‘crassius’ and then ‘tumidiores’,60 that of ‘on obserue’ with ‘observatur’, ‘notatur’ and ‘animadvertimus’,61 and the use of both ‘cardines’ and
‘polis’ to render ‘poles’.62 Tendre is a pivotal and very specific term in Descartes’s theory of light as exposed in the Dioptrique; its importance lies in
its distinction—however problematic—from actual motion. Courcelles was
insufficiently aware of this and could not resist the temptation to translate
this verb that kept returning with a variety of Latin equivalents, or so he
thought. ‘Affectant’63 is not a bad rendition, but ‘tendere’64 (which normally means ‘to go’ and is indeed used to denote actual motion in Diopt. I
8,65 translating ‘prend son cours’), ‘feruntur’66 and ‘properant’67 are misleading, and ‘pergere’68 is a definite mistake.69 By the same token, our
translator would have done better to render ‘empescher’ with ‘impedire’
both times in Diopt. II, 2:70 the variation ‘auferre’ gives the false suggestion
that the motion of the ball is halted altogether. The importance of this
point is highlighted by Descartes’s reply to Bourdin on the passage in question: the philosopher stresses that he has not said that the ball’s motion is
stopped.71
Sometimes the translator indulges in ornatus or embellishment. A few
examples: ‘des cours, & des armées’ becomes ‘exercitus, urbes aulásque
exterorum principum’;72 the simple ‘materiaux’ is turned into ‘lapides, ligna,
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
P. 164, l. 31.
P. 143, l. 35.
P. 138, l. 37.
P. 153, ll. 22 and 23. (beginning of Diopt. I)
P. 260, ll. 12, 15, 19. (Met. IV, 4)
P. 229, ll. 19 and 27. (Diopt. X, 5)
P. 157, l. 3. (Diopt. I, 7)
P. 157, l. 15, and several other instances in this chapter. (Diopt. I, 7)
P. 159, l. 14.
P. 158, l. 5. (Diopt. I, 8)
P. 157, l. 4. (Diopt. I, 7)
P. 157, l. 23. (Diopt. I, 7)
Descartes also uses the verb tendre frequently in Met. VIII to signify the (tendency
to) motion of rays of light. Most occurrences are rendered with tendere, but it is noteworthy that the philosopher himself is less careful here and uses aller on a few occasions.
70 P. 161, l. 22sq.
71 Descartes to Mersenne for Bourdin, 29 July 1640 (CM IX p. 506, ll. 110–112; AT
III p. 110, ll. 19–22).
72 P. 110, l. 25sq. (Diss. I)
37
introduction
caementum, aliaque aedificanti utilia’;73 and the salt particles that touch the
tongue ‘de pointe’ are now ‘in cuspides erectae et telorum instar vibratae’.74
In enumerations, the order is often changed, mostly without any discernible reason. The reversal of ‘les couleurs & la lumiere’ to ‘lumen et
colores’75 could be explained by the Gesetz der wachsenden Glieder, but no
such ground is apparent in the changes of ‘du lait, ou du sang, ou de la
chair’ to ‘lac, carnem, aut sanguinem’,76 of ‘O, ou P’ to ‘P vel O’,77 or in
the switch of the two ny clauses in ‘car sans cela les images qu’ils forment,
ne sçauroient estre ny bien semblables a leur original, ny bien distinctes’,
which becomes ‘id enim nisi fiat, imagines, quas formant, nunquam satis
distinctae erunt, nec fideliter corpus, à quo emanant, repraesentabunt’.78
Sometimes a word, clause or idea moves through the sentence. A simple
example is found at the very beginning of the Dioptrique, where ‘Toute la
conduite de nostre vie’ is rendered as ‘Totius vitae nostrae regimen’.79 A bit
more complex is a case in Diss. II where ‘& obscur’ is omitted after ‘confusa’,
while ‘et obscuratur’ is added at the end: ‘ut videatur potiùs ars quaedam
confusa, cujus usu ingenium quodammodo turbatur et obscuratur’.80 In
Diopt. VIII 15, the phrase ‘ut cuivis inquirenti liquebit’ has been transferred
from the statement that circle, straight line and parabola do not suffice to
construct a telescope lens, to the claim that after these three, there is no
line simpler than ellipse and hyperbola.81
The imagery used in the source text is sometimes changed or removed
in the Latin version. Thus Descartes’s phrase ‘estudier (. . . ) dans le liure
du monde’ is drily rendered as ‘quidnam in mundo ab aliis ageretur inspexissem,’82 although the first occurrence of this commonplace had been
left intact.83 One of the metaphors from architecture used in Diss. II is
changed: ‘les ouurages composez de plusieurs pieces, & faits de la main
de diuers maistres’ is turned into ‘illa opera quibus diversi artifices, inter
se non consentientes, manum adhibuêre’.84 The addition of a simile also
occurs, such as that of ‘tabulatorum instar’ in the description of a cloud
formation.85
As we have already seen, Courcelles—like most translators of his day—
thinks lightly of apparent details such as changing, omitting or adding a con73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
P.
P.
P.
P.
P.
P.
P.
P.
P.
P.
P.
P.
P.
119,
248,
155,
294,
193,
192,
153,
116,
211,
111,
110,
112,
290,
l. 15sq. (Diss. III)
l. 22sq. (Met. III, 2)
l. 32. (Diopt. I, 5)
l. 13sq. (Met. VII, 13)
l. 19. (Diopt. VII, 5)
ll. 5–7. (Diopt. VII, 2)
l. 5.
l. 10sq.
l. 15.
l. 18sq. (Diss. I)
l. 23sq. (Diss. I)
l. 2sq.
l. 13. (Met. VII, 5)
38
chapter 3
junction, a pronoun or a modal verb, switching from active to passive voice
or from plural to singular and vice versa, changing tenses and modifying
expressions of quantity. Moreover, the Specimina contain many translator’s
liberties that defy classification as well as explanation. Some instances are
the rendering of ‘vn bord de panne ou velours’ with ‘holoserico’86 and that
of ‘la reigle a esté prise plus longue que la corde’ with ‘restis (. . . ) regulâ
brevior est’.87 The change of the ‘Canibales’ into ‘Americanos’ in Diss. II
brings with it the loss of a reference to Montaigne’s Essais.88
A category of divergences that is both enjoyable and easy to explain is
formed by the adaptations to suit the taste of academics familiar with the
classics, such as the added reference to the painter Apelles in Diss. I, or
the change in that same chapter of ‘les extrauagances des Paladins de nos
romans’ into ‘deliria antiquorum Heroum’. The reference (not present, or
at least not clear, in the French text) to Lipsius’ Manuductio ad Stoicam
philosophiam in Diss. III also fits into this category.89
The fact that the French text was intended mainly for a non-academic
audience also affects Descartes’s use of technical terms, as does the lack of
an established philosophical vocabulary in the vernacular. The phrasing of
the Discours and Essais is usually non-technical and rather simple in this
respect. In a way, this suited Descartes quite well, since he used radically
different principles from those of traditional philosophy, and wanted to do
away with scholastic terminology for good (despite his futile claims to the
contrary). In his reply to Morin’s objections, the philosopher alleges that
he has applied the scholastic distinction between lux and lumen in the
Dioptrique.90 Thomas Aquinas had been the first to distinguish lux, light as
present in luminous bodies, from lumen, light as received by other bodies.
The use of the single term ‘lumiere’ in the Essais, and the utter carelessness
with which it is translated as either lux or lumen, illustrate the fact that
the distinction simply doesn’t fit the Cartesian theory.91 In Diopt. I 2, one
might say that the distinction is tentatively made in the translation;92 in I
3, III 3, V 5, IX 593 one might say that Courcelles uses the ‘wrong’ term
(including corpora luminosa vs. pellucida, although he uses the ‘correct’
corpora lucida in Met. II 6);94 and in V 5, it becomes clear that neither of
the scholastic terms would fit the concept of the source text.
The difference between the French and Latin vocabularies shows in the
translation of ‘les formes ou natures’ with ‘formas substantiales’ (where the
86
87
88
89
90
91
P. 219, l. 25. (Diopt. IX, 4)
P. 208, l. 16sq. (Diopt. VIII, 11)
P. 115, l. 6. See Gilson p. 179.
P. 122, l. 16sq. See Gilson p. 253sq.
Descartes to Morin, [13 July 1638] (AT II, pp. 203sq., 209–211).
This is proven further in the Principia philosophiae, e.g. III 9, 10, 21 (AT VIII,
pp. 83 and 86).
92 P. 154, l. 16.
93 P. 155, l. 9sq.; p. 168, l. 13; p. 175, ll. 8–10; p. 221, l. 28.
94 P. 246, l. 9sq.
39
introduction
French really is a translation of the Latin technical term),95 the rendition of
‘plusieurs soleils’ with ‘Parhelii’96 and in the addition of the more technical
explanation ‘prismatis sive’ in ‘particula ejus vitri quod volumus examinare,
in formam prismatis sive trianguli polita’.97 On a few occasions, the Latin
text maintains the Latin words used in the source text for want of a French
technical term, such as ‘Retina’ and the phrase ‘visionem fieri per axem’.98
On the other hand, the translator tries to avoid a group of words that
smack of medieval philosophy in Latin (although many were in fact coined in
later antiquity), while their French descendants are considered acceptable.
Thus, ‘comme possibles’ is paraphrased with ‘tanquam si aliquando contigissent’ and ‘n’estre pas intelligible’ with ‘intelligi non posse’.99 In cases where
he cannot—or does not—avoid the use of a technical term considered ugly,
Courcelles sometimes adds an excuse: ‘Philosophico vocabulo impossibilia
appellantur’; ‘certitudo, ut loquuntur Philosophi, moralis’.100
When it comes to technical terms from handicrafts and the like, our translator has some difficulty finding Latin equivalents: ‘taille-douces’, ‘trampe’
and ‘ressort’ are laboriously paraphrased.101 Other words are new to the
French language as well, such as ‘trauades’ (the Portuguese sailor’s term is
maintained in the translation)102 and ‘aualanche’, apparently a word Descartes has picked up in the Alps and uses three times in Met. VII (all three
are rendered with Latin descriptions).103
Another stylistic difference concerns the use of personal pronouns. The
Latin translator has a tendency to weed out Descartes’s frequent pronouns
‘ie’ and ‘vous’, replacing them with passive constructions or ‘nous’. In the
Dissertatio this sometimes affects the personal presentation of the fabula,
e.g. when ‘que ie n’esperois point pouuoir acquerir qu’a faux titres’ becomes
the rather weak ‘non nisi falso nomine (. . . ) acquiri posse videbatur’.104 Far
more often, Courcelles changes the way in which the reader is addressed:
‘il vous est bien sans doute arriué’ becomes ‘Nemo nostrum est, cui non
evenerit’; ‘ie desire que vous pensiés’, ‘cogitemus’; and ‘il faut que ie vous
die’, ‘subjungenda sunt’.105 This procedure occasionally mitigates the ar95
96
97
98
99
100
P. 106, l. 2. (Diss. I)
P. 315, l. 7. (Met. X, 1)
P. 226, l. 26. (Diopt. X, 1)
Diopt. V, summaries of 1 and 8.
P. 108, l. 20; p. 129, l. 22sq. (Diss. I and IV)
P. 121, l. 26; p. 130, l. 4. (Diss. III and IV) Cp. the similar phrase added by
Luynes, the French translator of the Meditationes, when maintaining the terms negatio
and privatio in Med. IV. (See Armogathe 1997, p. 62.) Because of their very nature, the
Principia abound with scholastical terms, which the French translator Picot often tries
to paraphrase in a more elegant way. (See Watson Rodger 1996, pp. 608–612; Meschini
1996(b), p. 587; M. Beyssade 1996, p. 51.)
101 P. 172, l. 3sq.; p. 232, l. 20; p. 232, l. 23; p. 233, l. 5. (Diopt. IV 6, X 6, X 6, X 7)
102 P. 288, l. 19. (Met. VII, 3)
103 P. 290, l. 23; p. 291, l. 12; p. 293, l. 30. (Met. VII 5, 7, 11)
104 P. 110, l. 15sq. (Diss. I)
105 P. 154, l. 27; p. 155, l. 9; p. 169, l. 19. (Diopt. I 2, I 3, IV 1)
40
chapter 3
rogance that appears in the text: ‘ut intelligamus’ is likelier to please the
reader than ‘afin de vous pouuoir faire entendre’.106
Likewise, the translator regularly omits phrases like ‘vous sçaués que’
and ‘il faut remarquer, que’, while incidentally adding a ‘notandum est’
of his own. In general, his tendency toward circumlocution is balanced
by the times when he shortens the text to produce a lapidary translation.
He usually does this by discarding unnecessary elements; and although on
occasion his decisions are questionable when it comes to loss of meaning,
the result is often more pleasing than the somewhat long-winded source
text. Examples include the debatable translation of ‘que cela seul estoit
suffisant pour les empescher d’auoir aucune affection pour d’autres choses’
with ‘ut nihil etiam amplius optarent’107 and the fortunate wording ‘si eum
in naturae cognitione aequarent’ for ‘s’ils auoient autant de connoissance
de la Nature qu’il en a eu’,108 or ‘facilè ad figuram talis vitri mutantur’ for
‘peuuent aysement assés changer leur figure, pour l’accommoder a celle d’vn
tel verre’.109
The Specimina translator often changes the construction of periods from
hypotaxis to parataxis and tends to divide Descartes’s interminable sentences into more manageable ones. His use of capitals and punctuation is
more or less independent from that of the source text.
Like many other translators, Courcelles frequently feels the need to clarify
his author by stating more explicitly what he thinks is meant, at times by
adding a complete gloss.110 This involves the danger of misrepresentation,
but can also bring some much-needed illumination to obscure passages, or
amount to harmless circumlocution. To start with some instances of useful
explanation: in Diss. III, the translation of ‘on croit vne chose’ with ‘aliquid
bonum vel malum esse judicamus’ and the addition of ‘usu’ a few lines later
make it clear that only moral issues are being discussed.111 The addition
of ‘inter vigilandum’ in Diss. IV and the more specific ‘hi radii’ for ‘ils’ in
Diopt. IX 6 help prevent misunderstandings as well.112 The translator also
thought it wise to explain ‘que toute composition tesmoigne de la dependance’ as ‘in omni autem compositione unam partem ab alterâ, totumque à
partibus pendere’;113 to clarify Descartes’s discussion of the problems with
large lenses by adding ‘quae in majoribus vitris esse debent’ and ‘ex quibus
solis constant minora’;114 and to add ‘aquae’ in ‘illae aquae particulae ex
quibus sal commune componitur’.115 Many of Courcelles’s interpretations
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
P. 167, l. 5sq. (Diopt. II, 12)
P. 122, l. 13. (Diss. 3)
P. 147, l. 27sq. (Diss. VI)
P. 219, l. 6. (Diopt. IX, 3)
Steenbakkers 1997, p. 6; Hankins 1994, p. 159sq.
P. 128, ll. 8–10.
P. 131, l. 6; p. 224, l. 14.
P. 128, l. 22sq. (Diss. IV)
P. 226, l. 8. (Diopt. IX, 8)
P. 247, l. 21. (Met. II, 8) The nature of salt particles had been revealed in Met. I, 8.
41
introduction
are harmless but unnecessary, e.g. the translation of ‘naturellement’ with
‘ob majorem gravitatem’ in Met. III 3 and the addition of ‘quae ideò alba
remanserant’ in Met. VI 11.116 In one case, however, the integrity of the
translation is seriously damaged by his interventions. In Met. I 8, Descartes
describes an experiment which proves that boiled water freezes sooner than
water which has not been boiled. His correspondence with Mersenne proves
that the description is not very clear:
J’admire aussi que vous parliez de marquer ce que vous trouverez de faux contre l’experience en mon livre; car j’ose assurer qu’il n’y en a aucune de fausse, pource que je les ay
faites moy-mesme, et nommément celle que vous remarquez
de l’eau chaude qui gele plustost que la froide; où j’ay dit non
pas chaude et froide, mais que l’eau qu’on a tenuë long-temps
sur le feu, se gele plustost que l’autre; car pour bien faire cette
experience, il faut, ayant fait boüillir l’eau, la laisser refroidir
jusqu’à ce qu’elle ait acquis le mesme degré de froideur que
celle d’une fontaine, en l’éprouvant avec un verre de temperament, puis tirer de l’eau de cette fontaine, et mettre ces deux
eaux en pareille quantité et dans pareils vazes.117
The translator has equally misunderstood the passage and introduces nonsense into the text by adding ‘calentem’ and changing ‘que d’autre’ to
‘frigidâ et crudâ’: ‘Experientia etiam docet aquam calentem, quae igni apposita diu bulliit, frigidâ et crudâ celeriùs congelari’.118
Even without additions and circumlocution, the translation sometimes
surpasses the source text in clarity. Gilson points out that in Diss. II,
‘sapientia’ is actually more precise than its original ‘capables de distinguer
le vray d’auec le faux’.119 The analogy of the tub of must in Diopt. I, 7
benefits from its drastic restructuring by the translator, who has removed
the hypothesis which it illustrates from the actual simile, completing the
metaphor first and then moving on to the theoretical part.120 On the simplest level, the translator can improve upon the source text by making a
confusing reference explicit.121
There is a handful of passages in which Courcelles has corrected or clarified the text after taking a close look at the relevant woodcut,122 but a
116
117
118
119
120
121
122
P. 249, l. 8; p. 281, l. 25.
Descartes to Mersenne, [1 March 1638] (CM VII, p. 81; AT II, p. 29).
P. 242, ll. 10-12.
P. 114, l. 30; Gilson p. 177sq.
P. 157, ll. 1–14.
P. 274, l. 17sq.: in the French text, ‘elles’ seems to refer to ‘les vapeurs’. (Met. VI 1)
The most striking examples are p. 304, l. 25sq., and p. 317, l. 27 (Met. VIII 10, X
4). In Diopt. VIII 5 (p. 206, l. 4) Courcelles makes a Verschlimmbesserung, because he
had neglected to correct the erratum in fig. 28 (the ‘K’ had not been added yet). The
translator did not waste much time on the errata in any case: as far as can be judged
42
chapter 3
missed correction (discussed in Appendix 2)123 shows that his attention
was not constant.
Not unexpectedly, there are as many occasions where the Latin text is less
clear or precise than the French, such as the translation of ‘à proportion’
with ‘multò’ in Diopt. VI 6, or the confusing ‘imagines, secundùm ejus
[scil. Perspectivae] praecepta pictae’ where not the paintings as a whole are
meant, but the representation of certain objects in them.124
The addition of words like ullus, omnis and multò and the change of
subjunctive to indicative125 are two of the ways in which statements become
bolder in translation. This curious phenomenon—the translator gets carried
away by the argument, so to speak—also manifests itself in a specific type of
embellishment. Especially the Dissertatio has some striking examples: the
addition of ‘otiosus’ and ‘sedens’ in ‘doctor aliquis otiosus in Musaeo sedens’;
the embroidery ‘caeco (. . . ) et fortuito quodam casu’ upon the simple ‘la
fortune’; the harsher translation of ‘a parler sans iugement de celles qu’on
ignore’ as ‘ad copiosè et sine judicio de iis quae nescimus garriendum’; and
the change of the child that was ‘instruit en l’Arithmetique’ into ‘qui primas
tantùm Arithmeticae regulas in ludo didicit’.126
The opposite of this procedure, however, occurs more frequently, and
Descartes’s original claims may be weakened by the omission of a beaucoup,
tres or fort, or the addition of a plerumque or quantum fieri potest. Likewise,
the plan to make ‘vne lunete la plus parfaitte qui puisse estre’ is toned
down drastically with the translation ‘aliquod specillum’,127 and Descartes’s
judgement on experimenters is not quite as harsh in the Specimina as it is
in the French text.128
Strategic adaptations; Revius’ criticism
While the stylistic modifications discussed in the previous section sometimes
affect the purport of the text, this is presumably not the translator’s intention. There are, however, specific changes in meaning that were very probably made on purpose. A clear example occurs in Diss. III, where we find a
number of possibly interrelated divergences from the source text. Courcelles
must have realized how some readers would react to Descartes’s provisional
ethics as proposed in this part of the Discours, and made a few strategic corrections, comparable to those made by Picot in the Principes.129 He leaves
from the translation, there are four which he certainly had not corrected, and four which
have been corrected, but possibly based on the context or the illlustration instead of the
errata list.
123 P. 380, n. 17.
124 P. 182, l. 27; p. 191, ll. 5-7. (Diopt. VI 24)
125 Small additions happen passim. Change to indicative for instance on p. 290, l. 13.
(Met. VII, 5)
126 P. 111, l. 2sq.; p. 112, l. 14sq.; p. 115, l. 33–116, 1; p. 118, l. 17sq. (Diss. I, II, II, II)
127 P. 220, l. 10. (Diopt. IX, 5)
128 P. 149, ll. 4sq., 13sq. (Diss. VI)
129 See Meschini 1996(b), p. 588.
43
introduction
out the weak ‘vraysemblablement’ in the parable of the lost travellers; this
could well be connected to the omission of another ‘vraysemblablement’ a
bit earlier,130 which our translator may have thought was contrary to the
rejection of verisimilitude in Diss. II. The same is true of the rendition of ‘les
plus vrayes opinions’ with the more convincing ‘quid revera sit optimum’
and, in the same sentence, of ‘les plus probables [opinions]’ with ‘illud (. . . )
quod optimum videtur’.131 Diss. III contains two more explicit translations
and an omission that could also testify to the translator’s awareness of possible objections.132
A specific category of strategic interventions is concerned with the fact
that Descartes was a Roman Catholic, and rather naı̈ve in theological matters. The translator obviously saw it as his duty to protect his author and
please his readers by purging the text of some offensive passages. And if he
was not Courcelles, his adaptations at least show that he was more versed in
theology than Descartes was, and that he was a Protestant well aware of the
things that would offend a Dutch and international Protestant audience.133
The interferences did not go unnoticed. In the course of the 1640s, the
influential theologian Jacobus Revius (1586–1658) watched the growing popularity of Cartesian philosophy among Leiden students with concern. He felt
especially responsible because he was the regent of the States College, where
bursar students were taught philosophy and theology. One of his contributions to the controversy over Cartesian philosophy was Methodi Cartesianae
consideratio theologica, published in 1647.134 This work criticizes Descartes’s
method as explained in the first three parts of the Discours, the metaphysics
of the fourth part having been replaced by Revius with those of the Meditationes. The theologian focusses on revealing Descartes’s inconsistencies
and the noxious nature of his method. One of the instruments Revius uses
is the Latin version of the Discours: he censures the translator’s liberties
in general, and especially his tendency to tone down certain phrases and
to camouflage the author’s papist ideas. He often gives a literal translation
of the French text, although he attacks the Specimina version as if it were
Descartes’s own when it suits his purposes.135 I do not include all his alternative translations in the third apparatus, but he is cited or quoted when he
has something to say on a divergence worth mentioning in the apparatus.
Revius’ attacks are often futile and based on a deliberately over-literal
reading of Descartes’s words. This proves that the translator’s care in
adding interpretations or nuances was not unnecessary. The triviality of cer130
131
132
133
P. 120, l. 11; p. 121, l. 8. (Diss. III)
P. 121, l. 10. (Diss. III)
P. 122, l. 31–123, 2, 5sq., 26.
Compare the case of Richard le Blanc’s translation of Cardanus’ De subtilitate as
discussed in Epée 2001, p. 133.
134 Revius 2002, further indicated as ‘Revius’. See also Verbeek 1992, p. 49sq.
135 E.g. the word ‘vendito’ for ‘prens’ (p. 106, l. 17) and ‘plures’ for ‘plusieurs’ in Diss. 1
(p. 107, l. 1). See below, p. 48 at n. 154.
44
chapter 3
tain points is well illustrated by the passage on the lecture of all good books
in Diss. I.136 Revius also points out the omission of ‘vraysemblablement’ in
the travellers parable mentioned above, the adaptation of the second rule
of the method in part II,137 and the change of the heated room to a lofty
‘solitude’ in part III.138
Revius repeatedly catches Courcelles in the act, so to speak, of suppressing Descartes’s careless phrasings in theological matters. The philosopher
probably had no idea that his decision to leave his books would offend pious
Protestants—no Bible?—, but the translator did, and changed ‘mes liures’
into ‘scholasticis studiis’, only to be exposed in the Consideratio theologica.139 Descartes displays the same nonchalance in describing his decision
to remain in his parents’ faith.140 The French text immediately provoked
objections from Mersenne’s circle, and Descartes replied:
Enfin pour ceux qui vous ont demandé de quelle Religion
j’estois, s’ils avoient pris garde que j’ay écrit en la page 29, que
je n’eusse pas crû me devoir contenter des opinions d’autruy
un seul moment, si je ne me fusse proposé d’employer mon
propre jugement à les examiner lors qu’il seroit temps, ils verroient qu’on ne peut inferer de mon discours, que les infideles
doivent demeurer en la religion de leurs parens.141
It was undoubtedly the translator’s idea to add the words ‘quam optimam
judicabam’ in order to prevent precisely this objection. Again, the ploy is
detected by Revius, who severely criticizes the addition itself:
interpres hisce praemittit: quam optimam judicabam, in quo
non possum satis mirari ejus imprudentiam, nequid gravius
dicam; quomodo enim quae optima esset religio judicare poterat, eo tempore quo ratio, ut audivimus, eum obligabat IN
IUDICIIS SVIS INCERTUM esse?142
The theologian’s harshest condemnation is reserved for Courcelles’s attempt
to veil the doctrine of implicit faith, which seems to underlie the paragraph
on theology in part I:143
136
137
138
139
140
141
P. 107, ll. 16sq., 30sq.
P. 116, l. 27.
P. 123, l. 24.
P. 111, l. 22. (Diss. I)
P. 119, l. 26. (Diss. III)
Descartes to Mersenne, [spring 1637] (CM VI, p. 261; AT I, p. 367). The passage
on page 29 of the 1637 edition is p. 123, ll. 2–6. (Diss. III)
142 Revius p. 145.
143 P. 109, ll. 21–28. It is interesting to note that the only remark on the translation as
such in the Specimina copy with Joachim Jungius’ annotations concerns this very passage.
Lüdtke 1937 (b), p. 418sq.: ‘bei dem Worte ‘indoctis’ macht [Jungius] die Bemerkung ‘in
Gall. ignorantissimis”.
45
introduction
Cogor hoc loco, super fide latini interpretis libelli de Methodo,
judicium lectoris flagitare. Is enim pro ignorantissimis, qua
voce Cartesius usus erat, substituit indoctos, quasi illius sensus sit, tam illiteratos quam literatos, modo credant, salvos
esse posse, quod verum, sed nihil ad Cartesium. (. . . ) Omnino
de industria involutus est ab interprete totus iste paragraphus,
eo fine, ut pontificiorum dogma de laicorum ignorantia, sive
implicita fide (quod in Gallico textu pellucet velut laterna
Punica), nonnihil occultaretur.144
Descartes’s original text gave malignant readers room for heretical interpretations of several passages on God and the possibilities of humankind; the
translator eliminated them with care.145 Perhaps his humourless act of vandalism against Descartes’s elegant metaphor in Met. I, 2, where the author
plays God, should also be viewed in this light.
Nonetheless, the translator did not quite straighten out all Descartes’s
theological faux pas. Mersenne had voiced some concern over a passage
with a distinctly Pelagian ring to it, in which his friend joyfully claimed
that people only need correct judgement in order to do what is right.146
However, the statement remains unchanged in the Latin version. The same
is true of a passage on creation in Diss. V, which Descartes explains in the
same letter to Mersenne.147
Revius’ Consideratio theologica was refuted by the young Dutch Cartesian
Johannes Clauberg (1622–1665) in his Defensio cartesiana (1652). Clauberg
uses the Specimina’s notice to the reader to counter Revius’ attacks on the
translation:
10. Liber hic Gallicè primùm conscriptus est ab authore Gallo,
postea ab amico ejus in linguam Latinam versus. Nec solùm
Cartesius versionem illam multis in locis mutavit, sed etiam
sensum suum emendare studuit, uti testatur in Praefatiuncula ad lectorem. Hoc notato patet injuriam fieri tam Interpreti quàm Cartesio à Jacobo Revio, quando in Consideratione Theologica passim de illius fide queritur, & hujus
mentem esse negat, quam editio Latina monstrat.
11. Dum verò in eadem Praefatiuncula Cartesius fatetur, se
forsan etiam alia multa praetermisisse; item, Interpretis verba
non emendâsse, facilè intelligimus fieri potuisse, ut vocabula
quaedam, quorum minor est cura Philosophi quàm rerum,
manserint incorrecta. Proinde non debebant Cartesio deho144
145
146
Revius p. 124sq.
P. 129, l. 17 (Diss. IV); p. 130, l. 28 (Diss. IV); p. 191, l. 27 (Diopt. VII, 1).
P. 123, ll. 12–16. (Diss. III) Descartes to Mersenne, [spring 1637] (CM VI, p. 260;
AT I, p. 366sq.).
147 P. 134, l. 6sq.
46
chapter 3
nestamenta linguae Latinae & Grammaticationem tam salse
objicere Revius Stat. p. 73.148 Lentulus p. 215.149 150
Tucked away in a footnote to ‘Interpretis verba non emendâsse’ in section
11 is a daring defence of the Specimina translation, a reference to a Bible
commentary by the renowned Leiden Orientalist and theologian Louis de
Dieu (1590–1642). Commenting on Acts 13: 41, De Dieu explains that a
certain Hebrew word has been misread by the Septuagint translators:
Non est autem quod turbetur quisquam, quod errorem hunc
non emendaverit Evangelista noster. etsi enim in verbis, in re
tamen ipsa nullus error, nulla varietas. ubi quidem Apostoli receptam in Ecclesiis Graeci textus lectionem mutare, nec
operae precium, nec utile duxere. (. . . ) Sensus itaque rectè
constat, imo mentem Prophetae quasi per commentarium explicat.151
Revius’ vicious attack on the translator’s adaptation of the ‘ignorantissimis’
passage is again countered with a reference to the notice to the reader. This
time, Clauberg gives a more specific interpretation: Descartes had been
naı̈ve in his original text, but had made strategic changes in the translation
in order to defend it from detractors.
Adhaec injuriam facit [Revius] Interpreti pag. 18.19. quem
vult ab Authoris mente aberrâsse, de industria totum paragraphum involvisse. Jam enim suprà, in praefatiuncula hujus
de Methodo Dissertationis ad Lectorem, Cartesium audivimus
dicentem, fidum interpretem verbum verbo reddere conatum,
se verò sententias ipsas saepe mutâsse, & non ejus verba, sed
suum sensum emendare ubique studuisse. Ergo frustra toties
clamat Revius, se Gallicum textum, qui Authoris sit, sequi.
Latinus enim, quantum ad sensum, etiam Authoris est, ut
modò vidimus. Et sicubi in Gallico, nil mali suspicans can148 Revius [1650], another anti-Cartesian text, in which the theologian repeatedly quotes
from the Dissertatio de methodo and Dioptrice, attacking the translation once: ‘Taceo
jam dehonestamenta latinae linguae, istius chaos, & chaos formam, quorum Cartesius
interpretem suum, tantus doctor, commonefacere debuisset, & pergo ad materiae Cartesianae essentiam . . . ’ The unclassical genitives are on p. 133sq. (Diss. V)
149 Lentulus 1651: a detailed refutation of the Dissertatio de methodo and the Principia,
based in part on Revius’ Consideratio. Lentulus never refers to the French text—he
probably didn’t read French. On p. 215 he quotes from Diss. VI (p. 146, l. 23): ‘Saepius
se à proposito avocandum iri (donemus illi hanc grammaticationem: ut quod juris in
rebus innovandis, idem & in grammaticâ & latinitate à Ciceronianismo repurgandâ sibi
sumat) praevidet . . . ’
150 Clauberg 1691, p. 944. The argument of section 10 is repeated by Baillet (see
Chapter 1, p. 10).
151 Dieu 1634, p. 133sq.
47
introduction
didus animus, non ita se expresserat, ut Zoı̈lorum152 dentes
evitaret, in Latino id corrigere laboravit.153
Clauberg is quick to point out Revius’ inconsistency in his treatment of the
Latin text: ‘Observet Lector Revium, qui saepè aliàs ab Interprete Latino
recedens ad Gallicam editionem provocat, hı̂c praeter morem Latinae inhaerere, quòd majorem in ea cavillandi occasionem nancisci sibi videretur.’154
Naturally, this does not stop Clauberg from committing his own inconsistencies: although he often quotes the Specimina as Descartes’s text, he
also repeatedly takes his refuge to the French text in order to clarify the
author’s meaning.155
Translating errors
We have seen a number of errors in interpretation manifesting themselves in
flawed double and single renderings, variations and explanatory additions.
Dozens of these errors occur throughout the Specimina. Some of them result
from mere carelessness or a misunderstanding of the passage at hand, such
as the translation of ‘au haut de l’air’ with ‘in aëre’ and that of ‘entre les
bords de ces feuilles’ with ‘in oris foliorum’, to mention two seemingly innocent examples from Met. VI.156 In Met. VIII, Courcelles treats Descartes’s
painstaking calculations of the angle under which rays of sunlight produce
the primary rainbow with typical nonchalance when he renders ‘42 degrés,
ou vn peu audessous’ with ‘duorum ferè et quadraginta graduum’.157
A similar corruption of the original text manifests itself in three places in
Diss. IV.158 In the French text, the author searches for the source of an idea
that he has; a source that remains abstract until it is finally identified with
God. In the Specimina text, the source of the idea is already personified
at its very first appearance; for although the forms ‘quonam’ and ‘eo’ could
theoretically be neutral, it is much more natural to read them as masculine
pronouns that can only refer to God—who has thus entered the argument
before his existence has been proven.
In Met. VIII 9, Descartes claims that ‘la grosseur, la figure, la situation, & le mouuement des parties des cors qu’on nomme colorés’ can
influence the motion of subtle matter particles in various ways to produce different colours. Our translator not only omits the crucial factor
of movement—possibly thinking that this had already been covered by the
152 ‘Detractors’, ‘faultfinders’: the Greek sophist Zoilos was known as an unreasonable
critic of Homer.
153 Clauberg 1691, p. 956.
154 Clauberg 1691, p. 994. The occasion is Revius’ attack on Diss. II, ‘tum in quaerendis
. . . ’ (p. 117, l. 4sq.).
155 Clauberg 1691, pp. 945, 947, 1003, 1005, 1008, 1023, 1033, 1039.
156 P. 279, l. 5; p. 283, l. 14. (Met. VI, 8 and 12)
157 P. 303, l. 26. (Met. VIII, 9)
158 P. 127, ll. 14–20. (Diss. IV)
48
chapter 3
term ‘situation’—but makes the astonishing mistake of translating ‘des parties des cors’ with ‘corporis’, which turns the statement into nonsense.159
Nonetheless, we should not judge Courcelles too harshly, for some of
his mistakes must have been much easier to make without the benefit of
knowing the larger framework of Descartes’s oeuvre. The translation of
‘pour conduire par ordre toutes leurs pensées’ in Diss. II is a good example.
We know that rendering this with ‘ad rationes omnes circumspiciendas’160
is inadequate to say the least. But if we take the context into consideration,
and the fact that the method had not been explained at this point in the
text, then there is no mistake, only a free translation.
Descartes’s sonorous invocation of ‘vn homme qui marche seul, & dans
les tenebres’ not only loses much of its power in the phrase ‘eorum qui noctu
et in tenebris iter faciunt’,161 but is also stripped of the aspect of solitude
which is so essential to Descartes’s thought.
Both the hermae translator and Courcelles make the mistake of introducing the word vis in a general sense at the beginning of Met. II.162 In
the summary of II 1 and the main text of II 2, the French text states that
the sun makes the particles of terrestrial matter float up into the air. The
translation with ‘vi Solis’ seems practical enough, but is actually quite confusing: the main text of II 1 denies that there is a vis Solis which attracts
the terrestrial particles.163 In this last case, the term vis is used technically.
The French text is clearer: ‘que le soleil ait en soy quelque force qui les
attire’. A modern translator with a good grasp of Descartes’s philosophy
would have steered clear of this mistake.
These and other errors, spread throughout the Specimina, prove that
Descartes did not revise the text as a whole.
Probable authorial interventions and other striking divergences
It should be noted that many of the divergences from the source text discussed above (apart from the translating errors), although in keeping with
contemporary translation practice, could theoretically be corrections made
by Descartes. But there are a few dozen differences from the French text
that require our special attention.164 Foremost among these are five significant changes which have been made in Diss. IV, and which can be linked
to the Meditationes de prima philosophia. Because of this connection, it is
highly likely that Descartes himself was responsible for these interventions.
159
160
P. 303, l. 9.
P. 114, l. 25sq. Cf. Revius’ version: ‘ad cogitationes suas rite et ordine instituendas’
(Revius, p. 143)
161 P. 115, l. 18. (Diss. II)
162 P. 243, l. 3 and l. 25.
163 P. 243, l. 11sq.
164 All the divergences listed here are marked with an asterisk ad loc. in the third apparatus. I therefore give page and line numbers only for the passages from the Dissertatio,
which are not as easy to locate as those from the Dioptrice and Meteora.
49
introduction
Diss. IV: Sed quia tunc veritati quaerendae non autem rebus
agendis totum me tradere volebam [added]165
Descartes emphasizes the same aspect in Syn. Med. (AT VII p. 15);
Resp. V (AT VII p. 350sq.); Princ. phil. I, 3 (AT VIII p. 5). See
Gilson p. 284.
Diss. IV: Et quia videbam veritatem hujus pronuntiati; Ego cogito, ergo sum sive existo adeò certam esse atque evidentem [‘cete
verité’]166
Compare the identical use of ‘pronuntiatum’ in Med. II (AT VII
p. 25). See Pariente 1987, pp. 238–245.
Diss. IV: de cogitatione, sive Idea Naturae quae perfectior erat
quàm mea [added]167
Compare the use of ‘ideas, sive cogitationes’ in Med. III (AT VII
p. 35, l. 21), and see next addition.
Diss. IV: Nota hoc in loco et ubique in sequentibus, nomen
Ideae generaliter sumi pro omni re cogitatâ, quatenus habet
tantùm esse quoddam objectivum in intellectu. [marginal
note added]168
Armogathe169 has signalled the connection between this addition
and the preceding one, referring to Descartes’s correspondence with
Vatier:
Il est vray que i’ay esté trop obscur en ce que i’ay écrit de
l’existence de Dieu dans ce traité de la Methode, & bien que
ce soit la piece la plus importante, i’auouë que c’est la moins
élabourée de tout l’ouurage; (. . . ) I’auouë aussi que cette obscurité vient en partie, comme vous auez fort bien remarqué,
de ce que i’ay suposé que certaines notions, que l’habitude
de penser m’a rendu familieres & euidentes, le deuoient estre aussi à vn chacun; comme par exemple, que nos idées ne
pouuant receuoir leurs formes ny leur estre que de quelques
objets exterieurs, ou de nous-mesmes, ne peuuent representer
aucune realité ou perfection, qui ne soit en ces objets, ou bien
en nous, & semblables; sur quoy ie me suis proposé de donner
quelque éclaircissement dans vne seconde impression.170
Armogathe rightly points at the preface to the Meditationes as well:
165
166
167
168
169
170
P. 125, l. 26.
P. 126, l. 11sq.
P. 127, l. 25.
P. 127, ll. 27–29.
Armogathe 1997, p. 66.
Descartes to [Vatier], [22 February 1638] (AT I p. 560sq.).
50
chapter 3
Alterum est, [scil. the second noteworthy objection against the
metaphysics of the Discours] ex eo quod ideam rei me perfectioris in me habeam, non sequi ipsam ideam esse me perfectiorem, & multo minùs illud quod per istam ideam repraesentatur existere. Sed respondeo hı̂c subesse aequivocationem in
voce ideae: sumi enim potest vel materialiter, pro operatione
intellectûs, quo sensu me perfectior dici nequit, vel objective,
pro re per istam operationem repraesentatâ, quae res, etsi non
supponatur extra intellectum existere, potest tamen me esse
perfectior ratione suae essentiae. Quomodo verò, ex hoc solo
quod rei me perfectioris idea in me sit, sequatur illam rem
revera existere, fuse in sequentibus exponetur.171
The argument is explained further in Med. III (AT VII p. 40sq.) and Resp. I
(AT VII 102sq.). The term ‘res cogitata’ was not originally used by Descartes, but had been introduced by Caterus in Obj. I (AT VII p. 92).
Diss. IV: Quòd si denique adhuc aliqui sint quibus rationes jam
dictae nondum satis persuaserint Deum esse, ipsorumque animas absque corpore spectatas esse res revera existentes [‘de
l’existence de Dieu & de leur ame’]172
This change is probably connected to the first objection against the
Discours mentioned in the preface to the Meditationes; the point is
elaborated in Med. VI (AT VII p. 78) and Resp. II (AT VII p. 169sq.).
Part of Descartes’s discussion with ‘S.P.’ is also related.173
Next, there are a few interventions which can be linked to objections that
were raised after the publication of the French text:
Diss. IV: in idea circuli [‘d’vne Sphere’] aequalis à centro distantia
omnium ejus circumferentiae partium [‘toutes ses parties’]174
Petit glibly notes: ‘. . . qui sont vos deux exemples et vos parolles
mesmes que quelques uns, trop rigoureux, veulent reprendre et dire:
toutes les parties de la superficie d’une sphère, au lieu que vous avez
dit: toutes les parties d’une sphère.’175 But it is quite likely that Descartes categorically ignored Petit, and that Courcelles independently
rectified the obvious error.
Diss. VI: Rationes enim mihi videntur in iis tali serie connexae, ut
sicut ultimae demonstrantur à primis quae illarum causae sunt, ita
reciprocè primae ab ultimis, quae ipsarum sunt effecta probentur
[‘le sont [scil. demonstrées]’]176
171
172
173
174
175
176
Praef. Med. (AT VII p. 8).
P. 129, l. 33–130, 1.
AT I p. 513sq., II p. 37sq. On ‘S.P.’, see p. 3.
P. 129, l. 13sq.
Petit 1925, p. 73.
P. 151, l. 3.
51
introduction
Morin had raised objections to Descartes’s reasoning, to which the
philosopher replied as follows:
Vous dites aussi que prouuer des effets par vne cause, puis
prouuer cette cause par les mesmes effets, est vn cercle logique,
ce que i’auouë; mais ie n’auouë pas pour cela que c’en soit
vn, d’expliquer des effets par vne cause, puis de la prouuer
par eux: car il y a grande difference entre prouuer & expliquer. A quoy j’adioute qu’on peut vser du mot demonstrer
pour signifier l’vn & l’autre, au moins si on le prend selon
l’vsage commun, & non en la signification particuliere que les
Philosophes luy donnent. I’adjoute aussi que ce n’est pas vn
cercle de prouuer vne cause par plusieurs effets qui sont connus d’ailleurs, puis reciproquement de prouuer quelques autres
effets par cette cause. Et i’ay compris ces deux sens ensemble en la page 76 par ces mots: Comme les dernieres raisons
sont demonstrées par les premieres qui sont leurs causes, ces
premieres le sont reciproquement par les dernieres qui sont
leurs effets. Où ie ne dois pas, pour cela, estre accusé d’auoir
parlé ambiguëment, à cause que ie me suis expliqué incontinent apres, en disant que, l’experience rendant la pluspart de
ces effets tres-certains, les causes dont ie les deduis ne seruent
pas tant à les prouuer qu’à les expliquer, mais que ce sont elles
qui sont prouuées par eux. Et ie mets qu’elles ne seruent pas
tant à les prouuer , au lieu de mettre qu’elles n’y seruent point
du tout, afin qu’on sçache que chacun de ces effets peut aussi
estre prouué par cette cause, en cas qu’il soit mis en doute, &
qu’elle ait déja esté prouuée par d’autres effets. En quoy ie ne
voy pas que i’eusse pû vser d’autres termes que ie n’ay fait,
pour m’expliquer mieux.177
Descartes characteristically defends his problematic choice of words against
his opponent without flinching, but it is possible that he decided to change
it in the translation. On the other hand, a coincidental variation by the
translator cannot be excluded.
Met. IX 1: Suntque ea corpora, quae sic efficiunt ut partes materiae subtilis volvantur aequè celeriter, ac secundùm lineam
rectam feruntur, quae alba propriè appellantur [‘les font rouller en
cete sorte’ (scil. les petites parties de cete matiere)’; see next case]
Met. IX 2: cùm è contrà hi vapores valde rari sunt, particulae
materiae subtilis non satis multis eorum particulis occurrunt, ut aequè celeriter in orbem ac secundùm lineam rectam moveantur: ideoque coelum non nisi caeruleum videri debet
177
Descartes to Morin, [13 July 1638] (AT II p. 197sq.).
52
chapter 3
[‘Au lieu que si elle (scil. la matiere subtile) n’en (scil. de vapeurs)
rencontre assés pour faire ainsi tournoyer ses parties’.]
This divergence, like the preceding one, adds the actual explanation
of the appearance of white, which is not in the French text—even
though Descartes claims that it is there in his reply to Ciermans:
Tertio notandum est, globulos istos, vitri, aëris, aliorumue
corporum poris contentos, propendere semper, vel certè vt
plurimùm, vt in vnam aliquam partem rotentur, & quidem
vt rotentur eadem celeritate, qua secundum lineam rectam
feruntur, quoties nulla peculiaris adest causa, quae celeritatem
istam augeat vel imminuat; vt monui in pag. 272 Meteor.178
Page 272 in the 1637 edition is the source text of the present passage.
Perhaps Descartes was unaware that his explanation was incomplete
when he wrote to Ciermans, and made the additions in a later stage;
more likely, he only added the (provisional) reference to page 272
when he was preparing his letter to Ciermans for publication, at the
same time planning or making the additions in the translation.
Descartes’s correspondence also provides us with insights into a more practical aspect of his work’s reception: the attempts of several lens grinders to
produce hyperbolical lenses following his guidelines, and his dealings with
them. The Dioptrique pretends to be a practical guide for craftsmen, but
the correspondence makes it clear that this is no more than a guise. Both
the Amsterdam grinder hired by Constantijn Huygens and, a year later, the
French mathematician Florimond Debeaune (1601–1652) are given detailed
instructions, in which Descartes describes a number of conditions that have
to be taken into consideration (and which the Dioptrique omits), and a
number of circumstances that can be safely ignored (although the Dioptrique suggests otherwise). In fact, both the text and the illustrations of
Diopt. X are highly misleading. Three passages from Descartes’s correspondence will serve to illustrate the point.179
A few months after the publication of the Dioptrique Descartes wrote to
Huygens:
Mais puisqu’il vous plaist en sçauoir mon opinion, ie vous
diray franchement que tant s’en faut que i’espere qu’il en
178
179
Descartes to Ciermans, [23 March 1638], AT II p. 77sq.
See also Burnett 2005. Besides the displayed quotations, the most relevant sources
are: Huygens to Descartes, 18 September 1637 (Roth p. 55sq.; AT I, p. 641sq.); Descartes
to [Huygens], [January 1638?] (AT I, pp. 505sq., 650sq.; Roth p. 64sq.); Descartes to
Huygens, 8 February 1638 (AT I, p. 655sq.; Roth p. 69sq.); Debeaune to Roberval,
16 October 1638 (CM VIII, p. 141); Descartes to Debeaune, 20 February 1639 (AT II
p. 512sq.); Descartes to Ferrier, [summer 1639?] (AT II, pp. 373–376); Descartes to
Mersenne, [21 January 1641] (CM X p. 425, AT III p. 286); Hobbes to Cavendish, 8
February 1641 (CM X, p. 504); Descartes to Mersenne, 4 March 1641 (CM X p. 533sq.;
AT III p. 331sq.).
53
introduction
viene à bout, auec des machines qui ayent moins de façon
que la miene, qu’au contraire ie me persuade qu’on y doit encore adiouster diuerses choses, que i’ay omises, mais que ie
croy n’estre point si difficiles à inuenter que l’vsage ne les enseigne. [Descartes describes the difficulties to be expected in
the choice of glass, correct grinding, and desired size of the
lens.] Au reste la machine que i’ay descrite me semble assez simple, principalement si on considere qu’elle ne consiste
qu’en la partie qui est seule en la page 145, et que le roulleau
& les planches se peuuent faire fort petites à comparaison de
la piece B K & des piliers qui la soutienent, car ie les ay fait
peindre dix fois plus courts, à comparaison du reste, qu’il ne
falloit, affin que la figure pust mieux en mon papier.180
Descartes later revealed similar information to Debeaune:
Il n’y a point de doute que le rouleau & les deux planches
n’ont point besoin d’estre mises en la machine, pourueu que
les deux cubes Z & Y coulent chacun entre deux barres, ainsi
que vous mandez; aussi ne les y ay-ie décrites, qu’afin d’en
faire mieux conceuoir le fondement, & non point afin qu’on
les obseruast de point en point. Comme, au contraire, i’en ay
obmis plusieurs qui doiuent y estre obseruées, à cause qu’elles
ne seruent point à en faire entendre le fondement.181
Mersenne had asked about the instrument described in Diopt. X 1 (fig. 47).
Descartes compares its description to that of the lens making machine:
7. Ce n’est pas faute d’y avoir pensé, que j’ay omis, en ma
Diop., de mettre qu’on peut examiner les refractions en regardant par les trous de l’instrument, au lieu d’y faire passer
le rayon du Soleil, mais pour ce que cete façon n’est pas si
geometrique: car le filet, ou quoyque ce soit qu’on mette sur
la regle, pour marquer où se termine la veue, en accourcit
tant soit peu la ligne. Et c’est autre chose d’escrire que de
pratiquer: comme, mesme pour la machine, j’ay conseillé a
Mr de Beaune de la faire tout autrement que je ne l’ay descrite: a cause qu’en escrivant on doit principalement, ce me
semble, avoir soin de faire entendre la chose, et en pratiquant
d’y chercher des facilitez, qui ne peuvent ou mesme ne doivent
point toutes estre escrites.182
180 Descartes to Huygens, 5 October 1637 (AT I, pp. 433sq., 644sq.; Roth p. 58sq.). See
fig. 54.
181 Descartes to [Debeaune], [November/December 1638?] (AT II, p. 452sq.).
182 Descartes to Mersenne, 9 February 1639 (CM VIII p. 301, AT II p. 505sq.).
54
chapter 3
Upon hearing of a plan to ask cardinal Richelieu to fund a lens grinding
project based on the Dioptrique, Descartes expresses his concern that the
attempt will fail without his further guidance, and the craftsman might
blame him.183 Meanwhile, there are rumours of several attempts in the
Republic to compete with Huygens’ artisan, and of a revolutionary telescope
from Naples; the philosopher’s remarks about securing Dutch and French
patents for Huygens’ grinder remind us of the commercial interests that
were at stake, besides the scientific ones.184 Eventually, neither Debeaune
nor the Amsterdam lens grinder succeeded.
Three divergences in the Dioptrice which far exceed normal translator’s
liberties, should be viewed in the light of these attempts to create better
telescope lenses. The Latin version adds a hint on the limitations of traditional lens grinding, and is much clearer on the nature of the text and its
limits when it comes to practical use.
Diopt. VIII 15: Saltem quantum ex motuum quibus describuntur simplicitate potest judicari: Nam si qui forsan artifices vitra sphaerica commodiùs expoliant quàm plana, hoc
contingit ex accidenti, et ad hujus scientiae theoriam, quam
solam explicandam suscepi, non spectat. [added]
Debeaune actually had major problems with the plane surface; AT
quote a later source that confirms this difficulty.185 Debeaune apparently abandoned Descartes’s theory for this reason, and went on to
experiment with concavo-convex lenses.
Diopt. X 7: Si verò utamur motu solius mymphuris, centrum
vitri centro patinae jungentis [‘& les polissant auec le seul mouuement du tour sur vn modelle’], omnes figurae defectus qui in patina
reperientur, circulos in vitro describent; et vitri medium in quo
minimus erit motus, nunquam satis atteretur. [added]
The same problem is signalled in Descartes’s letter to Huygens dated
11 December 1635.186
Diopt. X 10: Particularia plura inter poliendum observanda hı̂c
omitto; ac etiam nolim in praxi eadem omnia quae descripsi
observari; quia non tam ipsas machinas, quàm machinarum
fundamenta et causas explicare conatus sum. [‘ny aussy
(scil. ie ne vous parle) de plusieurs autres choses que i’ay tantost
183 Descartes to Mersenne, [25 January 1638] (CM VII p. 38, AT I p. 500sq.); Descartes
to [Huygens], [January 1638?] (AT I, pp. 505sq., 650sq.; Roth p. 64sq.).
184 See Descartes to [Huygens], [January 1638?] (AT I pp. 505sq., 650sq.; Roth p. 64sq.);
Descartes to Huygens, 8 February 1638 (AT I, p. 655sq.; Roth p. 69sq.); Descartes to
Mersenne, 15 November 1638 (CM VIII p. 209; AT II p. 445); Descartes to Debeaune,
20 February 1639 (AT II p. 513).
185 Descartes to Mersenne, 4 March 1641 (CM X p. 533sq.; AT III pp. 331–333).
186 AT I, pp. 337, 600; Roth p. 14.
55
introduction
dit estre requises en la construction des lunetes, car il n’y en a aucune que ie iuge si difficile qu’elle puisse arrester les bons esprits’]
One seemingly insignificant divergence may reflect a reaction to a rather
different kind of reception of Descartes’s work:
Met. I 9: ne videar sponte Philosophis aliquam in me disputandi occasionem dare velle [‘pour ne point rompre la paix auec
les Philosophes’]
But most of the changes in the Specimina philosophiae cannot be traced to
external circumstances or connected with other texts. Some of the interventions listed below may after all be translator’s liberties, but they all have in
common that they are of such a technical nature, so large or so significant
that they exceed the translator’s normal practice as it has been outlined in
the previous sections.
Diss. I: invitantque nos hoc pacto vel ad ea suscipienda quae
supra vires, vel ad ea speranda quae supra sortem nostram
sunt [added]187
Diss. I: hoc est ob scientiarum non verarum cognitionem
[added]188
Diss. II: opiniones quas homo aliquis sola ratione naturali
utens, et nullo praejudicio laborans, de rebus quibuscunque
obviis habere potest [‘les simples raisonnemens que peut faire naturellement vn homme de bon sens touchant les choses qui se presentent’]189
Especially the addition of ‘et nullo praejudicio laborans’ is interesting, but the translation of ‘les simples raisonnemens’ with ‘opiniones’
lacks precision.
Diss. II: sed ut veterem domum inhabitantes, non eam antè
diruunt, quàm novae in ejus locum exstruendae exemplar
fuerint praemeditati; Sic priùs quâ ratione certi aliquid possem invenire cogitavi, et satis multum temporis impendi in
quaerenda vera Methodo [‘que ie n’eusse auparauant employé
assez de tems à faire le proiet de l’ouurage que i’entreprenois, & à
chercher la vraye Methode’]190
Diss. II: tum in quaerendis mediis, tum in difficultatum partibus percurrendis [‘partout’]191
187
188
189
190
191
P.
P.
P.
P.
P.
108,
110,
113,
115,
117,
l. 21sq.
l. 15.
l. 5sq.
ll. 22–25.
l. 4sq.
56
chapter 3
Diss. II: has proportiones solas mihi esse considerandas putavi, et
quidem maximè generaliter sumptas [added]192
Diss. II: Quippe cùm à simplicissimis et maximè generalibus incepissem, ordinemque deinceps observarem, singulae veritates quas
inveniebam regulae erant, quibus postea utebar ad alias difficiliores
investigandas [two additions]193
Diss. III: quaecunque aliis promisimus, modo ne bonis
moribus adversentur [‘quelque dessein qui n’est qu’indifferent’]194
Diss. III: nec ullum iter ab aliis tritum, nec etiam versus
quam partem eundum sit agnoscant [added]195
Diss. IV: quidquid entis in nobis est [added]
See Gilson p. 362.196
Diss. V: Notandumque est loquelam, signaque omnia quae ex
hominum instituto cogitationes significant [added], plurimùm
differre à vocibus et signis [‘les mouuemens’] naturalibus quibus
corporei [added] affectus indicantur [‘& peuuent estre imitez
par des machines aussy bien que par les animaux’ omitted]197
This omission is treated as a translator’s liberty by Dibon,198 which
could be correct. The addition of ‘signaque . . . significant’ relies on
the mention of sign language in the source text a few lines earlier.
Diopt. I 6: Verumtamen quoniam haec actio nil nisi lumen est, notandum neminem praeter eos, qui per tenebras instar felium cernunt,
saltem si qui sint, illam in oculis suis habere [added]
Diopt. I 7: Deinde cogitemus, quum consensu Philosophorum ferè
unanimi vacuum in rerum natura non detur, et tamen omnia corpora [‘que nous aperceuons au tour de nous’ omitted], vel experientiâ teste plurimis poris pervia hient, necessariò hos meatus
materia quadam repletos esse
Diopt. VI 10: ut anima singula loca cognoscat, quae jacent in recta,
aut quasi recta linea R V, vel S X, vel T Y [added]
Diopt. VI 21: Et Astronomi cum suis machinis illa dimetientes, satis
experiuntur hoc, quòd ita jam majora, jam minora appareant, non
ex eo contingere, quòd modò sub majori, modò sub minori angulo
192
193
194
195
196
197
198
P. 117, l. 26.
P. 118, l. 13.
P. 120, l. 20sq.
P. 120, l. 32–121, 1.
P. 130, l. 18.
P. 141, l. 9sq.
Dibon 1990(b), p. 538.
57
introduction
videantur, sed ex eo quòd longiùs dissita judicentur, quia tam versus horizontem quàm versus verticem sub eodem semper
angulo ea conspici deprehendunt. [added]
Diopt. VII 14: punctum enim X, multò remotius ab oculo
putandum est, quàm in figurâ potuit exhiberi [added]
Diopt. VIII 2: Et quoties in posterum absolutè foci mentio fiet, semper exterior intelligendus erit. [‘interieur’]
Diopt. VIII 13: quamvis eorum axes in eandem rectam non
coı̈ncidant, modò tantùm sint paralleli [added]
Diopt. VIII 18: Ut si ex: gr: radii G G veniant ex centro Solis, I I
ex sinistra ejus circumferentiae parte, et K K ex dextra, postquam
pertransiverint vitrum Hyperbolicum D E F, magis ab invicem removebuntur quàm priùs; (hoc est, angulus M F L, major erit
angulo I F K, et ita de caeteris) et contrà, postquam pertransiverint Ellipticum A B C, magis ad invicem accedent, (hoc est, angulus M C L, minor erit angulo I C K) adeò ut hoc Ellipticum
puncta L H M sibi invicem propiora reddat, quàm Hyperbolicum;
Et quidem tantò magis propinqua reddit quantò crassius est. [two
additions]
Diopt. X 3: Sed si malimus ope vulgaris circini plura puncta per
quae tendit quaerendo, illam delineare: sumptis punctis H D M
et I [O 44 50ab AT I 56E ], ut suprà, alterum pedem hujus circini
ponamus in puncto H [added]
Met. II 2: sed magis subtiles, spiritus aut aquas vitae componunt;
quia facilè ardent ut ipsae, vapores autem nunquam [added]
See Gilson 1930, p. 112.
Met. III 3: ita necessariò implicantur, ut pars virium hujus materiae
subtilis debeat impendi in iis diversimodè flectendis, alioqui enim ab
invicem non possent separari; et ideò tunc illas, nec tam facilè, nec
tam velociter movere, id est ex uno loco in alium transferre
potest. [added]
Met. IV 6: Nam communiter omnia corpora crassa et ponderosa, ut
terra quae est ad D, [added] diutius receptum calorem servant,
quam subtilia et levia, ut aër qui est ad P [added] [‘& ceux
qui sont durs la retienent aussy plus long tems, que ceux
qui sont liquides’ omitted]. Atque hoc efficit ut vapores qui tunc
versus P existunt non effluant versus Q et R, quemadmodum ii
qui sunt in aliâ parte effluunt versus I et M [added]
58
chapter 3
Met. IV 8: Ventosque istos ab initio veris (quo tempore sunt
validissimi) ad Solstitium aestivum, paulatim deficiente materiâ languescere; Mense verò Junio nondum ibi terras et
aquas satis esse calefactas, ut materiam novi venti suppeditent; Sed paulatim Sole ad Tropicum Cancri commorante,
magis et magis illas incalescere, tandemque idcirco Etesias
producere, quum magnae illius et pertinacis diei, quae ad
sex integros menses ibidem extenditur, Meridies paululum
inclinat. [‘mais qu’il (scil. le Soleil) ne peut y eschauffer les terres
& les eaux assés fort pour en esleuer d’autres vapeurs qui causent
des vens, que quelques semaines aprés, lorsque ce grand iour de six
mois, qu’il y fait, est vn peu au delà de son midy.’]
Met. V 2: Et quantum ad guttas aquae, illae formantur cùm materia
subtilis, circa exiguas vaporum partes fusa, non quidem satis virium
habet ad efficiendum, ut se extendentes atque in gyrum vertentes,
unae alias loco pellant [added]
See Met. II, 3.
Met. V 13: Atque haec crusta satis crassa fieri potest, et tamen
pondere non obstante, in aëre suspensa remanere; quoniam à reliqua
tota nube sustinetur. Cujus rei memores esse infrà oportebit,
ad ea quae de parheliis dicentur intelligenda. [added]
Met. VI 9: Statim agnovi has laminas primò exiguos glaciei globulos
fuisse, eo modo dispositos quo antè dixi; et pressos validissimo vento,
satis caloris secum rapiente: adeò ut hic calor omnia illorum capillamenta liquefecerit, et humore inde orto omnes eorundem poros ita
impleverit, eo mox ibi rursus congelato, [added] ex albis quales
antea fuerant, omnino pellucidi facti sint. Atque hunc ventum ipsos
eodem tempore ita compressisse, ut nullum interjectum spatium remaneret; hoc est ut nulla in uniuscujusque circuitu esset pars,
quae non aliquem ex sex vicinis attingeret; [added] simulque
hunc eundem ventum superficies foliorum, quae ex his globulis
componebantur [‘leurs superficies’ (scil. des pelotons)], super et
subter labendo complanasse
Met. VI 11: Plures aliae ejusmodi rotulae postea deciderunt, binae
uno axe conjunctae: vel potiùs, quoniam isti axes erant initio satis
crassi, tot exiguas columnas crystallinas dixisses, quarum singulae
singulis rosis, sex folia habentibus, et nonnihil eminentibus
ultra basin suam, erant exornatae. [added]
The translating error ‘singulae singulis rosis’ (see note ad loc.) shows
that if Descartes made this addition, he did not take a close look at
the whole sentence. The same is true of the error ‘in’ (a mistranslation of ‘entre’) in the next passage:
59
introduction
Met. VI 12: Et praeterea ipse etiam calor, in oris foliorum dum accedunt ad invicem, major reperitur quàm alibi, adeò ut facilè duos
radios cujusque ex stellulis quae ibi occurrunt, liquefaciat;
Et frigus [‘& cete chaleur ayant a demi fondu les parcelles de glace
qui y sont, le froid’] quod huic calori succedit, statim ac duo folia se mutuò contingunt, stellulas istas quatuor tantum radios
reliquos habentes unam alteri conglutinat. [‘les peut aysement
coller ensemble’ (scil. les parcelles de glace qui y sont)]
Met. VI 19: Non etiam Manna, nec alii hujusmodi succi, qui
noctu ex aëre decidunt, rore vel vaporibus constant, sed exhalationibus solis. [‘Ce sont aussy des exhalaisons qui composent
la manne, & les autres tels sucs, qui descendent de l’air pendant la
nuit; car pour les vapeurs, elles ne sçauroient se changer en autre
chose qu’en eau ou en glace.’] Atque hi succi, non modò in diversis
regionibus sunt diversi, sed etiam in quibusdam [added] non nisi
certis corporibus adhaerent
Met. VI 22: facillimè judicabimus omnia illa magis incerta et dubia
esse, quàm ut hominum ingenio praenosci queant; saltem in his regionibus, ubi magna terrarum et marium inaequalitas, ventos admodum inconstantes producit: in locis enim ubi certis
anni temporibus iidem semper venti recurrunt, haud dubiè
pluviae impendentes faciliùs praenoscuntur. [added]
Met. VII 3: praesertim paulò ultra Promontorium Bonae Spei, ubi
vapores magnâ copiâ [added] ex mari Aethiopico surgentes, quoniam est latissimum et Solis radiis maximè incalescit, facillimè ventum Occidentalem [‘vent d’abas’] efficere possunt, qui cursum naturalem (ab Oriente scilicet in Occasum) [added] aliorum, quos
mare Indicum emittit sistens, illos in nubem cogit; quae nubes quoniam oritur ex inaequalitate, quae est inter haec duo maria vastissima, et hanc terram quae etiam est valde lata, [added] multò
major evadere [‘incontinent’ omitted] debet
Met. VII 8: Atque ita apertâ hac nube, magno impetu in terram
ruit, unde statim rursus ascendit, se celerrimè [added] circumagendo; quoniam alius aër, aut alia corpora ipsi occurrentia
impediunt [‘à cause qu’il trouue de la resistence de tous costés,
qui l’empesche’], ne secundùm lineam rectam moveri pergat, aequè
velociter ac agitatio ejus requirit; quò fit ut turbinem componat.
Met. VII 16 (summary): Cometas, nec trabes per aliquot dies in
coelo lucentes [‘qui semblent de feu’]
Met. IX 7: Et cur refractiones, quae in humoribus oculi fiunt, nobis
Iridis colores ubique non exhibeant. [added]
60
chapter 3
Met. IX 7: hı̂c autem eos omnes qui ad partem retinae F G f perveniunt, non nisi per partem N humoris crystallini transire, ideoque
rotationem quam ibi acquirunt posse sentiri. [added]
Met. X 4: Quum enim annuli glaciei latitudo (quae secundùm nubis crassitiem sumenda est) non valde magna supponatur, differentia, quae est inter lineas 4 K, 5 K, et 6 K, non multùm in rationem
venit. [added]
Changes made certainly by Descartes
The cases in which we can be absolutely certain that Descartes was responsible for the divergence from the source text, can be counted on the
fingers of one hand. All these corrections are mentioned in the correspondence.
Mersenne had drawn his friend’s attention to an error in Diopt. VI, where
the 1637 edition reads ‘obiet’ instead of ‘oeil’.199 This has been corrected
accordingly in the Specimina.200
The other three corrections, more substantial in nature, are interrelated.
Pierre de Fermat (1601–1665), Gilles Personne de Roberval and Étienne
Pascal (1588–1651), who had already fiercely criticized the Dioptrique and
Geometrie, found fault with the demonstration in Diopt. VIII, 3 and 12
in December 1639. Descartes wrote to Mersenne, who had passed on the
criticism:
13. Vos Geometres n’ont gueres non plus à reprendre dans
mes escritz, s’ilz s’attachent à la demonstration touchant la
propriété de l’ellypse et de l’hyperbole, que j’ay mise en ma
Dioptrique. Car ceste proprieté n’ayant jamais esté trouvée
par aucun autre que par moy, et estant la plus importante
qui se sçache touchant ces figures, il me semble qu’ilz n’ont
pas grande grace à dire qu’il y a quelque chose en cela qui
ressent son apprentif; car ilz ne sçauroient nier que cet aprentif ne leur ayt donné leçon en cela mesme. Il est vray pourtant que l’explication s’en peut faire beaucoup plus briefvement que je ne l’ay faite; ce que je pourrois dire avoir fait
à dessein, pour monstrer le chemin de l’Analyse, que je ne
croy pas qu’aucun de vos Geometres sçache, et à laquelle les
199 Descartes to Mersenne, 9 January 1639 (CM VIII p. 264; AT II pp. 481, 735sq.; note
that the autograph has been preserved): ‘Vous avez raison qu’en la p. 66, l. 4, [actually
l. 14] il faut lire oeil pour obiet; mais en la p. 125, l. 1, j’ay mis mesure, c’est à dire
tems ou cadence, au sens qu’on la prend en la musique.’ Let us note in passing that
the riddle presented by the word ‘mesure’ (which is not on p. 125) can now be solved,
thanks to searchable computer files (Descartes s.a.): the word occurs, in the sense meant
by Descartes, on p. 205, l. 1 (AT VI p. 280, l. 29).
200 P. 189, l. 4. (Diopt. VI 20)
61
introduction
lignes BF, NM des figures aux pages 94 et 105 sont necessaires; car c’est le seul employ de ces lignes qui rend mon
explication trop longue. Mais la verité est que j’ay manqué
par une negligence qui m’est fatale en toutes les choses faciles,
ausquelles ne pouvant arrester mon attention, je suis le premier chemin que je rencontre: comme icy, la verité estant
trouvée par l’Analyse, l’explication en estoit bien facile, et le
chemin le plus à ma main estoit celuy de cete mesme Analyse. Toutesfois je me suis aperceu de ma faute dès avant
que le livre fust publié, et l’ay corrigée dès-lors en mon exemplaire, en effaçant tout depuis la 1re jusques à la 25me ligne
inclus en la page 93, et despuis la 9me jusques à la 28me inclus en la page 104. J’ay remis en l’une et l’autre ces mesmes
motz en la place des effacez: Premierement, à cause que tant
les lignes A B et N I, que A L et G I sont paralleles, les
triangles A L B et I G N sont semblables, d’où il suit que
A L est à I G comme A B est à N I; ou bien, pource que
A B et B I sont esgales, comme B I est à N I. Puis sy on
tire, etc. Et en la page 94, ligne 6 et 7, j’ay effacé ces motz:
B F à N M, et B F à N M comme. Mais ça [sic] esté pour
une seconde impression, car cela ne me sembla pas valoir la
peyne d’estre mis dans les Errata, et il n’y a jamais eu personne qui ayt escrit de Geometrie, en qui on ne puisse trouver de telles fautes. Je n’attens plus, après cela, sinon qu’on
reprenne aussy les fautes de l’orthographe et de l’impression,
que le libraire et moy avons commises en tres-grand nombre.201
In view of the bitterness of the debate which had preceded, one might
suspect that Descartes’s account is not entirely truthful. However this may
be, a shortened version of it returns in the correspondence with Mersenne
half a year later:
8. En la page 104 de ma Dioptrique, j’ay effacé depuis la
ligne 10, où sont ces mots: si on tire du point B, jusques
à l’antepenultiesme ligne, où sont ces mots: De plus, si on
tire; et j’ay mis, au lieu de cela: à cause que tant les lignes
A B et N I que les lignes [‘les lignes’ is an addition compared
to the other letter] A L et G I sont paralleles, les triangles
A L B et I G N sont semblables. D’où il suit que A L est à
I G comme A B est à N I; ou bien pource que A B et B I sont
egales, comme B I est à N I. Puis si on tire etc.202
201
202
Descartes to Mersenne, 25 December 1639 (CM VIII, p. 706sq.; AT II, p. 637sq.).
Descartes to Mersenne, 11 June 1640 (CM IX, p. 398; AT III, p. 79).
62
chapter 3
All three of the corrections are found in the Specimina, with a small addition
in the two identical passages: ‘les triangles’ has been rendered as ‘triangula
rectangula’.203 Descartes also had a new woodcut made, which reflects the
divergences (fig. 26).
Non-interventions
So far we have concentrated on the ways in which the translation differs
from its source text, trying to sift out the authorial interventions. The
things that have not been changed, however, are equally interesting if we
want to establish the extent to which Descartes has intervened, either to
emend the translation as such or to adjust his own text. The many large
and small translating errors (variations gone awry, misinterpretations, etc.)
that went unnoticed, or at least uncorrected, clearly indicate that his efforts
were limited. The same is true of Courcelles’s sins against Latinity, which
Descartes was quite capable of correcting.
Although Descartes did change a number of passages as to their content, there are also a great many which raised respectable objections because they were controversial, obscure, or apparently incomplete, but for
which the author did not use the translation to clarify his meaning. It
had been his original intention to add the objections and replies for this
purpose; except for the few cases signalled above, this function was not
transferred to the Specimina. This need not surprise us: after all, most
of the problems were caused by Descartes’s chosen strategy, which was
to work with hypotheses and analogies instead of starting from his principles. Likewise, his problematic and obscure use of the concept of determination raised substantial objections, but would not have been easy
to fix.
Some much-needed explanations, on the other hand, would have been
easy to add; reception of Descartes’s counter-intuitive claim in Diopt. II 9,
that light travels more easily through water than through air, would have
benefited greatly from the addition that the ball model does not apply to
this aspect, ‘quoniam actio luminis non est in ipsis corporibus aëris et aquae,
sed in materiâ subtili eorum poris contentâ.’204
We have already seen that Mersenne had raised objections to several passages from a theological point of view, and that the text was not changed.
Furthermore, the learned Minim had problems repeating the experiments
described by his friend. Of course, Descartes patiently explained the necessary circumstances that he had omitted in the text, but he did not deem
it necessary to add them in the Latin version, or to point out that his descriptions were incomplete. For instance, Mersenne had asked about the
203 P. 204, l. 18; p. 209, l. 2. The other correction (mentioned in the first letter only) is
on p. 205, l. 2.
204 Descartes to Mersenne for Hobbes, [18 February 1641] (CM X, p. 513; AT III,
p. 315).
63
introduction
experiment with the cow’s eye described in Diopt. V 2; Descartes explained
that it had to be an old cow, and how exactly the incisions had to be made,
but did not change the text.205 In the case of the experiment with a vase of
boiled versus one with unboiled water, the philosopher is so far from revising
the description that he allows his translator to make it incomprehensible.206
One might have expected Descartes to add at least one explicit reference
to the Meditationes and Principia, but he did no such thing, apparently
trusting that his readers would realize that the original text had been published seven years earlier and had in some ways been overtaken by more
recent publications. Thus, although the philosopher did make some changes
in Diss. IV that correspond with the Meditationes, the metaphysics of the
Discours are left intact as a whole; and in several places in the Specimina,
it is still said or implied that Descartes’s principles have not been published.207
The woodcuts
The fact that it was a gifted mathematician who drew the illustrations for
the Discours and Essais does not imply that all the angles and proportions
are exact. Van Schooten’s style, however, is admirably clean and elegant,
especially when compared to that of the craftsman who copied the woodcuts for the Latin edition, and whose work is often clumsy and smudged. As
to the inexact angles and proportions: only one has been corrected in the
1644 woodcut.208 In one case, an addition was made in the text to explain
the limitations of the illustration.209 In a much more important illustration,
however—the essential part of the machine described in Diopt. X—the proportions shown are equally misleading, but no explanation was added.210
In the increasingly unpleasant exchange of objections and replies between
Descartes and Thomas Hobbes (1588–1679), the woodcut in Diopt. II, 4
plays a small but significant part. In his third letter, the Englishman writes
to Mersenne:
Is vero, quo animo in Discursu secundo Dioptricorum pag. 18
supponit [sic] rectam HF esse duplam AH [p. 162, l. 30sq.
(Diopt. II, 4)], in schemate tamen apposito [fig. 3] facit [sic]
eam paulo majorem quàm est ipsa AH, ipse scit. Tu verò, mi
Pater, id scire potes, si consideres quod, ita faciendo, linea
FI extra circulum cecidisset, et per consequens pila in aquam
projecta in elevatione anguli ABC deberet reflecti; quod est
205
206
207
208
209
210
Descartes to Mersenne, 31 March 1638 (CM VII p. 124sq.; AT II, pp. 86–88).
Above, p. 42.
E.g. p. 148, ll. 4–9 (Diss. VI); p. 260, ll. 13-15 (Met. IV 4).
Fig. 9: the perpendicular was not a perpendicular in the French edition.
Diopt. VII, 14; see above, p. 58.
See Descartes to Huygens, 5 October 1637, quoted above, p. 53sq.
64
chapter 3
contra experientiam. Nunquid is turbat de industriâ, ut videatur aliquid probare in sequentibus?211
Beneath the harsh words, Hobbes makes a good point here. Descartes’s
reply, directed mainly at the harsh words, doesn’t solve the problem:
Ce qu’il reprend en la Dioptrique, page 18, fait voir seulement
qu’il ne cherche que les occasions de reprendre, puisqu’il me
veut imputer jusques aux fautes de l’imprimeur. Car j’ay parlé
en ce lieu-là de la proportion double, comme de la plus simple,
pour expliquer la chose plus facilement, à cause que la vraye
ne peut estre determinée, pource qu’elle change à raison de
la diversité des sujets. Mais si, dans la figure, la ligne HF
n’a pas esté faite justement double de la ligne AH, c’est la
faute de l’imprimeur, et non pas la mienne. Et en ce qu’il
dit estre contre l’experience, il se trompe entierement, à cause
qu’en cela l’experience varie, selon la varieté de la chose qui
est jettée dans l’eau, et de la vitesse dont elle est meuë. Et
je ne me suis pas mis en peine de corriger en ce lieu-là la
faute de l’imprimeur, pource que j’ay crû aisément qu’il ne se
trouveroit point de lecteur si stupide, qu’il eust de la peine à
comprendre qu’une ligne fust double d’une autre, à cause que
la figure en represente une qui n’a pas cette proportion, ny qui
fust aussi si peu juste, que de dire que pour cela je meritois
d’estre repris.212
A year and a half later, anonymous (at least to us) objectors again targeted
the same woodcut, along with a few others. Descartes replied to Mersenne:
Ceux qui reprenent les figures de ma Dioptrique et Geometrie,
sont aussy ridicules, et ne font paroistre qu’une ignorance ou
malignité puerile. Car, pour la figure de l’oeil [fig. 11], elle
vaut beaucoup mieux comme elle est, que si elle representoit
un oeil d’homme, tel qu’il se peut voir au naturel, à cause
qu’elle en distingue mieux les parties. Et en la figure de la
page 19 [fig. 6], si l’angle est plus grand qu’il ne doit, c’est
aussy affin qu’on le voye mieux. Et en la page 17 [Diopt. II,
4], j’ay parlé de la proportion double, à cause qu’estant plus
simple que les autres, elle est plus facile à concevoir, au lieu
que la figure [fig. 3] en exprime une autre qui approche plus de
ce qui se void par experience, affin de monstrer que ce mesme
discours se doit entendre de toute sorte de proportions.213
211
212
213
Hobbes to Mersenne for Descartes, 30 March 1641 (CM X, p. 575sq.; AT III, p. 348).
Descartes to Mersenne for Hobbes, [21 April 1641] (CM X, p. 590; AT III, p. 356sq.).
Descartes to Mersenne, [13 October 1642] (CM XI, p. 300; AT III, p. 583).
65
introduction
In the 1644 edition no significant changes were made either in these woodcuts or in the corresponding text. In general, many of the errors in Van
Schooten’s woodcuts were not corrected in the new version, although some
were (among them the errata in figures 23 and 28); and some new mistakes
slipped in, for instance in figures 6 and 18. There are stylistic differences
in the illustrations as well: some plants added in the background, a shadow
added or left out. Some divergences do affect the meaning of the illustration; in the cases of figures 45 and 72, it is impossible to tell if the changes
were made consciously, let alone by whom.
The change of the demonstration in Diopt. VIII, 3 and 12214 is reflected
in the pertaining woodcuts (figures 26, 34).
Constantijn Huygens contributed to the correction of the illustrations.
Descartes wrote to him: ‘Ce qui n’empesche pas toutefois que ie n’estime
beaucoup la correction que vous faites de ma perspectiue, en laquelle i’auoue
que Schooten et moy auons failli, et si on en fait iamais vne autre impression i’auray soin qu’elle soit corrigée.’215 There is indeed a striking error in
perspective in the part which interested Huygens the most: the description
of the machine in Diopt. X. Fig. 53 still has the same shortcomings as the
woodcut of 1637, but the addition in fig. 54 serves to make the situation
clearer.
Conclusion
Looking back at the notice to the reader with which we started out, we can
say that most of it has been confirmed, except the claim that the translation
is literal. In fact, the translator has used his liberties to their full extent. We
cannot prove that Descartes did not make any corrections in the translation
as such, but it is certain that he didn’t revise it in any systematical way.
We have confirmed both his statement that he made several adjustments
to the original content, and his suggestion that this revision was far from
thorough.
One might have expected the philosopher to make more use of the occasion to clear away the stumbling-blocks which the objectors had pointed
out to him. But in the end, Descartes’s attitude towards them is adequately
summed up in his Epistola ad R.P. Dinet (1642):
Addo me nolle ut mihi credatur de veritate eorum quae
promitto, sed ut ex iis Speciminibus quae jam dedi judicetur.
Non enim ibi unam aut alteram, sed plus sexcentis quaestionibus explicui, quae sic a nullo ante me fuerant explicatae; ac
quamvis multi hactenus mea scripta transversis oculis inspexerint, modisque omnibus refutare conati sint, nemo tamen,
quod sciam, quicquam non verum potuit in iis reperire. Fiat
214
215
See above, pp. 61–63.
Descartes to Huygens, 20 April 1637 (Roth p. 44, AT I p. 630).
66
chapter 3
enumeratio quaestionum omnium, quae in tot saeculis, quibus
aliae Philosophiae viguerunt, ipsarum ope solutae sunt, &
fortè nec tam multae, nec tam illustres invenientur.216
Let us end this chapter with a brief comparison between the Specimina
philosophiae and the other translations which were authorized by Descartes:
the Meditations metaphysiques (1647) and the Principes de la philosophie
(1647).217
The Meditations metaphysiques are preceded by a word from the publisher
to the reader, part of which is very similar to the notice preceding the
Specimina:
On trouuera partout cette version assez iuste, & si religieuse,
que iamais elle ne s’est escartée du sens de l’Auteur. [. . . ] ils
[les traducteurs] ont (comme il estoit iuste) reserué à l’Auteur
le droit de reueuë & de correction. Il en a vsé, mais pour se
corriger plutost qu’eux, & pour éclaircir seulement ses propres
pensées. Ie veux dire que, trouuant quelques endroits où il
luy a semblé qu’il ne les auoit pas renduës assez claires dans
le Latin pour toutes sortes de personnes, il les a voulu icy
éclaircir par quelque petit changement, que l’on reconnoistra
bien tost en conferant le François auec le Latin.218
This translation, made by Luynes and Clerselier, is discussed at length by
Michelle and Jean-Marie Beyssade.219 The divergences from the source text
which they have found are entirely similar to the ones in the Specimina, as
are the difficulties in determining who is responsible for them. There are
no certain authorial interventions.
The apparent carelessness with which Picot translated the Principia has
been lamented by AT, Lojacono and Watson Rodger, among many others.220 Again, the differences from the original text (as signalled by Watson
Rodger) show a close resemblance to those found in our text. The most
important difference from the Meditations lies in the relative certainty of
at least one authorial intervention: the changes in the laws of collision in
Princ. II, 46–52.221 In the letter to Picot which is printed as a preface,
Descartes compliments his friend on the ‘version nette & accomplie’—in
Watson Rodger’s opinion, an expression of his friendship rather than of his
216
217
AT VII, p. 579.
The Geometria (1649) was not authorized. Descartes gives his reasons in letters to
Mersenne (4 April 1648; CM XVI p. 208, AT V p. 142sq.) and Carcavi (17 August 1649;
AT V p. 392).
218 AT IX-1, p. 2sq.
219 M. Beyssade & J.-M. Beyssade 1989; introduction to Descartes 1990; M. Beyssade
1994.
220 AT IX-2; Lojacono 1996; Watson Rodger 1996.
See also Meschini 1996(b),
M. Beyssade 1996.
221 AT IX-2, p. viiisq.
67
introduction
true judgement.222 Watson Rodger may well be right in supposing that Descartes did not bother to correct Picot’s version because he disliked editorial
work (which is undoubtedly true); however, the suggestion that this had
anything to do with the envisioned ‘mere’ French audience is convincingly
disproved by the very care he bestowed on the Discours and Essais, and his
neglect of the Latin translation.
222
Watson Rodger 1996, p. 621.
68
Chapter 4
Principles of this edition
Collated copies
As is usually the case with seventeenth-century texts, no manuscript of the
Specimina philosophiae has survived, let alone corrected proofs. Therefore,
I have chosen the first edition as copy text, because it was expressly authorized by Descartes.1 The second edition appeared early in 1650, that is,
shortly before or after Descartes’s death on 11 February. Since the philosopher had been in Sweden from the beginning of October 1649, it is unlikely
that he himself had contributed much to this edition, but it cannot be ruled
out that Courcelles (if he was the translator) was involved in this or subsequent editions, or that Descartes had authorized someone else to see the
work through the press after his departure.2 Consequently, I have carried
out a full collation of both of the Elzevier editions of 1650 and the 1656
Elzevier edition. A partial collation of the edition by Johannes Janssonius
in 1656 (printed by Johannes van Waesberge in Utrecht) has proved that
it is an inferior reprint of a mixed copy of both 1650 editions and need not
be taken into consideration.3 Because Courcelles died in 1659 and nothing
indicates that new material was used for the editions that appeared after
that year, I have not collated any of them, except the edition by Adam
and Tannery.4 After 1692, no editions of the Specimina philosophiae have
appeared until Adam and Tannery’s.
The edition of 1644
I have performed a full collation of the four copies of the first edition that
are available in Dutch libraries,5 and a partial one of the three copies pre1
2
See the author’s note to the reader on p. 104.
Unfortunately, Descartes’s remaining correspondence of this period contains no references to a new edition of his works in Latin, only to the first edition of the Passions
de l’âme (Louis Elzevier, 1649). It is not unlikely that the Opera omnia were printed in
a hurry after the news of the philosopher’s death.
3 The fact that Janssonius used a mixed copy has escaped Van Otegem’s attention.
Up to the beginning of the 1650 editions’ quire aa, the Janssonius edition follows 1650b,
then switches to 1650a. Another mixed copy of the 1650 editions is now in Göttingen
(Niedersächsische Staats- und Universitätsbibliothek, Küssnerbibl. 182:2); in it, only the
first quire belongs to 1650a (Otegem 2002, p. 42).
4 The very fact that the later Elzevier and Blaeu editions are all exact line-by-line
reprints of the 1656 edition by Elzevier (see Otegem 2002, pp. 66 and 69) indicates that
no new material was used, and there is no reason to assume that Van Weyerstraten,
Hart or Knochius (the other publishers of Specimina editions in the seventeenth century)
had access to new material. A comprehensive list of seventeenth-century editions can be
found in Otegem 2002, pp. 29-78.
5 Amsterdam, University Library (UvA), O 61–8158 (2); Groningen, University Library, KW B 967:2; Maastricht, City Library, 20 C 5; Utrecht, University Library, 311 C
69
introduction
served at the Bibliothèque Nationale de France.6 I have found stop-press
corrections in ten formes, almost all of them concerning accidentals.7 In
keeping with contemporary practice, corrected and uncorrected states were
distributed indiscriminately over the copies before they were bound. As a
result, the possibility that other copies contain additional corrected states
cannot be excluded; but the expected yield of variants was outweighed by
the work that would have been involved in collating more copies.
We know from the correspondence that Descartes played an active role in
the correction of the Discours and Essais and the first and second edition of
the Meditationes.8 Unfortunately, there is no similar evidence in the case of
the Principia and Specimina. The fact that Elzevier wrote to Descartes that
the printing of the Dioptrice had been finished indicates that the author was
not closely involved in the correction process, at least not at that point.9
If Courcelles had translated the work, it is highly likely that he also saw it
through the press, since he had a great deal of experience in such matters,10
and already had connections with Elzevier.11
Apart from the stop-press corrections, there is a list of errata,12 which covers only about one third of the work (the last erratum is on page 124; there
are 331 numbered pages).13 Seven or eight of the errata seem to be compositor’s errors which could have been corrected simply using the manuscript.
The two corrections in the marginal summaries of Diopt. II 4 and 7, on the
other hand, concern translating errors and must have been made by someone with knowledge of the purport of the text.14 Despite these efforts, quite
a few printing errors have remained in the first edition.
24:2. In order to preclude collation errors, any divergence from previous collation results
has been compared with all the other copies, and large parts of the copies at Utrecht and
Amsterdam have been collated twice. In addition to the brief descriptions in Otegem
2002, p. 33, it should be noted that the Maastricht copy misses pages 195–198, being
the middle pages of quire Bbb in the Dioptrice, probably because of the illustrations on
pages 196 and 198 (figures 52 and 53).
6 R. 7292, R. 3506, and Rés. R. 975.
7 The Principia philosophiae contain similar stop-press corrections, albeit in two
formes only; see Otegem 2002, p. 259. The anomaly in the Specimina corrections, otherwise solely concerned with accidentals, is in Diss. IV (p. 127, l. 5), where ‘debere etiam
posse’ was changed into ‘posse etiam’. The corrections are all indicated in the critical
apparatus; there is a list in Otegem 2002, pp. 31–33.
8 Otegem 2002, pp. 9, 158sq., 179sq.
9 P. 21, n. 14.
10 See p. 11sq.
11 Courcelles had made the French translation and corrected the Greek version of
Comenius’ Ianua linguarum reserata (1643) for Elzevier. In later years, he was to publish
several titles of others at Elzevier’s, as well as his own New Testament edition. See
Vermeulen 2002, pp. 260sq., 273; Courcelles 1999, pp. 164–169.
12 The errata are indicated in the critical apparatus.
13 The same goes for the errata list in the Principia, which covers up to page 109 (out
of 310).
14 In Diopt. II 4, ‘est détourné’ had been translated with ‘retardetur’, which is corrected
to ‘inflectatur’; in 7, the rendition of ‘sont détournez’ with ‘reflectantur’ is changed to
‘refrangantur’. The fact that both errors remain uncorrected in the index proves that they
were made by the translator. The error in the main text of Diopt. I 10 is similar (‘resiliant’
70
chapter 4
The earlier edition of 1650
Van Otegem has discovered that Louis Elzevier published not one, but two
editions of the Specimina philosophiae in 1650.15 I have performed a full
collation of one copy of each.16 The second edition, which I shall call 1650a,
corrects some of the errors of the first edition,17 but the 1644 errata list was
not incorporated into the text, and practically the same list is at the end
of the second edition.18 None of the new typographical errors were included
in the list.
The later edition of 1650
The third edition, 1650b, may have been made because of the numerous
errors in the second one, or because Descartes’s books were in demand after
the news of his death. In any case, it was not presented as a new edition.
In it, not only the errata from the old list were corrected but a good many
others as well. It is obvious that the text was corrected by someone who
had different views on punctuation and the use of accents,19 and who felt
entitled to emend little things in syntax, vocabulary and grammar.20
The edition of 1656
The Elzevier edition of 165621 is of special interest because of the contributions made by Johannes de Raey, Frans van Schooten and Christiaan
Huygens (1629–1695). In 1653, Frans van Schooten had interested Joannes
Maire in publishing a new translation of the Dioptrice, together with a treatise by Christiaan Huygens on the same subject.22 The translation, with
commentary, had been made by Gerard van Gutschoven (1615–1668), a
pupil of Descartes’s who was professor of mathematics at Leuven at the
time.23 The reason why Van Schooten had asked Maire rather than Elzevier was that Maire possessed the original woodcuts of the 1637 edition,
for ‘vienent’, changed to ‘veniant’), but naturally lacks the evidence of a parallel mistake
in the index.
15 Otegem 2002, pp. 38–43 and 684–686.
16 1650a: Amsterdam, University Library (UvA), O 63–7268 (2); 1650b: Wolfenbüttel,
Herzog August Bibliothek, O 13 Helmst. 4o:2.
17 The emendations in Diopt. II 9 (‘magis à parte aquae quàm à parte aëris’), VI 20
(‘ipsorum distantiam’) and VIII 5 (‘D B K’, corrected from the woodcut) suggest that
someone had taken a closer look at the text, but these are isolated cases.
18 The exception is the erratum ‘rere’ in the summary of Diopt. IV 5, which was
changed to ‘regere’ instead of ‘movere’ in 1650a and consequently left out of the errata
list.
19 Generally speaking, the punctuation is more practical than that of the previous
editions, and accents are used far more sparingly.
20 See, for instance, Diopt. IX 5 (p. 222, l. 8). However, many errors have been
overlooked, while some corrections are superfluous or wrong, e.g. Met. VII 5 (p. 290,
l. 13sq.), Diopt. X 1 (p. 226, l. 19), Diopt. VIII 17 (p. 212, l. 36), Met. VI 13 (p. 284,
l. 11sq.).
21 I have collated the copy preserved at Amsterdam, University Library (UvA), O 61:
2792 (2).
22 Van Schooten to Christiaan Huygens, 5 June 1653 (Huygens 1888–1950, vol. I,
p. 233).
23 Lipstorp 1653, p. 16: ‘Qua in re [Lipstorp has just praised Descartes’s discover-
71
introduction
which he (not surprisingly) thought more accurate than Elzevier’s set. Despite Huygens’ positive reaction,24 the publication never came about, and
Van Gutschoven’s translation has disappeared.
A year later, Louis Elzevier started planning a new edition of Descartes’s
Opera philosophica. Van Schooten was one of the two Leiden professors who
were asked for contributions in their respective fields of expertise: in October 1654, Elzevier invited him to contribute his corrections and additions,
especially concerning the Dioptrice. Van Schooten in turn asked Huygens
whether he had any corrections to make.25 Huygens replied that he assumed
that Van Schooten was only interested in the emendation of typographical
errors and translator’s mistakes (interestingly, he says ‘interpretes’, plural), and sent some notes to his friend,26 who incorporated them into the
new edition and added an appendix entitled Animadversiones in Dioptricam.27 The Animadversiones include Van Schooten’s shortened version of a
demonstration Van Gutschoven had sent him, and a further demonstration
contributed by Huygens: his teacher seems to have asked him to amplify
his initial remark on Diopt. X, 2.
Van Schooten took 1650b as his starting point; although he overlooked the
majority of its errors, he corrected typographical errors as well as (small)
mistakes in syntaxis, grammar, vocabulary and style, on one occasion28
revising a sentence with reference to the French source text. It is most
likely that the Leiden professor himself was responsible for these corrections,
although it cannot be excluded that Huygens’ definitive list of corrections
contained more than the draft that has been preserved.
According to the publisher’s preface, the Leiden professor of philosophy,
Johannes de Raey, had taken it upon himself—at Elzevier’s request—to
correct the typographical errors in the Principia and the Dissertatio de
methodo. De Raey, having given lectures on both texts, knew them well
and corrected several errors that had remained or been introduced in the
1650b version.
We know from Van Schooten’s letter of October 1654 that Louis Elzevier
had bought the woodcuts which he had made for the Essais in 1637 from
ies on the nature of light, vision and refraction, as disclosed in the Dioptrice], si lucem
visurae sint istae eruditae commentationes, quas subtilissimus Dn. Gudscovius, Lovaniensis Mathematum Professor in eam adornat, haud scio, num quid amplius in eo genere
desiderari possit.’
24 Huygens to Van Schooten, 8 June 1653 (Huygens 1888–1950, vol. I, p. 234).
25 Van Schooten to Huygens, 25 October 1654 (Huygens 1888–1950, vol. I, p. 300sq.).
26 Huygens to Van Schooten, 29 October 1654 (Huygens 1888–1950, vol. I, pp. 303–
306.). There are two pages of notes on the Geometria, and one note each on the Meteora
and Dioptrice, both under the heading ‘In DIOPTR. latin.’ The letter that was sent to
Van Schooten is now in the Huygens collection at Leiden University Library (HUG 45),
together with its draft. The draft of the corrections is on the same sheet, but there is no
fair copy of them.
27 Van Schooten’s Animadversiones are in Appendix 1. Huygens’ remarks can be
found in the second apparatus on pp. 227 and 304. (Diopt. X 2, Met. VIII 10)
28 Diopt. X 7 (p. 233, ll. 10–17).
72
chapter 4
Joannes Maire, because they were more accurate than the set Elzevier already possessed. However, some of the Elzevier woodcuts were used as well:
fig. 1 because it is smaller than the 1637 woodcut, figures 26 and 54 because
of the corrections that had been made in 1644, some figures because it was
practical to repeat the illustration within one forme, and some for no apparent reason. Van Schooten took figures 23 and 28 from the Maire set, but
neglected to correct the errata. He did correct the errors in figures 35, 36
and 81. Furthermore, he made interesting corrections in his own woodcut
for Diopt. VI 19 (fig. 18), and made a new one for Diopt. VII 15 (fig. 22).
He also added an illustration to Diopt. VIII 14 (fig. 38a).
The edition by Adam and Tannery
The ‘classical’ edition of the Specimina philosophiae has many shortcomings, only a part of which can be explained by the fact that it appeared
a century ago. The editors’ carelessness is partly due to their low regard
for translations of Descartes’s works in general—which is symbolized by
their use of small type—and for the style of the Specimina philosophiae in
particular.29
It would appear that Adam and Tannery have done no bibliographical
research whatsoever. Since they claim to be interested in ‘original editions’
only, they have no doubt used the first edition as the basis of their text. On
their page 557, the 1672 edition is mentioned in a footnote, but no account
is given of the way in which this or other later editions have been consulted.
The copy of the first edition which served as copy text is not specified.
Adam and Tannery emended the text in a number of places, often without
indicating this procedure. On several occasions, they adopted corrections
from Pierre Daniel Huet’s copy30 without acknowledgement. They changed
spelling, punctuation, capitalization and accents at will, without an account
of the proceedings—undoubtedly because ‘as to spelling, only that of the
French text can be taken into consideration.’31 Furthermore, I counted well
over a hundred errors (such as omitted words) which AT introduced into
the text, and decided that listing them would be too tedious.
Presentation of the text
In many respects, the text presented here stays very close to the copy text.
For various reasons, I have chosen to preserve many seventeenth-century
characteristics that may surprise less experienced readers (and perhaps some
of the more experienced as well). Preserved accidentals include spelling, accents, punctuation, use of capitals, division of the text into paragraphs,
and the hyphenation system. Discarded accidentals are of a typographical
nature: long s, obsolete ligatures (&, œ, æ, ct), tilde, –q; for –que, and
29
30
31
AT VI, p. vi.
Paris, Bibliothèque Nationale de France, Rés. R. 975.
AT VI, p. vii.
73
introduction
irregularities in spacing around punctuation marks. I am well aware of the
arbitrary character of this decision, as indeed of many editorial decisions.
The reasons for discarding typographical accidentals are in part aesthetic,
in part practical: the long s, for instance, is so easily confused with the letter f that errors like ‘faepe’ (which, like several others of this kind, occurs in
the edition by Adam and Tannery) are very hard to discover. Two far more
conspicuous divergences from the Elzevier editions were dictated, unfortunately, by the limitations of the software (plain TEX with the Edmac macro
package). Having large marginal paragraphs to which one could also refer
in the apparatus proved unfeasible, as did the insertion of the illustrations
in to the text. I therefore inserted the marginal summaries into the body
of the page (preserving the sections’ indentations as a reminder that the
summaries were not meant as headings), and consigned the woodcuts32 to
a separate illustrations section made with LaTeX.
It is regrettable that many editors of Neo-Latin texts cling to the idea
that early modern texts have to be ‘modernized’ thoroughly in order to
make them palatable to the reader, at a time when their colleagues working
in the fields of other languages have discarded this view.
One of the commonest arguments for standardizing early modern texts
is that accidentals are the typesetter’s and the corrector’s domain, not the
author’s. However, this is not a problem if one is not solely concerned with
the author’s intentions, and is prepared to view the text as the product of
several, although not equally important persons’ efforts.33 Furthermore, a
contemporary text is still closer to the author than we could ever hope to
come.
Although the text of the Specimina philosophiae had been authorized
by Descartes, the accidentals of the manuscript that was delivered to the
publisher were in fact largely the translator’s.34 Spelling, punctuation and
capitalization in the Principia philosophiae are grosso modo the same as
those in the Specimina, but there are noticeable differences in the use of accents and italics. The Epistola ad Voetium and the Meditationes de prima
philosophia, which were printed by Louis Elzevier in 1643 and 1642 respectively, are also much more economical with accents. Descartes may or
may not have given Elzevier instructions about these matters.35 It is often
32 Apart from the six reproductions from 56E (University Library of Amsterdam
(UvA)), all illustrations have been provided by Utrecht University Library from its copy
of the first edition.
33 Succinct background information on this controversy can be found in Töchterle 2004;
Bogner/Steiger 1998, p. 95; Mathijsen 1997, pp. 125–130 and 161–165.
34 For a comparison of the Specimina accidentals with those in texts written by Descartes and Courcelles, see p. 14.
35 According to Gaskell 1995, p. 339sq., it was normal for authors to leave the accidentals to the publisher. On the other hand, some authors insisted on having their own
spelling printed (see Steenbakkers 1994, p. 101; Lipsius is also known to have been quite
particular on spelling). We know that Descartes left the spelling of the 1637 edition
to Maire, but he may have had a different strategy in the case of a Latin text. After
74
chapter 4
suggested that most authors were happy to leave the accidentals to the publisher, and that many publishers had a house style that was subsequently
applied to the texts. However this may be, research on the accidentals of
several contemporary editions by Louis Elzevier36 shows no evidence of a
house style. Even if several authors have contributed to one book, their
individual styles in accidentals are clearly distinguishable.
Standardized texts are also supposed to be more accessible to modern
readers. This supposed accessibility comes at a price. Valuable information
is lost; the reader is lulled into a false sense of security,37 and the editor’s
interpretation as it appears in the structuring of the text through paragraphs and punctuation can no longer be separated from the copy text.
Moreover, any reader who has a reasonable command of Latin need not be
protected from all irregularities; she will soon get used to the spelling and
other typical features of the text, and may come to appreciate seventeenthcentury reading aids. Contrary to a common misconception, early modern
use of capitals, accents and punctuation is not devoid of rules; the rules
were simply applied less rigorously than we might have expected. A list of
the rules that apply to the Specimina philosophiae is included at the end of
this introduction.
Underneath the view that early modern Latin texts should be standardized lies the usually silent assumption that Latin has no interesting history,
linguistically speaking, especially not after classical antiquity. Ironically,
this idea is further strengthened by the homogeneous editions that it produces. It is to be hoped that the reverse is also true, and that the production
of editions that try to do justice to the varied and curious history of the Latin
language will arouse new interest in it. Editions should open up avenues to
linguistic research instead of blocking them.38 Technical, non-literary texts
should not be excluded from this policy; their very differences from literary
texts should be of interest. If it is expected that a certain technical text
will be read for its contents alone by users who are unable to overcome the
difficulties of seventeenth-century Latin, then the public interest is better
served with a translation than with a standardized edition.
all, he had spent an important part of his formal education learning to write elegant
Latin—as opposed to the vernacular—, and the argument that he was out of touch with
developments in French did not apply to the Latin language. Because of their interest for
the publishing history of Descartes’s works, I cite the passages concerning the Discours’s
spelling: Descartes to Mersenne, 15 November 1638 (CM VIII, p. 207); Descartes to
Mersenne, 9 February 1639 (CM VIII, p. 291sq.); Descartes to Mersenne, 25 December
1639 (CM VIII, p. 707); Descartes to Pollot for ‘S.P.’ (see p. 3), [March 1638] (AT II,
p. 46).
36 I have seen nine editions, apart from the titles by Descartes mentioned above. Eight
of them were also printed at Elzevier’s. Four of the titles were published in 1643, three
in 1644, and three in 1645.
37 See Bogner/Steiger 1998, pp. 96, 98, and 101sq.
38 This point is argued for the case of Frühneuhochdeutsch by Simmler (Simmler 1992,
pp. 85–90).
75
introduction
Helga Köhler39 has pointed out the importance of the signals that determine the reader’s expectations. A reader who subconsciously expects
Augustean Latin will have more difficulties understanding a seventeenthcentury text than one who is constantly being reminded of its origins.
It should also be noted that the Procrustean standard which many NeoLatinists apply to grammar and spelling is in fact a product of the nineteenth century;40 not even Augustus has ever introduced such a standard
into classical Latin.
Editors often speak about punctuation as though it were a garment that
can be changed at will. This is not the case. Simmler’s excellent study of
punctuation and the effects of systematic change has shown that punctuation is essential to the structure and interpretation of the text.41 All modern
punctuation systems have developed in other languages than Latin.42 Editors usually impose their native language’s system on the text. This may
cause problems if, for instance, a French reader uses a text published by a
Dutch scholar. The most important argument against a systematic change
of punctuation, however, is that this procedure irrevocably intertwines the
editor’s interpretation with the original text.
The irritation and impatience which modern readers experience when
faced with early modern punctuation is born out of a failure to understand
its rhetorical nature, as opposed to the syntactical punctuation that is used
nowadays. The resemblance between both systems (syntactical and rhetorical disjunctions often coincide) misleads the reader and causes confusion
over the non-syntactical commas and apparently illogical colons. However,
if one reads the text out loud, one finds that the punctuation marks always
coincide with the necessary breath pauses—a comma with a short pause,
a colon, semicolon or parenthesis with a medial pause, and a full stop or
a question mark with a long pause—and as such are useful clues to the
author’s meaning by the emphasis that they put on certain words.
The punctuation system of the Specimina philosophiae will be dealt with
in more detail on p. 81sq. I realize that for some readers a syntactical
punctuation is indispensable. I have tried to meet their needs by providing
punctuation suggestions in the second apparatus. However, these suggestions are limited to a minimum so as not to weigh down the apparatus. For
instance, defining clauses are often preceded by a comma in the Specimina,
contrary to present-day usage, but it is only in a minority of the cases that
the presence of the comma can cause confusion.
Inconsistencies, especially in spelling and use of accents, are a characteristic of early modern texts that may annoy or delight modern readers. I have
preserved them all, however flagrant, because in the seventeenth century
39
40
41
42
Köhler 1998, pp. 172 and 180.
See Köhler 1998, pp. 174–179.
Simmler 1992, pp. 50–59.
See Köhler 1998, p. 182.
76
chapter 4
consistency was not viewed as a goal in itself. The reader should therefore
not rely too much on the accent system: if an accent is printed (in the
present edition; errors in collated editions are indicated in the critical apparatus), it is correct, but if an expected accent is missing, this is the result
of an inconsistency in the copy text.43
The critical apparatus
The copy text of this edition does not exist materially, since I have not
found a copy of the first edition that contained all the corrected states. In
one case, I have not followed the second state;44 in two other cases, it is not
certain which state comes first.45 For this reason, I have used ‘I’ and ‘II’
rather than ‘u’ and ‘c’ to denote the different states of the first edition in
the critical apparatus.
Apart from the stop-press corrections, damaged type has caused a good
many divergences between the copies of the first edition of the Specimina.
Whenever I have found one copy with the type undamaged, I have printed
this without comment.
An inverted letter u is indicated as ‘n’ in the critical apparatus, and vice
versa. Inverted i’s and ae ligatures are ignored, because they cannot be
mistaken for another letter.
Every deviation of the text printed here from the copy text—except the
mostly typographical divergences discussed above46 —has been indicated in
the critical apparatus. This includes accidentals such as accents and punctuation, as well as obvious typographical errors, so that the reader will be able
to check my decisions and to gain insight into the quality of the source.47
I have been very cautious in emending translator’s errors; the majority has
not been corrected in the text but is discussed in the second apparatus.
The divergences in punctuation, spelling and accents found in the editions
of 1650 and 1656 are only noted if they have an immediate effect on the
43 As Köhler has pointed out, it is not the editor’s task to perfect a historical clarification system (Köhler 1998, p. 180).
44 The entire Mm quire has been recomposed, although the first state does not contain
errors that would have justified such a rigorous correction. The letter Z (see p. 167, l. 25
[Diopt. III 2]) that was accidentally introduced into the text from the adjacent woodcut
[fig. 11] is the only indication of the order of the two states. Since the accidentals of the
second state betray a certain negligence, I have retained the readings of the first state.
See also Otegem 2002, p. 31sq.
45 The inner forme of the Ppp quire appears to have been damaged to the extent that
page 298 and a part of page 299 had to be recomposed entirely (pace Van Otegem (2002,
p. 32)). There are eight differences in the accidentals. The Utrecht copy, which is the
only example of what I call the first state, has four slightly better or in one case perhaps
indifferent readings on page 298, and four slightly inferior ones on page 299. In both
states, the error ‘partis I’ for ‘partis 1’ has remained. I prefer the state with the three
commas on page 299. The other case is the summary of Met. IX 4 (inner forme of Rrr),
where the divergences may be due to damaged type.
46 P. 73sq. An exception is made for the tilde whenever it can be doubted whether
it stands for ‘m’ or ‘n’. In such cases, it is resolved as seems best in the text and its
occurrence indicated in the critical apparatus.
47 See Bogner/Steiger 1998, p. 97sq., and Simmler 1992, pp. 91–93.
77
introduction
meaning of the text. Typographical errors in the substantives are always
indicated, unless they have resulted in non-existing words. In some cases
it is impossible to distinguish an actual error from a case of damaged type
or smudged paper; these variants have been marked with ‘(?)’ after the
siglum.
Only readings diverging from the presented text are indicated in the critical apparatus, unless it seemed prudent to include more readings (often
the source text or a correction by Huet). I have not indicated differences
between the index and the summaries, apart from the few occasions where
it was useful to do so.
By ‘all editions’ I mean all editions of the Latin text that I have fully
collated. Editorial comments are marked either by a switch between roman
and italian type or by square brackets.
The second apparatus
The second apparatus was designed to facilitate reading, in particular for
non-specialists. Besides giving punctuation suggestions, it explains grammatical and syntactical idiosyncrasies, translator’s errors, post-classical
words and meanings which are not self-evident, references to classical texts
and internal references. Since post-classical words and meanings are explained at their first occurrence only, they are also listed in Appendix 3,
with their first occurrences. Unusual spellings would take up too much
space in the apparatus and have their own list in Appendix 4, together with
their canonized equivalents.
I have refrained from any comments at the level of the source text; there
are many commentaries on the Discours de la methode, and Lojacono’s
commentary on the Essais is eminently useful.
The third apparatus
Following the guidelines set out in chapter 3, the third apparatus gives the
corresponding source text (taken from the Munich copy of 1637) for each
lemma, or otherwise indicates a divergence. For instance: ‘semper] add.’
means that the translator has added the word ‘semper’. Omissions are a
bit more awkward to indicate: the lemma gives the word or words to which
the omission is related or which directly precede it.
Sigla and abbreviations are listed at the end of this chapter.
Some ‘accidental’ features of the Specimina philosophiae
This section is aimed at facilitating the use of this edition for readers who
are not used to seventeenth-century accidentals. It is restricted to uses in
the Specimina philosophiae, but can be applied to other early modern Latin
prose texts, although in most cases a few modifications will be necessary.
As has been pointed out, none of these rules are applied with complete
consistency.
78
chapter 4
Use of capital letters
In the seventeenth century, capital letters served more purposes than in
the present day.48 Apart from the start of a new period or a proper noun,
capitals could also indicate a technical term, the beginning of a quotation,
a central concept or something venerable. The various uses are not always
easy to distinguish, and the following list is tentative in nature.
1. To provide the text with an easily visible structure.49 This includes the
modern use of a capital after a full stop to mark the beginning of a new
sentence. Capitals can also be used after semicolons or colons in order
to clarify the rhetorical structure; they may demarcate parallel subordinate
clauses as in Diss. I, p. 107, paragraph beginning ‘Non tamen idcirco’, which
is too long to quote here.
2. To mark proper nouns and their derivatives: Europa, Gothi, Iacobus
Metius, Alcmaria, Gallicè, lingua Latina, lapis Gothlandicus, mensis Martius, Musaeum, Aeolipyla (which is, incidentally, spelt ‘Aeoli pila’ in 1650b).
3. To indicate reverence (including that for figures from Greek and Roman
religion): Praeceptores, Rectores, Prophetae, Dii. In some cases, this use
is undistinguishable from the use of capitals for technical terms/central
concepts or proper nouns: Natura, Sol.
4. To mark technical terms and central concepts (some of these cases can
be placed under 3 with equal justification): Methodus, Ellipsis, Hyperbola, vitra Elliptica/Hyperbolica, Idea, Anima, Telescopium, Ego (used as
a noun), Astra, Planetae, ventus Meridionalis (although this capital may
have been copied from that in ventus Borealis), Ornithiae, Oriens/Occidens
(even when used as an actual participle!), Horizon, Chaos, Natura, Coeli,
Meteora, Tropici, Iris.
4a. The use for technical terms includes the category of arts and sciences: Poëtica Ars, Medicina, artes Mechanicae, Moralis scientia, quaestiones Physicae, disputationes Scholasticae, opinio quaedam Physica, Mathematicè (adverb), Metaphysicus (adjective), Perspectiva.
4b–c. Furthermore, it includes the designation of groups of people with
regard to their profession (4b) or their ideas (4c): 4b. Artifices, Philosophi,
Geometrae, Alchymista; 4c. Cynicus, Ethnici, Sceptici, Gymnosophistae.
5. To designate book titles (although in the cases occurring in the Specimina, this use cannot be distinguished from that noted under 4): Dioptrice,
Meteora.
6. With verba dicendi and the like (in some cases, especially in the summaries, this function is taken over by a change from roman to italic print or
48
49
See Köhler 1998, p. 179sq.; Bogner/Steiger 1998, p. 104.
See also p. 81sq.
79
introduction
vice versa): quod tam illustri nomine dignantur Immanitas potiùs & durities
. . . dici debet; in his verbis, Ego cogito . . . ; quod Logici Circulum vocant
(it could also be argued that this capital is used because of the technical
term).
7. In chapter headings: De Oculo, De Sensibus in genere.
Use of accents
The following account is based on Helga Köhler’s general remarks and on
Piet Steenbakkers’ more detailed study.50
Grave
The grave is the commonest accent by far. It serves to distinguish between
homonyms and homographs. If the distinction is between a declinable and
an indeclinable form, the grave is the mark of the indeclinable form; if the
distinction is between preposition and adverb, the grave marks the adverb.
Some occurrences are in fact superfluous, such as ‘ideò’ and ‘idcircò’. In
the case of ‘ad minimùm’, the use of the grave is transferred to a noun in
an adverbial phrase. Transferred use also occurs with words like ‘minùs’
and ‘paululùm’ when it is strictly speaking used as a noun (minùs spatii,
paululùm albae grandinis), and in the phrase ‘facilè est’. With some words,
the grave is used more erratically than with others; the adverb ‘quàm’ or
the conjunction ‘quòd’, for instance, may occur twice in the same line, once
with the grave and once without it. On the other hand, the prepositions ‘à’
and ‘è’ are never used without the accent.
In the Specimina philosophiae, the following cases of grave accent use occur:
– adverbs ending in -e (facilè, incorruptè);
– adverbs ending in -o (rarò, certò );
– adverbs ending in -a (rectà; rectâ also occurs);
– adverbs ending in -as (aliàs; aliâs also occurs);
– adverbs ending in -um (tantùm);
– adverbs ending in -ius (celeriùs, potiùs);
– adverbs ending in -us (minùs);
– prepositional adverbs (contrà, antè, pòst);
– conjunctions quòd and cùm;
– prepositions à (â also occurs, albeit sporadically) and è;
– preposition secundùm;
– adverbs quàm, eò, quò, adeò, ideò, tantò, quantò.
Acute
The acute accent is used on the penultimate of polysyllabic words with
enclitic –que and –ne, in order to warn readers of the shift of accent. If the
50
Köhler 1998, p. 180; Steenbakkers 1994, pp. 72–80. See also Burkard 2003.
80
chapter 4
word would have had a grave accent without the –que, the acute replaces
the grave.
Examples in the Specimina include: eásque, aulásque, Notaverámque,
minúsque (adverb), nécne (monosyllable: transferred use).
Circumflex
In general, the circumflex accent is used to mark long vowels. Sometimes
it only signals the correct pronunciation (fuêre, adhibuêre); in other cases,
its most important function is to distinguish homographs by marking the
form with the long vowel (hı̂c, quı̂, unâ, rectâ); this includes the distinction
between nominative and ablative singular of the first declension, although
this feature is quite erratic in the Specimina philosophiae and an ablative
ending in –a may occur in the same line as one in –â. The circumflex also
marks the genitive ‘nostrûm’.
Nominative and genitive singular of the fourth declension are not distinguished in the body of the text, but they are in the index and summaries,
albeit erratically (visûs, sitûs).
The otherwise common use of the circumflex to denote contraction is
quite rare in the Specimina (dubitârim, notâram).
Diaeresis
When two adjacent vowels are pronounced with a hiatus (except cases such
as ‘motuum’ and ‘alii’, where the hiatus is obvious), a diaeresis is placed
on the second vowel: Poësis, aër, coëgisse, coëunt. However, the diaeresis is
used more inconsistently than the other accent marks.
Use of punctuation
Seventeenth-century punctuation, like the accent system,51 is designed to
help the reader grasp the overall structure (rhetorical, but not necessarily
syntactical) of a Latin period on sight, and to make it easier to read the text
out loud. This brief account of punctuation as it occurs in the Specimina was
inspired by Köhler’s survey and Parkes’ illuminating study of the history of
punctuation.52
The humanists basically divided a periodus (which might also consist of
several shorter main clauses) into cola by colon marks, and a colon into
commata by comma marks. The system to be found in the Specimina philosophiae is considerably less strict, perhaps because it has been influenced
by contemporary French punctuation. If the periodus is relatively short or
if its train of thought is smooth, commas are considered sufficient to divide
it into cola. In longer periods, especially at shifts in the argumentation, the
cola will be connected by colons or semicolons.
51
52
See Steenbakkers 1994, p. 80.
Köhler 1998, p. 185; Parkes 1992, pp. 81–92. Again, interested readers are also
referred to Burkard 2003.
81
introduction
Colons and semicolons are used more or less indiscriminately in the case
of parallel or opposed cola; the colon mark is used especially before cola that
form a conclusion, an explanation or a climax to the preceding colon. In
large periods, the disjunctions are often given more relief by a capital letter.
Capital letters are never used after a comma mark (unless for a different
reason), and almost always after a full stop.
Parentheses are used, most often with a comma mark before one of the
brackets, to indicate a grammatically independent phrase inside a colon.
Dashes and exclamation marks do not occur. The question mark is extremely rare; in one case, it is used to mark an indirect question in a summary. Since the question mark is perceived as a long pause equivalent to a
full stop, it is only used at the end of a periodus; a colon that forms a direct
question in the middle of a periodus ends with a colon mark. The colon
mark is sometimes used instead of a full stop to indicate an abbreviation.
The full stop is also used after headings and after single letters that refer
to an illustration.
Rhetorical and grammatical structure do not always coincide. If the periodus’ structure is bifurcated—for instance, if the same group of words
forming a subject belongs to two parallel predicate clauses—a comma is
often used after the subject to indicate the bifurcation, but not necessarily
in between the two following clauses. Some occurrences of the comma seem
to have no other function than indicating a short breath pause when the
text is read out loud.
82
chapter 4
Sigla and abbreviations
Bibliographical abbreviations are listed on p. xi.
37
44
the first edition of the French text (Leiden: Joannes Maire, 1637)
the first edition of the Specimina philosophiae (Amsterdam: Louis
Elzevier, 1644)
50a
the second edition (Amsterdam: Louis Elzevier 1650, part of the
Opera philosophica)
50b
the third edition (Amsterdam: Louis Elzevier 1650, part of the
Opera philosophica)
56E
the fifth edition (Amsterdam: Louis and Daniel Elzevier 1656, part
of the Opera philosophica)
(I)
the uncorrected or first state
(II)
the corrected or second state
(I err) before correction using the errata list
(II err) after correction using the errata list
(c err) after correction using the errata list
(u err) before correction using the errata list
!"
text added by the editor
[ ]
when used in the body of the text: text omitted by the editor (when
used in the apparatus: editorial comment or relevant context)
∧
absence of a punctuation mark
...
including the text in between
(. . . )
excluding the text in between
†
the constructions in source text and translation do not correspond
*
certainly/probably authorial or otherwise striking intervention (list on
pp. 41–51)
|
page break in 44, AT, or AT’s edition of the French text (page numbers
all given in the margin)
add.
added/addition
conj.
conjecture
corr.
corrected/correction
G
correction by the unknown annotator of the Groningen copy of 44
(Groningen, University Library, KW B 967:2)
Huet
conjecture/correction by Pierre Daniel Huet, as noted in his copy of 44
(Paris, Bibliothèque Nationale de France, Rés. R. 975)
M
correction in the French text in the Munich copy of 37 (Bayerische
Staatsbibliothek, Rar. 1849); see Appendix 2
om.
omitted/omission
Huet
conjecture/correction by Pierre Daniel Huet, as noted in his copy of 44
U
correction by the unknown annotator of the Utrecht copy of 44 (Utrecht,
University Library, 311 C 24:2)
83
Renati Des Cartes
SPECIMINA
P H I L O S O P H I A E:
SEV
DISSERTATIO
DE
METHODO
Rectè regendae rationis, & veritatis in scientiis
investigandae:
D I O P T R I C E,
ET
M E T E O R A.
Ex Gallico translata, et ab Auctore perlecta, variisque
in locis emendata.
||
5
10
15
index
MATERIARUM CONTENTARUM
in Dissertatione de Methodo rectè utendi ratione,
et veritatem in scientiis investigandi.
a2r, AT 519
1. Variae circa scientias considerationes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
2. Praecipuae illius Methodi, quam investigavit Autor, regulae. . . . . . . . 111
3. Quaedam Moralis scientiae regulae, ex hac Methodo depromtae. . . . 119
4. Rationes quibus exsistentia Dei et animae humanae probatur, quae sunt
Metaphysicae fundamenta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
5. Quaestionum Physicarum ab Autore investigatarum ordo; ac in specie
motus cordis, et quarundam aliarum ad Medicinam spectantium perplexarum opinionum enodatio: tum, quae sit inter nostram et brutorum animam
differentia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
6. Quid requiri putet Autor, ad ulteriùs progrediendum in Naturae perscrutatione, quàm hactenus factum sit; et quae rationes ipsum ad scribendum
impulerint. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
index
Materiarum contentarum in Dioptrica.
20
25
30
35
Caput I.
De Lumine.
1. Visûs praestantia; et quantum nuper inventis perspicillis adjuvetur. 153
2. Sufficere naturam luminis concipere, ad omnes ejus proprietates intelligendum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .154
| 3. Quomodo radii ejus in instanti à Sole ad nos perveniant. . . . . . . . . . 155
4. Quomodo ejus ope colores videantur; et quaenam sit natura colorum in
genere. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
5. Non opus esse speciebus intentionalibus ad eos videndum: neque ut in
objectis aliquid sit nostris sensibus simile. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
6. Nos interdiu videre ope radiorum qui ab objectis in oculos nostros veniunt:
Contrà feles noctu videre ope radiorum, qui ab ipsorum oculis in objecta
tendunt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
7. Quaenam sit materia quae radios transmittit: et quomodo diversorum
objectorum radii simul in oculum ingredi possint: aut ad diversos oculos
tendentes per eundem aëris locum sine permixtione transire; aut ita, ut alii
non sint aliis impedimento: nec ab aëris fluiditate impediantur; nec à ventorum agitatione; nec à vitri aut aliorum ejusmodi pellucidorum corporum
duritie: et quı̂ fieri possit, ut nihilominus sint recti. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
1 index ] Page numbers refer to the
present edition. Comments in the second and third apparatus are mostly
given with the corresponding marginal
summaries.
87
AT 520
index
8. Quid propriè sint isti radii: et quomodo infiniti à singulis illuminati
corporis punctis exeant. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .157
9. Quid sit corpus nigrum: quid album. Item, quid sit speculum; et quomodo
specula tam plana, quàm convexa radios reflectant. In quo consistat natura
mediorum colorum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
10. Quomodo colorata corpora radios reflectant; et quid sit refractio. . . 160
5
Caput II.
De Refractione.
a2v
AT 521
1. Quomodo fiat reflexio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
2. Non esse necesse ut corpora mo- | ta, aliquo momento haereant in illis à
quibus reflectuntur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
3. Cur angulus reflexionis sit aequalis angulo incidentiae. . . . . . . . . . . . . 161
4. Quantùm motus pilae inflectatur, cùm linteum trajicit. . . . . . . . . . . . . 162
5. Et quantùm, cùm in aquam ingreditur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
6. Cur refractio tantò sit major, quantò incidentia est obliquior: et nulla,
cùm incidentia est perpendicularis. Et cur aliquando bombardarum pilae
versus aquam displosae in eam non possint ingredi, sed versus aërem reflectantur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
7. Quantum radii refrangantur à pellucidis corporibus, in quae penetrant. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
8. Quomodo refractionum magnitudinem metiri oporteat. . . . . . . . . . . . . . 164
9. Radios faciliùs trajicere vitrum, quàm aquam, et aquam quàm aërem; et
cur id fiat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
10. Cur radiorum aquam sub- | euntium refractio, aequalis sit radiorum inde
exeuntium refractioni. Et cur id non sit universale in omnibus pellucidis
corporibus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
11. Radios aliquando incurvari posse, nec tamen ex eodem pellucido corpore
exire. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
12. Quomodo fiat refractio in singulis curvarum superficierum punctis. 166
Caput III.
De Oculo.
1. Membranam, vulgò retinam dictam, nihil aliud esse quàm nervum opticum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
2. Quales sint refractiones ab oculi humoribus productae. . . . . . . . . . . . . . 167
3. In quem usum pupilla coarctetur et dilatetur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
4. Motum istum pupillae voluntarium esse. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
5. Humorem crystallinum esse musculi instar, qui totius oculi figuram mutare potest: et filamenta, processus ciliares dicta, illius esse tendines. . 168
3 album. ] album ∧ 44 [end of line] 13 inflectatur ] retardetur 44 (see Introduction,
p. 57) 19 refrangantur ] reflectantur 44 (see Introduction, p. 57)
88
10
15
20
25
30
35
dioptricae
Caput IV.
De Sensibus in genere.
5
10
15
1. Animam sentire, non corpus; idque quatenus est in cerebro, non quà alia
membra animat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
2. Ipsam nervorum ope sentire. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
3. Interiorem istorum nervorum substantiam ex multis tenuissimis capillamentis constare. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
4. Eosdem esse nervos, qui sensibus et qui motibus inserviunt. . . . . . . . 170
5. Spiritus animales in istorum nervorum membranis contentos membra
movere: substantiam illorum internam sensibus inservire: et quomodo ope
nervorum fiat sensus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
6. Ideas, quas sensus externi in phantasiam mittunt, non esse imagines
objectorum; aut saltem opus non esse ut eis similes sint. . . . . . . . . . . . . . 171
7. Diversos motus tenuium uniuscujusque nervi capillamentorum sufficere
ad diversos sensus producendum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
Caput V.
De Imaginibus quae formantur in fundo oculi.
20
25
30
35
40
1. Comparatio istarum imaginum cum iis quae in obscuro cubiculo conspiciuntur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
2. Explicatio istarum imaginum in oculo animalis mortui. . . . . . . . . . . . . 173
3. Hujus oculi figuram paulò longiorem esse reddendam, cùm objecta propinqua | sunt, quàm cùm sunt remota. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
4. Multos in hunc oculum radios ab unoquoque objecti puncto ingredi: omnes
illos qui ab eodem puncto procedunt, in fundo oculi congregari debere circa
idem punctum; figuram- | que suam in hunc finem esse collocandam: diversorum radiorum puncta ibidem in diversis punctis congregari debere. . 174
5. Quomodo colores videantur per chartam albam, quae est in fundo istius
oculi. Imagines quae ibi formantur, similitudinem objectorum referre. 175
6.Quomodo pupillae magnitudo istarum imaginum perfectioni inserviat.175
7. Quomodo etiam eidem inserviat refractio quae fit in oculo; et obstitura
esset, si major foret aut minor quàm reipsa est. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
8. Quomodo internarum istius oculi partium nigredo, et cubiculi obscuritas
in quo istae imagines conspiciuntur, eidem etiam inserviat: cur nunquam
adeò perfectae sint in suis extremitatibus atque in medio: et quomodo intelligi debeat quod vulgò dicitur, visionem fieri per axem. . . . . . . . . . . . . . . . . 176
9. Amplitudinem pupillae, dum colores vividiores facit, figuras minùs distinctas reddere; ac proinde mediocrem tantùm esse debere. Objecta, quae
sunt à latere illius ad cujus distantiam oculus dispositus est, ab eo remotiora aut propiora, minùs distinctè in eo repraesentari, quàm si aequali propè
distantiâ abessent. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
10. Imagines istas esse inversas; figurasque illarum mutari aut contrahi,
pro ratione distantiae aut sitûs objectorum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
89
AT 522
a3r
index
11. Imagines istas perfectiores esse in oculo animalis vivi, quàm mortui; et
in oculo hominis, quàm bovis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .178
12. Illas quae apparent ope lentis vitreae in cubiculo obscuro, ibi eodem
modo, atque in oculo, formari: et in iis experimentum capi posse multorum,
quae hı̂c dicta confirmant. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
13. Quomodo hae imagines ab oculo in cerebrum transeant. . . . . . . . . . . 180
5
Caput VI.
De Visione.
AT 523
a3v
1. Visionem non fieri ope imaginum, quae ab oculis transeunt in cerebrum;
sed ope motuum qui ipsas componunt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
2. Istorum motuum vi percipi lumen, et colores: item sonos, sapores, titillationem et dolorem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
3. Cur ictus in oculo acceptus efficiat ut veluti plurima conspiciantur lumi| na, et in auribus ut soni audiantur; atque ita eadem vis diversas sensiones
in diversis organis producat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
4. Cur clausis paulò post conspectum Solem oculis, varios colores videre
videamur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
5. Cur aliquando diversi colores appareant in corporibus tantùm pellucidis,
sicut in iride tempore pluvio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
6. Sensum luminis majorem aut minorem esse, prout objectum propius aut
remotius est; item prout pupilla, atque imago quae in oculi fundo depingitur,
major aut minor est. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
7. Quomodo capillamentorum nervi optici multitudo visionem distinctam
reddat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
8. Cur prata diversis coloribus variegata, eminus unius tantùm coloris appareant, et cur omnia corpora minùs distinctè eminus quàm cominus conspiciantur, atque imaginis magnitudo visionem distinctiorem reddat. . . 183
9. Quomodo agnoscamus situm objecti quod intuemur, aut ejus quod digito
nobis eminus monstratur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
10. Cur inversio imaginis quae fit in oculo, non impediat, ne objecta recta
appareant: et cur id quod duobus oculis conspicitur, aut duabus manibus
tangitur, non ideò duplex appareat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
11. Quomodo motus qui immutant | oculi figuram, efficiant ut objectorum
distantia deprehendatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
12. Etiamsi motus isti nobis insciis fiant, nos tamen quid significent agnoscere. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
13. Amborum oculorum conspiratio, animadvertendae distantiae inservit;
necnon unius oculi, si loco suo moveatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
14. Quomodo distinctio aut confusio figurae, et majus aut minus lumen,
efficiant ut distantia animadvertatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
15. Objectorum, quae intuemur, praecedaneam cognitionem, ipsorum distantiae meliùs dignoscendae inservire: idemque situm efficere. . . . . . . . 186
16. Quomodo uniuscujusque objecti magnitudo et figura dignoscatur. . .186
90
10
15
20
25
30
35
40
dioptricae
5
10
15
20
25
17. Cur nos aliquando visus fallat; et phrenetici, aut qui dormiunt, putent
se videre quod non vident. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
18. Cur aliquando objecta duplicia videantur; et tactus efficiat, ut objectum
duplex esse putetur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
19. Cur icterici, aut qui per flavum vitrum conspiciunt, omnia quae vident, flava esse judicent. Et quis sit locus è quo conspicitur objectum per
vitrum planum, cujus superficies non sunt paralellae; et per vitrum concavum; curque tunc objectum minus quàm sit, appareat. Item, quis sit locus
è quo per vitrum convexum videtur: et cur | ibi aliquando majus et remotius,
aliquando verò minus et propius appareat quàm revera sit, aut etiam inversum. Denique, quis sit locus imaginum, quae conspiciuntur in speculis tam
planis quàm convexis aut concavis: et cur ibi appareant rectae aut inversae, majores aut minores, et propiores aut remotiores quàm sunt ipsa objecta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .188
20. Cur facilè decipiamur in judicando de distantia; quomodóque probari possit, nos non solere distantiam 100 aut 200 pedibus majorem imaginari. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
21. Cur Sol et Luna majores videantur Horizonti proximi, quàm ab eo
remoti: apparentémque objectorum magnitudinem ex angulo visionis non
esse mensurandam. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
22. Cur alba et luminosa objecta, propiora et majora, quàm sunt, appareant. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
23. Cur omnia corpora valde parva aut valde remota, appareant rotunda. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .190
24. Quomodo remotiones fiant in tabulis secundùm Perspectivae regulas
delineatis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
Caput VII.
De modis visionem perficiendi.
30
35
40
1. Tria in visione esse consideranda: objecta, organa interiora, et exteriora. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
2. Quatuor tantùm ad visionem perfectam reddendam requiri. . . . . . . . . 192
3. Quomodo natura primo istorum prospexerit; et quid supersit, quod ars
illi addat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
4. Quod discrimen sit inter juvenum et senum oculos. . . . . . . . . . . . . . . . . 192
5. Quomodo mederi oporteat myopum et senum oculis. . . . . . . . . . . . . . . . 193
6. Inter multa vitra, quae illi rei inservire possunt, facillima politu sunt deligenda: item ea quae meliùs efficiunt, ut objecta à diversis punctis manantia,
videantur à totidem aliis diversis punctis procedere. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
7. Non opus esse alium hâc in re delectum habere, quàm circumcircà; et
cur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
10 revera ] reversa 56E
32 quid ] quid sit 56E
91
AT 524
index
a4r
AT 525
8. Imaginum magnitudinem pendere tantùm ab objectorum distantia, à loco
ubi se radii, qui in oculum ingrediuntur, decussatim secant, et ab ipsorum
refractione. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
9. Refractionem non esse hı̂c magnâ con- | sideratione dignam; ut nec
objectorum accessibilem distantiam: et quid ubi inaccessibilia sunt, facere
conveniat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
10. In quo consistat inventio perspicillorum pulicarium, unico vitro constantium; et quis sit illorum effectus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
11. Augeri posse imagines, efficiendo ut radii procul ab oculo decussentur, ope tubuli aquâ pleni: quantoque | longior est iste tubulus, tantò magis
imaginem augere; et idem praestare ac si natura tantò longiorem oculum
fecisset. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
12. Pupillam oculi obstare, tantum abest ut adjuvet, cùm quis ejusmodi
tubulo utitur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
13. Nec refractionem vitri quod aquam in tubulo continet, nec membranarum
quibus humores oculi involvuntur, ullâ consideratione esse dignas. . . . . 197
14. Idipsum aequè fieri posse tubulo ab oculo separato, atque conjuncto. 197
15. Qua in re consistat inventio Telescopii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
16. Quomodo impediri possit, ne vis radiorum in oculos ingredientium nimis
magna sit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
17. Quomodo contrà impediri possit, cùm nimis debilis est, et objecta accessibilia sunt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
18. Et quomodo, cùm accessibilia sunt, et telescopio utimur. . . . . . . . . . . 199
19. Quantò majus pupillâ fieri possit horum conspiciliorum orificium; et
cur majus fieri debeat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
20. Objectorum accessibilium caussâ, non opus esse ita augere tubuli orificium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
21. Ad diminuendam radiorum vim cùm utimur conspiciliis, praestare illorum orificium angustius facere, quàm id vitro colorato tegere. Et ad id
angustius reddendum, praestare extrema vitri extrinsecus tegere quàm intrinsecus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
22. Ad quid utile sit, multa objecta eodem tempore videre; et quid fieri
oporteat, ne eâ re opus sit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
23. Vsu acquiri posse facilitatem videndi objecta propinqua aut remota. 201
24. Vnde factum sit, ut Gymnosophistae illaeso oculo Solem intueri potuerint. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
Caput VIII.
De figuris, quas pellucida corpora requirunt, ad
detorquendos refractione radios, omnibus
modis visioni inservientibus.
1. De quibus figuris hı̂c agendum sit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
2. Quid sit Ellipsis; et quomodo sit describenda. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
3. Demonstratio proprietatis Ellipsis in refractionibus. . . . . . . . . . . . . . . . 204
92
5
10
15
20
25
30
35
40
dioptricae
5
10
15
20
25
30
35
40
4. Nullis aliis adhibitis lineis, praeter circulos aut ellipses, posse fieri ut radii
paralleli in unum punctum coëant; aut ut ii qui ab eodem puncto prodeunt,
paralleli evadant. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
5. Quomodo fieri possit, ut radii qui ab uno vitri latere sunt paralleli, ab
altero disgregentur, tanquam si omnes ab eodem puncto exirent. . . . . . . 205
6. Quomodo fieri possit ut cùm ab utroque latere sunt paralleli, in minus
spa- | tium ab uno quàm ab altero latere contrahantur. . . . . . . . . . . . . . . . 206
7. Quomodo idem obtineri queat, efficiendo praeterea, ut radii sint inversi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
8. Quâ ratione fieri possit, ut omnes radii ab uno puncto procedentes, in
alio puncto congregentur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
9. Et ut omnes ii qui ab aliquo puncto exeunt, disgregentur, quasi ab alio
puncto promanarent. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
10. Et ut omnes ii qui disgregati sunt, | quasi ad idem punctum tenderent,
iterum disgregentur, quasi ab eodem puncto prodirent. . . . . . . . . . . . . . . . . 207
11. Quid sit hyperbola, et eam describendi modus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
12. Demonstratio proprietatis hyperbolae quoad refractiones. . . . . . . . . . 208
13. Quomodo ex solis hyperbolis et lineis rectis fieri possint vitra, quae
radios omnibus iisdem modis mutent, atque illi qui ellipsibus et circulis constant. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
14. Etiamsi multae aliae figurae sint, quae eosdem effectus producere queunt, nullas tamen praecedentibus, ad conspicilia esse aptiores. . . . . . . . . 210
15. Figuras solis hyperbolis et lineis rectis constantes, delineatu esse faciliores. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
16. Quaecunque sit vitri figura, non posse id accuratè efficere, ut radii à
diversis punctis prodeuntes, in totidem aliis punctis congregentur. . . . . 211
17. Vitra hyperbolica omnium optima esse in hunc finem. . . . . . . . . . . . . 212
18. Radios à diversis punctis procedentes, magis dispergi vitro hyperbolico
trajecto, quàm elliptico: quantóque ellipticum densius est, tantò minùs illud
trajiciendo dispergi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
19. Quantamcunque densitatem habeat, non posse id imaginem quam isti
radii pingunt, nisi quartâ aut tertiâ parte, minorem reddere quàm faciat
hyperbolicum: et inaequalitatem tantò majorem esse, quantò major est vitri
refractio. Nullam vitro figuram dari posse, quae imaginem istam majorem
reddat hyperbolicâ, aut minorem ellipticâ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
20. Quomodo intelligendum sit, radios à diversis punctis promanantes decussari in prima superficie, quae efficere potest, ut in totidem aliis diversis
punctis congregentur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
21. Vitra Elliptica magis urere, quàm Hyperbolica: et quomodo metiri
oporteat vim speculorum aut vitrorum urentium. Nulla posse fieri, quae
lineâ rectâ urant in infinitum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
13 promanarent. ] promanarent ∧ 44 31 quam ] quàm 44 50ab 34 dari posse, ] dari,
posse ∧ 44
22 praecedentibus, ] praecedentibus ∧
93
AT 526
a4v
index
AT 527
22. Minima vitra aut specula tot radios congregare ad | urendum, in spatio in
quo eos congregant, atque maxima, quae figuras minimis istis similes habent,
in aequali spatio: istaque maxima nullam aliam praerogativam habere, quàm
eos in spatio majori et remotiori congregandi: atque ita specula aut vitra
valde parva fieri posse, quae tamen magnam urendi vim habeant. Speculum
comburens cujus diameter non excedit 100 partem distantiae ad quam radios
congregat, non posse efficere, ut vehementiùs urant aut calefaciant, quàm illi
qui directè à Sole procedunt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
23. Vitra elliptica plures ex eodem puncto radios accipere posse, ut eos
postea parallelos reddant, quàm ullius alterius figurae. . . . . . . . . . . . . . . . . 216
24. Saepe vitra hyperbolica ellipticis esse praeferenda, quòd uno tantundem
atque duobus effici possit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
5
10
Caput IX.
Descriptio Specillorum.
b1r
AT 528
1. Qualis eligenda sit perspicillorum materia: et cur ferè semper fiat aliqua
reflexio in corporum pellucidorum superficie: curque reflexio ista validior
sit in crystallo quàm in vitro. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
2. Descriptio conspiciliorum quae myopibus inserviunt, et iis qui tantùm
eminus videre possunt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
3. Cur supponi possit radios à puncto satis remoto prodeuntes esse quasi
parallelos: et cur non sit necesse conspiciliorum quibus utuntur senes, figuram valde accuratam esse. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
4. Quomodo perspicilla pulicaria ex unico vitro fieri debeant. . . . . . . . . . 219
5. Quid requiratur in telescopiis, ut | sint perfecta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
6. Qualia itidem esse debeant perspicilla pulicaria, ut sint perfecta. . . . 223
7. Ad his perspicillis utendum, praestare alterum oculum velo aliquo obscuro
tegere, quàm eum musculorum ope claudere. Vtile quoque esse visûs sui
aciem antea debilitare, in loco valde obscuro se continendo: atque etiam
imaginationem dispositam habere, quasi ad res valde remotas et obscuras
intuendum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
8. Quı̂ fiat, ut minùs antehac felices fuerint artifices in accuratis telescopiis
conficiendis, quàm in aliis perspicillis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
|
20
25
30
Caput X.
De modo expoliendi vitra.
1. Quomodo magnitudo refractionum vitri, quo uti volumus, sit invenienda. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
2. Quomodo inveniantur puncta urentia, et vertex hyperbolae; cujus vitrum
illud, cujus refractiones cognitae sunt, figuram aemulari debet: et quomodo
punctorum istorum distantia augeri aut minui possit. . . . . . . . . . . . . . . . . 227
33 X ] IX 44
15
39 istorum ] istarum 50b 56E
94
35
meteororum
5
10
15
3. Quomodo haec hyperbola fune describi possit; vel multorum punctorum
inventione. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
4. Quomodo inveniatur Conus, in quo eadem hyperbola, à plano axi parallelo
secetur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
5. Quomodo ope machinae uno ductu haec hyperbola describi queat. . . 229
6. Alia machina, quae istius hyperbolae figuram dat omni rei, quae eâ ad
vitra polienda indiget: et quomodo illâ sit utendum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
7. Quid in vitris concavis; et quid in convexis speciatim observandum
sit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
8. Ordo observandus ad se in istorum vitrorum politurâ exercendum. Vitra convexa quae longioribus telescopiis inserviunt, accuratiùs caeteris esse
polienda. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
9. Quaenam sit praecipua perspicillorum pulicarium utilitas. . . . . . . . . . 235
10. Quomodo fieri posset ut duarum ejusdem vitri superficierum centra
directè sibi invicem opponantur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
index
Materiarum contentarum in Meteoris.
Caput I.
De naturâ terrestrium corporum.
20
25
30
35
40
1. Quid Auctor in hoc tractatu propositum sibi habuerit. . . . . . . . . . . . . . 237
2. Argumentum primi capitis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
3. Aquam, terram, aërem, et reliqua corpora quae nos circumstant, ex variis
particulis componi. Poros esse in omnibus istis corporibus subtili quadam |
materiâ repletos. Particulas aquae esse longas, teretes et laeves. Aliorum
corporum ferè omnium particulas habere figuras irregulares, angulosas et
ramorum instar expansas. Ex istiusmodi particulis simul junctis et implexis
corpora dura componi. Easdem, si non sint implexae, nec tam crassae quin
à materia subtili possint agitari, oleum vel aërem componere. . . . . . . . . . 238
4. Hanc materiam subtilem indesinenter moveri. Ipsam solere celeriùs ferri
juxta terram, quàm prope nubes; versus Aequatorem, quàm versus Polos;
aestate, quàm hyeme; ac die, quàm nocte. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .239
5. Ipsius etiam particulas esse inaequales. Quae minores sunt, minùs virium
habere ad alia corpora movenda. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
6. Crassiusculas praecipuè inveniri in locis ubi maximè sunt agitatae. Illas
multorum corporum meatus ingredi non posse; ideóque ista corpora esse |
aliis frigidiora. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
7. Quid sit calor; et quid frigus. Quomodo corpora dura calefiant. Cur aqua
liquida esse soleat, ac quomodo frigore durescat. Cur glacies eandem semper
retineat frigiditatem et duritiem quamdiu glacies est, etiam in aestate; nec
paullatim ut cera molliatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
10 in ] om. 50ab 56E
95
AT 529
b1v
index
8. Quae sint salium particulae; quae etiam spirituum, sive aquarum ardentium. Cur aqua rarefiat dum congelatur, atque etiam dum incalescit. Et cur
fervefacta citiùs congeletur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
9. Particulas de quibus hı̂c agimus, non esse indivisibiles: nec in hoc tractatu quidquam negari eorum, quae in vulgari Philosophia traduntur. . 242
5
Caput II.
De vaporibus et exhalationibus.
AT 530
1. Quomodo vi Solis corporum terrestrium particulae nonnullae sursum
attollantur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
2. Quid sit vapor; et quid exhalatio. Plures vapores, quàm exhalationes
generari. Quomodo crassiores exhalationes ex corporibus terrestribus egrediantur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
3. Cur aqua in vaporem versa valdè multum loci occupet. . . . . . . . . . . . . . 244
4. Quomodo iidem vapores magis aut minùs densari possint. Quare insolitus
calor aestate interdum aëre nubilo sentiatur. Et quid vapores calidos aut
frigidos reddat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
5. Cur halitus calidior emittatur ore valde aperto, quàm propemodum clauso.
Et cur majores venti semper frigidi sint. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
| 6. Cur vapores interdum magis, interdum minùs, radios luminis obtundant.
Cur halitus oris magis videatur hyeme, quàm aestate. Plures vapores solere
esse in aëre, cùm minimè videntur, quàm cùm videntur. . . . . . . . . . . . . . 246
7. Quo sensu vapores alii aliis humidiores aut sicciores dici possint. . . 246
8. Quae sint variae exhalationum naturae: et quomodo seipsas à vaporibus
segregent. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Caput III.
De sale.
1. Quae sit natura aquae salsae: et cur oleum ex corporibus eo madefactis
non tam facilè egrediatur, quàm aqua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
2. Cur tanta sit in sapore differentia inter salem et aquam dulcem. Cur
sal carnium corruptionem impediat, easque duriores reddat: cur verò aqua
dulcis eas corrumpat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
3. Cur aqua salsa gravior sit, quàm dulcis; et nihilominus salis grana in
aquae marinae superficie formentur. Particulas salis communis esse longas,
rectas, et in utraque extremitate aequaliter crassas: quomodóque disponantur
inter particulas aquae dulcis: et majorem esse particularum agitationem in
aqua salsa, quàm in dulci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
4. Cur sal facilè humiditate solvatur: et cur in certâ aquae dulcis quantitate, certa tantùm ejus quantitas liquescat. Cur aqua marina pellucidior sit
fluviatili, et paullò major in ea fiat luminis refractio. . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
19 obtundant. ] obtundant ∧ 44
29 sapore ] vapore 50ab 56E
96
10
15
20
25
30
35
meteororum
5
10
15
20
25
30
35
5. Cur non tam facilè congeletur: et quomodo aqua ope salis in glaciem
vertatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
6. Cur difficillimè sal abeat in vaporem; et aqua dulcis facillimè. . . . . . 250
7. Cur aqua maris arenâ percolata dulcescat; et aqua fontium et fluminum
sit dulcis. Cur flumina in mare fluentia ejus aquas nec dulciores, nec copiosiores reddant. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
8. Cur mare magis salsum sit versus aequatorem, quàm versus polos. . 251
9. Cur aqua salsa minùs apta sit incen- | diis exstinguendis, quàm dulcis:
et cur noctu dum agitatur in mari, lumen emittat. Cur nec muria, nec aqua
maris diu in vase servata sic luceat: et cur non aequaliter omnes ejus guttae
sic luceant. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
10. Cur aqua in litore maris | fossis quibusdam minimè profundis includatur,
ad salem conficiendum: et cur sal non fiat nisi aëre calido et sicco. . . . 252
11. Cur omnium liquorum superficies sit admodum laevis: et cur aquae
superficies difficiliùs dividatur, quàm ejus interiores partes. . . . . . . . . . . 252
12. Quomodo salis particulae in aquae superficie haereant. . . . . . . . . . . . 253
13. Cur cujusque salis grani basis sit quadrata: et quomodo basis ista sit
aliquantulum curva, quamvis plana videatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
14. Quomodo integrum salis granum isti basi inaedificetur. Cur sit quaedam
cavitas in medio istorum granorum: et cur eorum superior pars latior sit
quàm basis: et quid basim reddat majorem vel minorem. . . . . . . . . . . . . . . 254
15. Cur interdum particulae salis aquae fundum petant, priusquam in grana
possint concrescere. Quomodo quatuor latera cujusque grani, modò magis,
modò minùs inclinata et inaequalia reddantur. Cur commissurae istorum
laterum non sint admodum accuratae, faciliusque in ipsis, quàm alibi grana
frangantur: et cur cavitas, quae in medio est cujusque grani, rotunda potiùs
sit quàm quadrata. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
16. Cur grana ista in igne crepitent quum integra sunt; confracta autem
non crepitent. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
17. Vnde oriatur odor salis naturaliter albi, et color nigri. . . . . . . . . . . . . 256
18. Cur sal sit friabile, album vel transparens; et cur faciliùs liquescat quum
grana ejus integra sunt, quàm quum fuerunt confracta et lentè siccata. Cur
ejus particulae minùs flexiles sint quàm aquae dulcis; et cur tam hae, quàm
illae teretes sint. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
19. Quomodo oleum quoddam sive potiùs aqua acidissima ex sale extrahatur.
Et cur magna sit differentia inter saporem istius aquae acidae, et salis. 257
Caput IV.
De ventis.
40
1. Quid sit ventus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
2. Quomodo in Aeolipylis generetur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
9 muria ] conj. AT maria 44 50ab 56E la saumure 37
97
25 ipsis ] ipsius 56E
b2r
AT 531
index
AT 532
b2v
3. Quomodo etiam in aëre fiat. Ventos praecipuè ex vaporibus oriri, sed
non ex iis solis componi. Et cur à vaporibus potiùs, quàm ab exhalationibus
oriantur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
4. Cur venti ab Oriente sicciores sint, quàm ab occidente: et cur manè
potis- | simùm ab Oriente, ac vesperi ab Occidente flent venti. . . . . . . . 260
5. Quòd caeteris paribus venti ab Oriente fortiores sint, quàm ab Occidente:
et cur ventus Borealis saepius flet de die, quàm de nocte. Cur potiùs tanquam ex coelo versus terram, quàm ex terra sursum versus; et cur caeteris
soleat esse fortior; atque valde frigidus et siccus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
6. Cur ventus Australis saepius flet noctu quàm interdiu: et cur flet tanquam
ex imo in altum. Cur soleat esse lentior caeteris et debilior; necnon calidus
et humidus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
7. Cur ineunte vere venti sint sicciores; et tunc aëris mutationes magis
subitaneae ac frequentes fiant. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
8. Qui sint venti ab antiquis Ornithiae dicti. Et qui sint Etesiae. . . . . . 263
9. Quid conferat terrarum et marium diversitas ad ventorum productio- |
nem. Et cur saepe in locis maritimis interdiu flent venti à mari, et noctu à
terra. Curque ignes fatui noctu viatores ad aquas ducant. . . . . . . . . . . . . .263
10. Cur saepe venti in litore maris cum ejus fluxu et refluxu mutentur.
Et cur idem ventus sit multò validior in mari quàm in terra: soleatque in
quibusdam regionibus esse siccus, in aliis humidus. Cur in Aegypto ventus
Meridionalis sit siccus, et vix unquam pluat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
11. Quomodo et quatenus Astra conferant ad Meteora producenda. . . . .264
12. Quid etiam ad ipsa conferant inaequalitates partium terrae. Vndéque
oriatur varietas ventorum particularium, et quàm difficile sit ipsos praedicere. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
13. Ventos generales faciliùs praenosci: Et cur minor in iis sit diversitas
longissimè à litoribus in mari, quàm prope terram. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
14. Omnes ferè aëris mutationes pendere à ventis. Curque aër interdum sit
frigidus et siccus, flante vento humido et calido. Mutationes aëris à motu
vaporum intra terram etiam pendere. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
5
10
15
20
25
30
Caput V.
De nubibus.
AT 533
1. Quae sit differentia inter nubem, nebulam et vaporem. Nubes constare tantùm ex aquae guttulis aut particulis glaciei: et cur non sint pellucidae. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
2. Quomodo vapores in aquae guttas vertantur. Et cur | guttae aquae sint
accuratè rotundae. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
3. Quomodo fiant parvae vel magnae. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
4. Quomodo vapores in glaciei particulas mutentur. Cur hae glaciei particulae fiant interdum rotundae et transparantes; interdum minutae et oblongae;
interdum rotundae et albae. Et cur hae ultimae quibusdam quasi pilis pere98
35
40
meteororum
5
10
15
20
25
30
35
40
xiguis tectae sint; quidque eas majores aut minores reddat, earumque pilos
crassiores vel tenuiores. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
5. Solum frigus non sufficere ad vapores in aquam aut glaciem vertendos.
Quae caussae vapores in nubes cogant: et quae eosdem in nebulas congregent. Quare veris tempore plures nebulae appareant; et plures in aquosis
locis, quàm in siccis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
6. Maximas nebulas aut nubes oriri ex duorum vel plurium ventorum occursu. Aquae guttas, aut particulas glaciei, ex quibus nebulae componuntur,
non posse non esse perexiguas. Nullas in aëre inferiore nebulas esse solere
ubi flat ventus, vel statim ipsas tolli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
7. Multas saepe nubes unam supra aliam exsistere; praesertim in locis montosis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
8. Superiores nubes solis particulis glaciei constare solere. . . . . . . . . . . . . 270
9. Nubium superficies à ventis premi, perpoliri et planas reddi. In his
planis superficiebus globulos glaciei ex quibus componuntur, ita disponi ut
unumquemque sex alii circumstent. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
10. Quomodo interdum duo venti diversi, in eodem terrae loco simul flantes,
unus inferiorem, alius superiorem ejusdem nubis superficiem perpoliat. 271
11. Circumferentias nubium non idcirco ita perpoliri, sed solere esse valde
irregulares. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272
12. Multas interdum glaciei particulas infra nubem aliquam congregari,
ibique in variis planis foliorum instar tenuibus ita disponi, ut unaquaeque
sex aliis aequidistantibus cingatur. Saepe illas quae in unoquoque sunt plano,
separatim ab aliis moveri. | Nonnunquam etiam integras nubes, ex solis
glaciei particulis sic dispositis componi. Aquae guttas in nubibus eodem
etiam modo disponi posse. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272
13. Quarundam maximarum nubium ambitum fieri aliquando circularem,
et crustâ glaciei satis crassâ circumtegi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .273
|
Caput VI.
De nive, pluviâ et grandine.
1. Quare nubes solo aëre suffultae non cadant. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
2. Quomodo calor, qui alia multa corpora rarefacit, nubes condenset. . 274
3. Quomodo in nubibus particulae glaciei multae simul in floccos congregentur. Et quomodo isti flocci in nivem, vel pluviam, vel grandinem cadant. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
4. Cur singula grandinis grana interdum sint pellucida et rotunda: Cur
aliquando etiam sint unâ parte depressiora. Quomodo crassiora grandinis
grana, quae irregularis figurae esse solent, generentur. Cur interdum solito
major aestus in aedibus sentiatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
5. Cur crassiora grandinis grana in superficie sint pellucida, et intus alba.
Et cur ferè tantùm in aestate decidat talis grando. Quomodo alia grando
instar sacchari alba generetur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
1 tectae ] tecti 44
99
b3r
AT 534
index
AT 535
b3v
6. Cur ejus grana interdum sint rotunda, et in superficie quàm versus
centrum duriora. Cur aliquando sint oblonga, et pyramidis habeant figuram. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
7. Quomodo nivis particulae, in stellulas sex radiis distinctas efformentur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
8. Vnde etiam fiat, ut quaedam grandinis pellucida grana, tres exiguos quasi
radios, ex albissima nive compositos circa se habeant. . . . . . . . . . . . . . . . . 278
9. Quare etiam interdum decidant lamellae glaciei pellucidae, quarum circumferentia est hexagona. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280
10. Et aliae, quae tanquam rosae, vel dentatae horologiorum rotae, circumferentiam sex crenis, in modum semicirculi rotundatis, incisam habent. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
11. Cur quaedam ex ipsis punctum quoddam album in centro habeant: et
binae interdum scapo exiguo conjunctae sint, unamque aliâ majorem esse
contingat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
12. Cur nonnullae duodecim radiis distinctae sint: et aliae, sed perpaucae,
octo radios habeant. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282
13. Cur quaedam sint pellucidae, aliae albae instar nivis: et quarundam
radii sint breviores, et in semicirculi formam retusi; alii longiores et acutiores, ac saepe in varios ramulos divisi; qui nunc plumulas aut filicis folia,
nunc lilii flores repraesentant. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283
14. Quomodo istae nivis quasi stellulae ex nubibus delabantur. Cur cadentes
aëre tranquillo, majorem nivis copiam praenuncient, non autem vento
flante. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .284
| 15. Quomodo pluvia ex nubibus cadat; et quid ejus guttas tenuiores aut
crassiores efficiat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
16. Cur interdum pluere incipiat, antequam nubes in coelo appareant. .285
17. Quomodo nebulae in rorem vel pruinam vertantur. . . . . . . . . . . . . . . . 285
18. Quae sit aura illa vespertina, quae coelo sereno timeri solet. . . . . . . 286
19. Vnde Manna oriatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286
20. Cur, si ros manè non decidat, pluviae sequantur. . . . . . . . . . . . . . . . . . 286
21. Cur, si Sol manè luceat, cùm nubes in aëre conspiciuntur, pluviam etiam
praenunciet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286
22. Cur omnia pluviae signa incerta sint. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
|
Caput VII.
De tempestatibus, fulmine, et ignibus aliis in aëre accensis.
1. Quomodo nubes suo descensu ventos aliquando validissimos efficiant: et
cur saepe maximas et repentinas pluvias praecedat talis ventus. . . . . . . . 287
2. Cur hirundines solito demissiùs volantes, pluviam praenuncient: et cur
aliquando cineres aut festucae, juxta focum in modum turbinis gyrent. 288
7 habeant ] habeat 44
22 nivis ] nives 50ab 56E
100
5
10
15
20
25
30
35
40
meteororum
5
10
15
20
25
30
3. Quomodo fiant istae majores procellae, quas voce barbarâ Travadas vocant. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
4. Quomodo ignes Castor et Pollux vocati generentur. Quare gemini isti
ignes felicis augurii olim habiti sint; unus vel tres, infelicis. Et cur hoc tempore interdum quatuor aut quinque simul in eadem nave conspiciantur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
5. Quae sit causa tonitrui. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290
6. Cur rariùs audiatur hyeme, quàm aestate. Et cur aura calida et gravis,
vento Boreali succedens, illud praenunciet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290
7. Cur ejus fragor tantus sit; et unde oriantur omnes ejus differentiae. 291
8. Quaenam etiam differentia sit inter fulgetras, turbinem et fulmen; et unde
fulgetrae procedant. Curque interdum fulguret cùm non tonat; vel contrà.
Quomodo fiant turbines. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
9. Quomodo fiat fulmen: quod interdum vestes comburat, corpore illaeso;
vel contrà: gladium liquefaciat, vaginâ intactâ, etc. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .292
10. Quomodo etiam lapis in fulmine generetur: et cur saepius cadat in
montes vel turres, quàm in loca humiliora. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
10 bis. Cur saepe singulos tonitrus fragores repentina pluvia consequatur;
et cùm multùm pluit, non ampliùs tonet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
11. Cur sonitu campanarum | aut bombardarum, vis tempestatis minuatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
12. Quomodo generentur illi ignes, qui stellae cadentes dicuntur. . . . . . 294
13. Quomodo interdum pluat lacte, sanguine, ferro, lapidibus, etc. . . . . 294
14. Quomodo fiant stellae trajicientes; ignes fatui; atque ignes lambentes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
15. Cur minima sit vis istorum ignium; contrà autem fulminis maxima. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
16. Ignes qui juxta terram generantur, aliquandiu durare posse; qui autem
in summo aëre, celerrimè debere exstingui. Nec ideo Cometas, nec trabes
per aliquot dies in coelo lucentes, ejusmodi ignes esse. . . . . . . . . . . . . . . . . 295
17. Quomodo quaedam praeliorum simulacra, et talia quae inter prodigia
solent numerari, possint apparere in coelo: et Sol etiam noctu videri possit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296
35
Caput VIII.
De Iride.
40
1. Non in vaporibus, nec in nubibus; sed tantùm in aquae guttis Iridem
fieri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
2. Quomodo ejus caussa ope globi vitrei aquâ pleni, detegi possit. . . . . . 297
3. Iridem interiorem et primariam oriri ex radiis, qui ad oculum perveniunt post duas refractiones et unam reflexionem: exteriorem autem sive
1 Travadas ] Travades 50b 56E
11 8 ] 1 50a
18 10 bis ] X 44 50ab AT 11 56E
18 tonitrus ] tonitrui 50b 56E 20 11 ] 12 56E 22 12 ] 13 56E 23 13 ] 14 56E 24 14 ]
15 56E 26 15 ] 16 56E 28 16 ] 17 56E 28 posse; ] posse, 44 31 17 ] 18 56E
101
AT 536
index
b4r
AT 537
secundariam ex radiis, post duas refractiones et duas reflexiones ad oculum
pervenientibus; quo fiat, ut illâ sit debilior. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298
4. Quomodo etiam ope vitrei prismatis colores Iridis videantur. . . . . . . . 299
5. Nec figuram corporis pellucidi, nec | radiorum reflexionem, nec etiam
multiplicem refractionem ad eorum productionem requiri: sed unâ saltem
refractione et lumine, et umbrâ opus esse. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
6. Vnde oriatur colorum diversitas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
7. In quo sita sit natura rubei coloris, et flavi, et viridis, et caerulei; prout in
prismate vitreo conspiciuntur: et quomodo caeruleo rubeus misceatur; unde
fit violaceus sive purpureus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
8. In quo etiam aliorum corporum colores consistant; et nullos falsos
esse. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
9. Quomodo in Iride producantur; et quomodo ibi lumen ab umbra terminetur. Cur primariae Iridis semidiameter 42 gradibus major esse nequeat, nec
secundariae semidiameter 51 gradibus minor. Curque illius superficies exterior, magis determinata sit quàm | interior; hujus autem contrà interior,
quàm exterior. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
10. Quomodo ista Mathematicè demonstrentur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304
11. Aquae calidae refractionem minorem esse quàm frigidae; atque idcirco
primariam Iridem paullò majorem, et secundariam minorem exhibere. Et
quomodo demonstretur refractionem ab aquâ ad aërem esse circiter ut 187
ad 250. Ideóque semidiametrum Iridis 45 graduum esse non posse. . . . 306
12. Cur pars exterior primariae Iridis, et contrà interior secundariae sit
rubra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
13. Quomodo possit contingere, ut ejus arcus non sit accuratè rotundus:
item ut inversus appareat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
14. Quomodo tres Irides videri queant. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
15. Quomodo aliae prodigiosae Irides varias figuras habentes, possint arte
exhiberi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .308
Caput IX.
De nubium colore et de halonibus seu coronis,
quae circa sidera interdum apparent.
1. Quam ob causam nubes interdum albae, interdum nigrae appareant. Et
cur nec vitrum contusum, neque nix, neque nubes paullò densiores, luminis
radios transmittant. Quaenam corpora sint alba: et cur spuma, vitrum in
pulverem redactum, nix et nubes alba sint. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
2. Cur coelum appareat caeruleum aëre puro; et album aëre nubiloso: Et
cur mare, ubi ejus aquae altissimae ac purissimae sunt, caeruleum videatur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
3. Cur saepe Oriente vel Occidente Sole coelum rubescat: et ista rubedo
manè pluviam, aut ventos; vesperi serenitatem praenunciet. . . . . . . . . . . 310
10 fit ] sit 50ab 56E
102
5
10
15
20
25
30
35
40
meteororum
5
10
4. Quomodo Halones vel coronae circa Astra producantur: et cur varia sit
earum magnitudo. Cur cùm sunt coloratae, interior circulus sit ruber, et
exterior caeruleus. Et cur interdum duae, una intra alteram, appareant, et
interior sit maximè conspicua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
5. Cur non videri soleant circa Astra, cùm oriuntur vel occidunt. Cur earum
colores dilutiores sint quàm Iridis. Et cur saepiùs quàm illa, circa Lunam
appareant; interdumque etiam circa stellas conspiciantur. Cur ut plurimùm
albae tantùm sint. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
6. Cur in aquae guttis, instar Iridis non formentur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
| 7. Quae sit caussa coronarum, quas etiam interdum circa flammam candelae conspicimus. Et quae caussa transversorum radiorum, quos aliquando
ibidem videmus. Cur in his coronis exterior ambitus sit ruber; contrà quàm
in iis, quae apparent circa stellas. Et cur refractiones, quae in hu- | moribus
oculi fiunt, nobis Iridis colores ubique non exhibeant. . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
25
30
35
40
b4v
Caput X.
De Parheliis.
15
20
AT 538
1. Quomodo producantur eae nubes, in quibus Parhelii videntur. Magnum
quendam glaciei circulum in ambitu istarum nubium reperiri, cujus superficies aequalis et laevis esse solet. Hunc glaciei circulum crassiorem esse
solere in parte Soli obversâ, quàm in reliquis. Quid obstet, quò minùs ista
glacies ex nubibus in terram cadat. Et cur aliquando in sublimi appareat
magnus circulus albus, nullum sidus in centro suo habens. . . . . . . . . . . . . 315
2. Quomodo sex Soles diversi in isto circulo videri possint; unus visione
directâ, duo per refractionem, et tres alii per reflexionem. Cur ii qui per
refractionem videntur, in una parte rubri, et in aliâ caerulei appareant. Et
cur qui per reflexionem, albi tantùm sint et minùs fulgentes. . . . . . . . . . 316
3. Cur aliquando tantùm quinque, vel quatuor, vel tres conspiciantur. Et
cur, cùm tres tantùm sunt, saepe non in albo circulo, sed tanquam in albâ
quadam trabe appareant. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
4. Quamvis Sol ad conspectum altior vel humilior sit isto circulo, semper
tamen in eo videri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
5. Hac de caussâ Solem aliquando conspici posse, cùm est infra Horizontem; et umbras Horologiorum retrocedere vel promoveri. Quomodo septimus
Sol, supra vel infra sex alios videri possit. Quomodo etiam tres diversi
unus supra alium stantes appareant; et quare tunc plures conspici non soleant. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
6. Explicatio quarumdam observationum hujus phaenomeni: ac praecipuè
illius, quae Romae facta est Martii 20, anno 1629. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318
7. Cur quinque tantùm Soles tunc apparuerint. Et cur pars circuli albi à
Sole remotior, visa sit major, quàm revera esset. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
8. Cur unus ex istis Solibus | caudam quandam subigneam habuerit. . . 320
38 20 ] 29 50b 56E
38 1629 ] 1624 44 50a
103
AT 539
index
9. Cur duae coronae praecipuum Solem cinxerint; et cur non semper tales
Coronae simul cum Parheliis appareant. Harum coronarum locum non pendere à loco Parheliorum: Ipsarumque Centra non accuratè coı̈ncidere cum
centro Solis; nec etiam centrum unius cum centro alterius. . . . . . . . . . . . 321
10. Quae sint caussae generales aliarum insolitarum apparitionum, quae
inter meteora censendae sunt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322
5
R. Des Cartes Lectori suo
S.D.
Haec specimina Gallicè à me scripta, & ante septem annos vulgata, paullò pòst ab amico in linguam Latinam versa fuere, ac
versio mihi tradita, ut quicquid in ea minùs placeret, pro meo
jure mutarem. Quod variis in locis feci: sed forsan etiam alia
multa praetermisi; haecque ab illis ex eo dignoscentur, quòd
ubique fere fidus interpres verbum verbo reddere conatus sit;
ego verò sententias ipsas saepe mutârim, & non ejus verba,
sed meum sensum emendare ubique studuerim. Vale!
9 ante septem annos ] anno 1637 vulgata 56E
104
10
15
|||
DISSERTATIO
1, AT 1, 540
De
M E T H O D O
5
10
15
20
25
rectè utendi ratione,
Et veritatem in scientiis investigandi.
I. Variae circa scientias considerationes.
Nulla res aequabiliùs inter homines est distributa quàm bona mens: eâ
enim unusquisque ita abundare se putat, ut | nequidem illi qui maximè
inexplebiles cupiditates habent, et quibus in nulla unquam alia re Natura
satisfecit, meliorem mentem quàm possideant optare consueverint. Qua in
re pariter omnes falli non videtur esse credendum; sed potius vim incorruptè
judicandi, et verum à falso distinguendi, (quam propriè bonam mentem seu
rectam rationem appellamus) naturâ aequalem omnibus nobis innatam esse.
Atque ita nostrarum opinionum diversitatem, non ex eo manare quod simus
aliis alii majore rationis vi donati, sed tantùm ex eo quòd cogitationem
non per easdem vias ducamus, neque ad easdem res attendamus. Quippe
ingenio pollere haud sufficit, sed eodem rectè uti palmarium est. Excelsiores animae, ut majorum virtutum ita et vitiorum capaces sunt: Et plus
promovent qui rectam perpetuò viam insistentes, lentissimo tantùm gradu
incedunt, quàm qui saepe aberrantes celeriùs gradiuntur.
Ego sanè nunquam existimavi plus esse in me ingenii quàm in quolibet è
vulgo: quinimo etiam non rarò vel cogitandi celeritate, vel distinctè imaginandi facilitate, vel | memoriae capacitate atque usu, quosdam alios aequare
exoptavi. Nec ullas ab his alias dotes esse novi quibus ingenium praestantius
reddatur. Nam rationem quod attinet, quia per illam solam homines sumus,
aequalem in omnibus esse facilè credo: neque hı̂c discedere libet à communi
4–5 utendi . . . investigandi ] This inconsistency with the title-page is common to all editions from 1644 to AT.
The title-page was printed last and
is more correct, since ‘utendi ratione’
is, classically speaking, a mistake for
‘utendae rationis’ (a mistake Descartes
also makes in the dedicatory letter preceding the Principia (AT VIII, p. 2),
and ‘veritatis investigandae’ is more
elegant than ‘veritatem investigandi’
(Descartes himself always uses the
elegant construction in such cases).
Compare the titles of Diopt. VII and
X. Descartes refers to the title-page
version in the preface to the Meditationes, which was probably written in
1641 (AT VII, p. 7); the other version
is used in the Latin translation of the
letter to Picot included in the Principia in 1650.
7 bona mens ] ‘le bon sens’ (see Gilson
pp. 81–83)
8–10 nequidem . . . satisfecit ] ceux mesme qui sont les plus difficiles a contenter en
toute autre chose 13 rectam rationem ] la raison (see Armogathe 1994, p. 407sq.)
13 innatam ] † add. 18–19 plus promovent ] peuuent auancer beaucoup d’auantage
20 qui saepe aberrantes celeriùs gradiuntur ] ceux qui courent, et qui s’en esloignent
21 plus esse in me ingenii ] que mon esprit fust en rien plus parfait 25 rationem ] la
raison, ou le sens (see Armogathe 1994, p. 407sq.) 25 per illam solam homines sumus ]
elle est la seule chose qui nous rend hommes, & nous distingue des bestes 26 aequalem ]
toute entiere
105
AT 2
2
Dissertatio
AT 3, 541
3, AT 4
sententiâ | Philosophorum, qui dicunt inter | accidentia sola, non autem inter
formas substantiales individuorum eiusdem speciei, plus et minus reperiri.
Sed profiteri non verebor me singulari deputare felicitati, quòd à primis
annis in eas cogitandi vias inciderim, per quas non difficile fuit pervenire ad
cognitionem quarundam regularum sive axiomatum, quibus constat Methodus, cujus ope gradatim augere scientiam, illamque tandem, quam pro ingenii mei tenuitate et vitae brevitate maximam sperare liceat, acquirere
posse confido. Jam enim ex eâ tales fructus percepi, ut quamvis de me
ipso satis demissè sentire consueverim; et dum varias hominum curas oculo
Philosophico intueor, vix ullae unquam occurrant quae non vanae et inutiles videantur; non possim quin dicam, me ex progressu quem in veritatis
indagatione jam fecisse arbitror, summa voluptate perfundi; talemque de
iis quae mihi quaerenda restant spem concepisse, ut si inter occupationes
eorum qui meri homines sunt, quaedam solidè bona et seria detur, credere
ausim illam eandem esse quam elegi.
Me verò fortasse fallit opinio, nec aliud est quàm orichalcum et vitrum,
quod pro auro et gemmis hı̂c vendito. Novi quam proclives simus in errorem
cùm de nobis ipsis judicamus, et quàm suspecta etiam esse debeant amicorum testimonia, cùm nobis favent. Sed in hoc libello de- | clarare institui |
quales vias in quaerenda veritate sequutus sim, et vitam omnem meam tanquam in tabella delineare, ut cuilibet ad reprehendendum pateat accessus,
et ipse post tabulam delitescens liberas hominum voces in mei ipsius emendationem exaudiam, atque hunc adhuc discendi modum, caeteris quibus uti
soleo adjungam.
Ne quis igitur putet me hı̂c traditurum aliquam Methodum, quam unusquisque sequi debeat ad rectè regendam rationem; illam enim tantum quam
ipsemet sequutus sum exponere decrevi. Qui aliis praecepta dare audent,
hoc ipso ostendunt, se sibi prudentiores iis quibus ea praescribunt, videri:
ideóque si vel in minima re fallantur, magna reprehensione digni sunt. Cùm
autem hı̂c nihil aliud promittam quàm historiae, vel, si malitis, fabulae nar21 delineare ] declineare 44(I err) 50a(u err)
2 individuorum ] individuum, –i:
‘individual’
9 consueverim; ] consueverim,
11 videantur; ] videantur,
22 ipse post tabulam delitescens ]
Plin. Nat. Hist. XXXV, 36, 84.
Cf. Descartes to Mersenne, 8 October
1629, AT I, p. 23.
2 formas substantiales individuorum eiusdem speciei ] les formes ou natures des indiuidus d’vne mesme espece 4 in eas cogitandi vias ] en certains chemins 5–6 cognitionem . . . Methodus ] des considerations & des maximes, dont i’ay formé vne Methode 8–
9 quamvis . . . consueverim ] encore qu’aux iugemens que ie fais de moymesme, ie tasche
tousiours de pencher vers le costé de la defiance, plutost que vers celuy de la presomption
9 curas ] actions & entreprises 12–13 de iis quae mihi quaerenda restant ] pour l’auenir
18 cùm de nobis ipsis judicamus ] en ce qui nous touche 20 in quaerenda veritate ] add.
21 cuilibet ad reprehendendum pateat accessus ] chacun en puisse iuger 22 ipse post
tabulam delitescens ] add. 22–23 in mei ipsius emendationem ] add. 25 aliquam ] la
26–27 illam . . . sequutus sum ] en quelle sorte i’ay tasché de conduire la miene [scil. raison]
106
5
10
15
20
25
30
De Methodo.
5
10
15
20
25
30
35
rationem, !in" qua inter nonnullas res quas non inutile erit imitari plures
aliae fortasse erunt quae fugiendae videbuntur; spero illam aliquibus ita
profuturam, ut nemini interim nocere possit, et omnes aliquam ingenuitati
meae gratiam sint habituri.
Ab ineunte aetate ad literarum studia animum adjeci; et quoniam à Praeceptoribus audiebam illarum ope certam et evidentem cognitionem eorum
omnium quae ad vitam utilia sunt acquiri posse, | incredibili desiderio discendi flagrabam. Sed simul ac illud studiorum curriculum absolvi, quo
decurso mos est in eruditorum numerum cooptari, planè aliud coepi cogitare. Tot enim me dubiis totque erroribus implicatum esse animadverti,
ut omnes discendi conatus nihil aliud mihi profuisse judicarem quàm quòd
ignorantiam meam magis magisque detexissem.
Attamen | tunc degebam in una ex celeberrimis totius | Europae scholis, in
qua, sicubi in universo terrarum orbe, doctos viros esse debere cogitabam.
Omnibus iis quibus alii ibidem imbuebantur utcunque tinctus eram. Nec
contentus scientiis quas docebamur, libros de quibuslibet aliis magis curiosis atque à vulgo remotis tractantes quotquot in manus meas inciderant
evolveram. Aliorum etiam de me judicia audiebam, nec videbam me quoquam condiscipulorum inferiorem aestimari; quamvis jam ex eorum numero
nonnulli ad Praeceptorum loca implenda destinarentur. Ac denique hoc
saeculum non minus floridum, et bonorum ingeniorum ferax quàm ullum
praecedentium esse arbitrabar. Quae omnia mihi audaciam dabant de aliis
ex me judicandi, et credendi nullam in mundo scientiam dari, illi parem
cujus spes facta mihi erat.
Non tamen idcirco studia omnia quibus operam dederam in scholis negligebam: fatebar enim linguarum peritiam quae ibi acquiritur, ad veterum
scripta intelligenda requiri; Artificiosas fabularum narrationes ingenium
quodammodo expolire, et excitare; Casus historiarum memorabiles animum
ad magna suscipienda impellere, et ipsas cum prudentiâ lectas non parum
ad formandum judicium conferre: Omnem denique bonorum librorum lectionem eodem ferè modo nobis prodesse, ac si familiari colloquio praestantissimorum totius antiquitatis ingeniorum, quorum illi monumenta sunt,
uteremur; et quidem colloquio ita praemeditato, ut non nisi optimas et selectissimas quasque ex suis cogitationibus nobis declarent; Eloquentiam vires
habere permagnas et ad ornatum vitae multum conferre; Poësi | nihil esse
amoenius aut dulcius; multa in Mathematicis disciplinis haberi acutissimè
1 "in# ] my conj.; om. all editions
2 videbuntur; ] videbuntur,
13 Attamen ] paragraph separation add. 15 utcunque ] add. 16–17 libros (. . . ) quotquot ] tous les liures (. . . ) qui [Revius p. 120sq.; p. 120: ‘OMNES (et hoc in Gallico est)
libros (. . . ), quotquot’] 18–19 quoquam ] add. 30–31 Omnem denique bonorum librorum lectionem ] la lecture de tous les bons liures [Revius p. 120sq.; p. 120: ‘OMNIUM (ita
est in Gallico) bonorum librorum lectionem’] 31–32 praestantissimorum totius antiquitatis ingeniorum ] auec les plus honnestes gens des siecles passez 33–34 et selectissimas
quasque ] add.
107
AT 542
4, AT 5
AT 6
Dissertatio
5
AT 543
AT 7
6
inventa, quaeque | cùm curiosos oblectant, tum etiam in operibus quibuslibet perficiendis, et Artificum labore minuendo plurimum juvant: multa in
scriptis quae de moribus tractant praecepta, multasque ad virtutem cohortationes utilissimas contineri: Theologiam Coelo potiundi rationem docere:
Philosophiam verisimiliter de omnibus disserendi copiam dare, et non parvam sui admirationem apud simpliciores excitare; Jurisprudentiam, Medicinam et scientiarum reliquas honores et divitias in cultores suos congerere;
nec omnino ullam esse, etiam ex maximè | superstitiosis et falsis, cui aliquam
operam dedisse non sit utile, saltem ut possimus quid valeant judicare, et
non facilè ab ullâ fallamur.
Verùm jam satis temporis linguarum studio, et lectioni librorum veterum,
eorumque historiis et fabulis me impendisse arbitrabar: Idem enim ferè est
agere cum viris prisci aevi, quod apud exteras gentes peregrinari. Expedit
aliquid nosse de moribus aliorum populorum, ut incorruptiùs de nostris judicemus, nec quidquid ab iis abludit statim pro ridiculo atque inepto habeamus, ut solent ii qui nunquam ex natali solo discesserunt. Sed qui nimis diu
peregrinantur, tandem velut hospites et extranei in patriâ fiunt; quique
nimis curiosè illa quae olim apud veteres agebantur investigant, ignari eorum quae nunc apud nos aguntur esse solent. Praeterea fabulae plurimas
res | quae fieri minimè possunt, tanquam si aliquando contigissent repraesentant, invitantque nos hoc pacto vel ad ea suscipienda quae supra vires,
vel ad ea speranda quae supra sortem nostram sunt. Atque ipsae etiam
historiae, quantumvis verae, si pretium rerum non augent nec immutant;
ut lectu digniores habeantur, earum saltem viliores et mi- | nùs illustres
circumstantias omittunt: unde fit ut ea quae narrant nunquam omnino
qualia sunt exhibeant, et qui suam vivendi rationem ad illarum exempla
componere nimium student, proni sint in deliria antiquorum Heroum, et
tantùm hyperbolica facta meditentur.
26 vivendi ] videndi 50ab
6 excitare ] Probably a mistake for
‘excitandi’. The French text has:
‘donne moyen de parler (. . . ), & se
faire admirer des moins sçauans’.
23 immutant; ] immutant,
1–2 quaeque cùm . . . juvant ] & qui peuuent beaucoup seruir, tant a contenter les
curieux, qu’a faciliter tous les arts, & diminuer le trauail des hommes 5–6 non parvam ] add. 8–10 nec omnino . . . fallamur ] qu’il est bon de les auoir toutes examinées,
mesme les plus superstitieuses & les plus fausses, affin de connoistre leur iuste valeur, &
se garder d’en estre trompé [Revius p. 121sq.; p. 121: ‘Bonum esse ait (ita est in Gallico, nam in latino haec nonnihil interpolata sunt) omnes scientias examinasse, etiam
maxime superstitiosas et falsas, ut justum earum valorem possimus cognoscere, et cavere
ne ab eis fallamur ’] 11 [studio,] et ] & mesme aussy 13 viris prisci aevi ] ceux des
autres siecles 16 nunquam ex natali solo discesserunt ] n’ont rien vû 18 ignari ] fort
om. 20 tanquam si aliquando contigissent ] comme possibles 21–22 invitantque . . .
sunt ] add. * 23–25 si pretium . . . omittunt ] si elles ne changent ny n’augmentent la
valeur des choses pour les rendre plus dignes d’estre leuës, au moins en omettent elles . . .
25 omittunt ] presque tousiours om. 27 deliria antiquorum Heroum ] les extrauagances
des Paladins de nos romans 28 tantùm ] add.
108
5
10
15
20
25
De Methodo.
5
10
15
20
25
30
Eloquentiam valde aestimabam, et non parvo Poëseos amore incendebar:
sed utramque inter naturae dona potiùs quàm inter disciplinas numerabam.
Qui ratione plurimùm valent, quique ea quae cogitant quàm facillimo ordine disponunt, ut clarè et distinctè intelligantur, aptissimè semper ad persuadendum dicere possunt, etiamsi barbarâ tantùm Gothorum linguâ uterentur, nec ullam unquam Rhetoricam didicissent. Et qui ad ingeniosissima
figmenta excogitanda, eáque cum maximo ornatu et suavitate exprimenda
sunt nati, optimi Poëtae dicendi essent, etsi omnia Poëticae Artis praecepta
ignorarent.
Mathematicis disciplinis praecipuè delectabar, ob certitudinem atque evidentiam rationum quibus nituntur; sed nondum praecipuum earum usum
agnoscebam: et cùm ad artes tantùm Mechanicas utiles esse mihi viderentur, mirabar fundamentis adeò firmis et solidis nihil praestantius fuisse
superstructum. Ut è contra veterum Ethnicorum moralia scripta palatiis
| superbis admodum et magnificis, sed arenae tantùm aut coeno inaedificatis, comparabam. Virtutes summis laudibus in coelum tollunt; eásque
caeteris omnibus rebus | longè anteponendas esse rectè contendunt; sed non
satis explicant quidnam pro virtute sit habendum, et saepe quod tam illustri
nomine dignantur Immanitas potiùs et durities, vel superbia, vel desperatio,
vel parricidium dici debet.
| Theologiam nostram reverebar, nec minus quàm quivis alius beatitudinis aeternae compos fieri exoptabam. Sed cùm pro certo atque explorato
accepissem, iter quod ad illam ducit doctis non magis patere quàm indoctis, veritatesque à Deo revelatas humani ingenii captum excedere, verebar
ne in temeritatis crimen inciderem si illas imbecillae rationis meae examini
subjicerem. Et quicunque iis recognoscendis atque interpretandis vacare
audent, peculiari ad hoc Dei gratiâ indigere ac supra vulgarium hominum
sortem positi esse debere mihi videbantur.
De Philosophia nihil dicam, nisi quod, cùm scirem illam à praestantissimis
omnium saeculorum ingeniis fuisse excultam, et nihil tamen adhuc in ea
14 contra ] contrario 50b 56E
2 naturae dona ] dons de l’esprit 5 barbarâ (. . . ) Gothorum linguâ ] bas Breton 6 ullam ] add. 8 omnia ] add. 11 praecipuum earum usum ] leur vray usage 15 aut ]
& 17 longè ] add. 17 esse rectè contendunt ] les font paroistre 19 Immanitas (. . . )
et durities ] vne insensibilité 23–28 quod ad . . . videbantur ] n’en est pas moins ouuert aux plus ignorans qu’aux plus doctes, & que les veritez reuelées qui y conduisent,
sont au dessus de nostre intelligence, ie n’eusse ose [sic] les soumettre à la foiblesse de
mes raisonnemens, & ie pensois que pour entreprendre de les examiner, & y reussir, il
estoit besoin d’auoir quelque extraordinaire assistence du ciel, & d’estre plus qu’homme
[Revius pp. 123–126, 148; p. 123: ‘non minus IGNORANTISSIMIS (ita est in Gallico) patere quam doctissimis, veritatesque revelatas quae eo ducunt (et hic Gallicum
textum, qui auctoris est, sequimur) captum nostrum excedere, non fuissem ausus eas
submittere imbecillitati ratiocinationum mearum, et cogitabam, ut quis eas examinare
velit, et conatus sui exitum inveniat, requiri extraordinarium quoddam coeli auxilium, et
plusquam hominem eum esse oportere’; see Introduction, p. 46]
109
AT 8
AT 544
7
Dissertatio
AT 9
8
AT 545
reperiri, de quo non in utramque partem disputetur, hoc est quod non sit
dubium et incertum; non tantùm ingenio meo confidebam, ut aliquid in eâ
melius à me quàm à caeteris inveniri posse sperarem. Et cùm attenderem
quot diversae de eadem re opiniones saepe sint, quarum singulae à viris
doctis defenduntur, et ex quibus tamen nunquam plus unâ vera esse potest;
quidquid ut probabile tantùm affertur propemodum pro falso habendum
esse existimabam.
Quod ad caeteras scientias, quoniam à Philosophia principia sua mutuantur, | nihil illas valde solidum et firmum, tam instabilibus fundamentis
superstruere potuisse arbitrabar. Nec gloria nec lucrum quod promittunt
satis apud me valebant, ut ad illarum cultum impellerent. Nam lucrum
quod attinet, non in eo me statu esse putabam, ut à fortuna cogerer liberales
disciplinas in illiberalem usum convertere. Gloriam verò etsi non planè ut
Cynicus aspernari me profiterer; illam tamen non magni faciebam, quae |
non nisi falso nomine, hoc est ob scientiarum non verarum cognitionem,
acquiri posse videbatur: Ac denique jam satis ex omnibus, etiam maximè
vanis et falsis degustasse me judicabam, ut facilè caverem ne me unquam
vel Alchymistae promissa, vel Astrologi praedictiones, vel Magi imposturae,
vel cujuslibet alterius ex iis qui videri volunt ea se scire quae ignorant inanis
jactantia fallere posset.
Quapropter ubi primùm mihi licuit per aetatem, è praeceptorum custodiâ exire, literarum studia prorsus reliqui: Captóque consilio nullam in
posterum quaerendi scientiam, nisi quam vel in me ipso, vel in vasto mundi
volumine possem reperire, insequentes aliquot | annos variis peregrinationibus impendi: Atque interea temporis, exercitus, urbes aulásque exterorum
principum invisendo, cum hominibus diversorum morum et ordinum conversando, varia hinc inde experimenta colligendo, et me ipsum in diversis
fortunae casibus probando, sic ad omnia quae in vita occurrebant attendebam, ut nihil ex quo eruditior fieri possem mihi viderer omittere. Quippe
multò plus veritatis inveniri arbitrabar, in iis ratiocinationibus quibus sin18 Alchymistae promissa ] Alchymista 44(I err) 50a(u err)
50b 56E 26 ordinum ] my conj. ordinis all editions
1–2 disputetur, . . . incertum; ] disputetur (hoc est, . . . incertum),
23 quam vel ] vel quam
5 potest; ] potest,
14 profiterer; ] profiterer,
1 in utramque partem ] add. [Revius pp. 126–128; p. 126: ‘in Gallico tantum est: de
quo non disputetur ’] 1 hoc est ] & par consequent [Revius p. 126: ‘Gallicus textus
habet: et per consequens’] 9 valde ] add. [Revius p. 127: ‘in Gallico est, nihil solidum’]
11–12 lucrum quod attinet ] add. 12 esse ] graces a Dieu om. 13 planè ] add. 14–
16 quae . . . videbatur ] que ie n’esperois point pouuoir acquerir qu’a faux titres 15 hoc
est . . . cognitionem ] add. (see Revius p. 126sq.) * 16–17 omnibus . . . falsis ] les
mauuaises doctrines [Revius p. 121: ‘Curiosis scientiis annumerat MALAS doctrinas (ut
est in gallico) vel maxime VANAS et FALSAS (ut est in latino)’] 24 insequentes aliquot
annos ] le reste de ma ieunesse [Revius pp. 121, 135; p. 121: ‘illi anni, quos ipse vocat
reliquum juventutis suae’] 25–26 exercitus, urbes aulásque exterorum principum ] des
cours, & des armées 27 hinc inde ] add. 27 diversis ] add. 28 in vita ] add. 29 ut
nihil . . . omittere ] que i’en pusse tirer quelque profit
110
5
10
15
20
25
30
De Methodo.
5
10
15
20
25
guli homines ad sua negotia utuntur, et quorum malo successu | paulò pòst
puniri solent, quum non rectè judicarunt, quàm in iis quas doctor aliquis
otiosus in Musaeo sedens, excogitavit circa entia rationis, aut similia quae
ad usum vitae nihil juvant; et ex quibus nihil aliud expectat, nisi fortè quòd
tantò plus inanis gloriae sit habiturus, quò illae à veritate ac sensu communi erunt remotiores; quia nempe tantò plus ingenii atque industriae ad
eas verisimiles reddendas debuerit impendere. Ac semper scientiam verum
à falso dignoscendi summo studio quaerebam, ut re- | ctum iter vitae clarius
viderem, et majori cum securitate persequerer.
Fateor tamen me vix quidquam certi didicisse quamdiu sic tantùm aliorum hominum mores consideravi, tot enim in iis propemodum diversitates
animadvertebam, quot antea in opinionibus Philosophorum: Atque hunc
tantùm ferè fructum ex iis percipiebam, quòd cùm notarem multa esse, quae
licèt moribus nostris planè insolentia et ridicula videantur, communi tamen
assensu apud quasdam alias gentes comprobantur, discebam nihil nimis obstinatè esse credendum quod solum exemplum vel consuetudo persuaserit:
Et ita sensim multis me erroribus liberabam, mentemque veris rationibus
agnoscendis aptiorem reddebam. Sed postquam sic aliquandiu quidnam in
mundo ab aliis ageretur inspexissem, et nonnulla inde experimenta collegissem, semel etiam mihi proposui seriò me ipsum examinare, et omni ingenii
vi quidnam à me optimum fieri posset inquirere. Quod foelicius, | ut opinor,
mihi successit, quàm si priùs nec à patria, nec à scholasticis studiis unquam
recessissem.
II. Praecipuae illius Methodi quam investigavit Author, regulae.
Eram tunc in Germaniâ, quò me curiositas videndi ejus belli, quod nondum hodie finitum est, invitarat; Et quum ab inauguratione Imperatoris
versus castra reverterer, hyemandum fortè mihi fuit in quodam loco, ubi
quia nullos habebam cum quibus libenter colloquerer, et prospero quodam
fato omnibus curis liber eram, totos dies solus in hypocausto morabar,
6 erunt ] erant 44(I err) 50a(u err)
11 consideravi, ] consideravi;
29 hypocausto ] ‘heated room’
3 otiosus ] add. 3 sedens ] add. 3 entia rationis, aut similia ] des speculations [Revius
p. 135: ‘circa entia rationis (hoc non est in Gallico, sed circa speculationes) aut similia
(nec hoc est in Gallico)’] 3–4 quae ad usum vitae nihil juvant ] qui ne produisent aucun
effect 5 à veritate ac ] add. 9 majori ] add. 11 enim ] † & 12 Atque ] En sorte
que 15 gentes ] grans om. 17–18 mentemque . . . reddebam ] [erreurs] qui peuuent
offusquer nostre lumiere naturelle, & nous rendre moins capables d’entendre raison (see
Armogathe 1994, p. 407sq.) 18 aliquandiu ] quelques années [Revius p. 135: ‘annos
aliquot (ita est in Gallico, pro quo latinus supposuit, aliquandiu)’] 18–19 quidnam . . .
inspexissem ] † estudier (. . . ) dans le liure du monde 19–20 nonnulla inde experimenta
collegissem ] † tascher d’acquerir quelque experience 20 seriò me ipsum examinare ]
d’estudier (. . . ) en moymesme [Revius p. 134sq.; p. 135: ‘in se ipso studere (etiam haec
de Gallico expressimus)’] 21 quidnam . . . inquirere ] † choysir les chemins que ie deuois
suiure 22 scholasticis studiis ] mes liures [Revius p. 136: ‘nec a libris suis (latinus hic
substituit: nec a scholasticis studiis)’; see Introduction, p. 45]
111
AT 10
9
AT 11
Dissertatio
10
AT 546
AT 12
11
ibique variis meditationibus placidissimè vacabam. Et inter caetera, primum ferè quod mihi venit in mentem, fuit, ut notarem illa opera quibus
diversi artifices, inter se non consentientes, manum adhi- | buêre, rarò tam
per- | fecta esse quàm illa quae ab uno absoluta sunt. Ita videmus aedificia
quae ab eodem Architecto incepta et ad summum usque perducta fuêre,
ut plurimùm elegantiora esse et concinniora, quàm illa quae diversi, diversis temporibus novos parietes veteribus adjungendo construxerunt. Ita
antiquae illae civitates, quae cùm initio ignobiles tantùm pagi fuissent in
magnas paulatim urbes creverunt, si conferantur cum novis illis quas totas simul metator aliquis in planicie liberè designavit, admodum indigestae
atque inordinatae reperiuntur. Et quamvis singula earum aedificia inspicienti, saepe plus artis atque ornatus in plerisque appareat quàm in ullis
aliarum; consideranti tamen omnia simul, et quomodo magna parvis adjuncta plateas inaequales et curvas efficiant, | caeco potiùs et fortuito quodam casu, quàm hominum ratione utentium voluntate sic disposita esse
videntur: Quibus si addimus, fuisse tamen semper Aediles aliquos in istis
urbibus quorum officium erat procurare ut privatorum aedes publico ornatui quantum fieri posset inservirent; perspicuè intelligemus quàm difficile
sit, alienis tantùm operibus manum admovendo, aliquid facere valde perfectum. Ita etiam putare licet illos populos, qui cùm olim valde barbari
atque inculti fuissent, non nisi successu temporis urbanitatem asciverunt,
nec ullas leges nisi prout ab incommodis quae ex criminibus et discordiis
percipiebant, fuêre coacti condiderunt, non tam bene institutâ republicâ
solere uti, quàm illos qui à primo initio quo simul congregati fuêre, prudentis alicujus legislatoris constitutiones observarunt. Sic certè non dubium est
quin status verae religionis, qui legibus à Deo ipso sancitis gubernatur, sit
om– | nium optimè constitutus, et cum nullo alio comparandus. Sed ut de
rebus quae ad homines solos pertinent potiùs loquamur, si olim Lacedaemoniorum respublica fuit florentissima, non puto ex eo contigisse, quòd legibus
uteretur quae singillatim spectatae meliores essent aliarum civitatum institutis: nam contrà multae ex iis ab usu communi abhorrebant, atque etiam
bonis moribus adversabantur, sed ex eo quòd ab uno tantum legislatore
conditae sibi omnes consentiebant, atque in eundem scopum collimabant.
32 ex eo ] ex- eo 56E [new line]
6 ut plurimùm ] ‘usually’
13 aliarum; ] aliarum,
18 inservirent; ] inservirent,
33 collimabant ] ‘aimed’ (the word is
based on a false reading for ‘collinio’ in
Ps.-Rufinus; see Totaro 1997, p. 280)
2–3 illa . . . adhibuêre ] les ouurages composez de plusieurs pieces, & faits de la main de
diuers maistres 6–7 illa . . . construxerunt ] ceux que plusieurs ont tasché de racommoder, en faisant seruir de vieilles murailles qui auoient esté basties a d’autres fins
9 novis ] regulieres 12 plus ] autant ou plus 12 in plerisque ] add. 12 in ullis ] en
ceux 14–15 caeco (. . . ) et fortuito quodam casu ] la fortune 16 Aediles ] officiers 16–
17 in istis urbibus ] add. 18 quantum fieri posset ] add. 26 status ] l’Estat (cf. p. 116,
l. 16) 27–28 de rebus . . . pertinent ] des choses humaines 29–31 ex eo . . . institutis ]
ce n’a pas esté à cause de la bonté de chascune de ses loix en particulier 33 sibi omnes
consentiebant, atque ] add.
112
5
10
15
20
25
30
De Methodo.
5
10
15
20
25
30
Eodem modo mihi persuasi scientias quae libris continentur; illas saltem
quae perspicuis demonstrationibus carentes, verisimilibus tantùm argumentis fulciuntur, quia non nisi ex variis diversorum hominum sententiis simul
collectis conflatae sunt, non tam propè, ad veritatem accedere, quàm opiniones quas homo | aliquis sola ratione naturali utens, et nullo praejudicio
laborans, de rebus quibuscunque obviis habere potest. Eodémque etiam
modo cogitavi, quoniam infantes omnes antè | fuimus quàm viri, et diu vel
cupiditatum vel praeceptorum consilia sumus sequuti, quae ut plurimùm
inter se pugnabant, et fortè neutra quod optimum erat semper suadebant,
jam fieri vix posse ut judicia nostra tam recta sint et firma, quàm si ratio
in nobis aequè matura atque nunc, ab ineunte aetate exstitisset, eique soli
nos regendos tradidissemus.
Verumtamen insolens foret, omnia urbis alicujus aedificia diruere, ad hoc
solùm ut iisdem postea meliori ordine et formâ extructis, ejus plateae pulchriores evaderent. At certè non insolens est dominum unius domus illam
destrui curare, ut ejus loco meliorem aedificet: Imò saepe multi hoc facere
coguntur, nempe cùm aedes habent ve- | tustate jam fatiscentes, vel quae
infirmis fundamentis superstructae ruinam minantur. Eodemque modo mihi
persuasi, non quidem rationi esse consentaneum, ut privatus aliquis de publicis rebus reformandis cogitando, eas priùs à fundamentis velit evertere
ut posteà meliùs instituat. Nec quidem scientias vulgatas, ordinemve eas
docendi in scholis usu receptum sic debere immutari unquam putavi. Sed
quod ad eas opiniones attinet, quas ego ipse in eum usque diem fueram
amplexus, nihil melius facere me posse arbitrabar, quàm si omnes simul et
semel è mente mea delerem, ut deinde vel alias meliores vel certè easdem, sed
postquam | maturae rationis examen subiissent, admitterem: credebámque
hoc pacto longè melius me ad vitam regendam posse informari, quàm si
veteris aedificii fundamenta retinerem, iisque tantùm principiis inniterer,
quibus olim juvenilis aetas mea nullo unquam adhibito examine an veritati congruerent, credulitatem suam addixerat. Quamvis enim in hoc varias
difficultates agnoscerem, remedia tamen illae sua habebant, et nullo modo
erant comparandae, cum iis quae in reformatione publicae alicujus rei occurrunt. Magna corpora si semel prostrata sunt, vix magno molimine rursus
eriguntur, et concussa, vix retinentur, atque omnis illorum lapsus est gravis.
1 continentur; ] continentur —
4 sunt, ] sunt —
4 propè, ] propè ∧
7 infantes ] used loosely, ‘children’
(perhaps influenced by the ‘enfans’
of the source text, although ‘enfant’
is translated with ‘puer’ in Diopt. III,
3); Descartes himself uses infans for
‘baby’ as opposed to ‘child (being educated)’ (AT III, p. 423sq.; VIII, p. 36).
Cf. p. 141, l. 7. (Diss. V)
29 mea ] mea,
4–5 opiniones ] les simples raisonnemens 5–6 quas homo . . . habere potest ] que peut
faire naturellement vn homme de bon sens touchant les choses qui se presentent * 10–
12 si ratio . . . tradidissemus ] si nous auions eu l’vsage entier de nostre raison dés le point
de nostre naissance, & que nous n’eussions iamais esté conduits que par elle (cf. l. 26)
26 maturae ] add. (cf. ll. 10–12)
113
AT 13
AT 547
12
AT 14
Dissertatio
13
AT 548
AT 15
14
AT 16
Deinde inter publicas res si quae fortè imperfecta sunt, ut vel sola varietas
quae in iis apud varias gentes reperitur, non omnia perfecta esse satis ostendit, longo illa usu tolerabilia sensim redduntur, et multa saepe vel emendantur vel vitantur, quibus non tam facile esset humanâ prudentiâ subvenire; ac
denique illa ferè semper ab assuetis populis commodiùs ferri possunt quàm
illorum mutatio. Eodem | modo quo videmus regias vias quae inter amfractus montium deflexae et contortae sunt, diuturno transeuntium attritu
tam planas et commodas reddi solere, ut longè melius sit eas sequi, quàm
juga montium transcendendo et per praecipitia ruendo rectius iter tentare.|
Et idcirco leves istos atque inquietos homines maximè odi, qui cùm nec à
genere nec à fortuna vocati sint ad publicarum rerum administrationem,
semper tamen in iis novi aliquid | reformare meditantur. Et si vel minimum
quid in hoc scripto esse putarem, unde quis me tali genere stultitiae laborare
posset suspicari, nullo modo pati vellem ut vulgaretur. Nunquam ulteriùs
mea cogitatio provecta est, quàm ut proprias opiniones emendare conarer,
atque in fundo qui totus meus est aedificarem. Et quamvis, quia meum opus
mihi ipsi satis placet, ejus exemplar hı̂c vobis proponam, non ideò cuiquam
author esse velim, ut simile quid aggrediatur; Poterunt fortasse alii, quibus
Deus praestantiora ingenia largitus est, majora perficere; sed vereor ne hoc
ipsum quod suscepi tam arduum et difficile sit, ut valde paucis expediat
imitari. Nam vel hoc unum, ut opiniones omnes quibus olim fuimus imbuti
deponamus, non unicuique est tentandum. Et maxima pars hominum sub
duobus generibus continetur, quorum neutri potest convenire. Nempe permulti sunt, qui cùm plus aequo propriis ingeniis confidant, nimis celeriter
solent judicare, nunquamque satis temporis sibi sumunt ad rationes omnes
circumspiciendas, et idcirco si semel ausint opiniones omnes vulgò receptas
in dubium revocare, et velut à tritâ viâ recedere, non facilè illi semitae quae
rectiùs ducit semper insistent, sed vagi potiùs et incerti in reliquam vi- | tam
aberrabunt; Alii verò ferè omnes cùm satis judicii vel modestiae habeant ad
existimandum nonnullos esse in mundo qui ipsos sapientia antecedant et à
quibus possint doceri, debent potius ab illis opiniones quas sequuturi sunt
accipere, quàm alias proprio ingenio investigare.
| Quod ad me, procul dubio in horum numero fuissem, si unum tantùm
praeceptorem habuissem, et nunquam diversas illas opiniones cognovissem,
quae ab omni memoriâ doctissimos quosque colliserunt. Sed dudum in scholis audiveram, nihil tam absurdè dici posse quod non dicatur ab aliquo
1 inter . . . sunt ] pour leurs imperfections, s’ils en ont [scil. ces grans cors] 2 apud
varias gentes ] add. 5 ab assuetis populis ] add. 10 Et ] paragraph separation om.
18–19 Poterunt . . . perficere ] Ceux que Dieu a mieux partagez de ses graces auront
peutestre des desseins plus releuez 23–24 permulti ] add. 25–26 ad rationes omnes
circumspiciendas ] pour conduire par ordre toutes leurs pensées (see Introduction, p. 49)
26 opiniones omnes vulgò receptas ] † des principes qu’ils ont receus 27–28 non facilè
(. . . ) semper ] † iamais ils ne pourroient 28 potiùs ] add. 29 ferè omnes ] add. 29 judicii ] de raison 30 sapientia ] † capables de distinguer le vray d’auec le faux (see Introduction, p. 42) 35–36 scholis ] le College
114
5
10
15
20
25
30
35
De Methodo.
5
10
15
20
25
30
Philosophorum; Notaverámque inter peregrinandum non omnes eos, qui
opinionibus à nostro sensu valde remotis sunt imbuti, barbaros idcirco et
stolidos esse putandos; sed plaerosque ex iis vel aequè bene, vel etiam meliùs
quàm nos ratione uti; consideraveram praeterea quantùm idem homo cum
eadem sua mente, si à primis annis inter Gallos aut Germanos vivat, diversus
evadat ab eo qui foret, si semper inter Sinas aut Americanos educaretur; Et
quantum etiam in multis rebus non magni momenti, ut circa vestium quibus
induimur formam, illud idem quod nobis maximè placuit ante decem annos,
et fortè post decem annos rursus placebit, nunc ridiculum atque ineptum
videa- | tur; adeò ut exemplo potiùs et consuetudine quàm ulla certa cognitione ducamur. Ac denique advertebam circa ea quorum veritas non valde
facilè investigatur, nulli rei esse minùs credendum quàm multitudini suffragiorum; longè enim verisimilius est unum aliquem illa invenire potuisse,
quàm multos. Et quia neminem inter caeteros eligere poteram, cujus opiniones dignae viderentur, quas potissimùm am- | plecterer, aliisque omnibus
anteferrem, fui quodammodo coactus, proprio tantùm consilio uti ad vitam
meam instituendam.
Sed ad exemplum eorum qui noctu et in tenebris iter faciunt, tam lento
et suspenso gradu incedere decrevi, ac tam | diligenter ad omnia circumspicere, ut si non multùm promoverem, saltem me à lapsu tutum servarem.
Nec statim conari volui me iis opinionibus, quas olim nulla suadente ratione
admiseram, liberare; sed ut veterem domum inhabitantes, non eam antè
diruunt, quàm novae in ejus locum exstruendae exemplar fuerint praemeditati; Sic priùs quâ ratione certi aliquid possem invenire cogitavi, et satis
multum temporis impendi in quaerenda vera Methodo quae me duceret ad
cognitionem eorum omnium quorum ingenium meum esset capax.
Studueram antea in scholis inter Philosophiae partes, Logicae, et inter
Mathematicas disciplinas, Analysi Geometricae atque Algebrae; tribus artibus sive scientiis quae nonnihil ad meum institutum facere posse videbantur. Sed illas diligentiùs examinando, animadverti quantum ad Logicam, syllogismorum formas aliaque ferè omnia ejus praecepta, non tam
prodesse ad ea quae ignoramus investiganda, quàm ad ea quae jam scimus
aliis exponenda; vel etiam, ut ars Lullii, ad copiosè et sine judicio de iis
18 ad ] om. 56E
1 nihil . . . Philosophorum ] Cicero,
De div. II, 119: ‘Sed nescio quo modo
nihil tam absurde dici potest, quod
non dicatur ab aliquo philosophorum.’
10 adeò ut ] ‘so that’, ‘in such a way
that’ (see Introduction, p. 34)
23–24 praemeditati; ] praemeditati,
6 Americanos ] des Canibales (see Introduction, p. 39) 7 in multis . . . ut ] add. 18 eorum . . . faciunt ] vn homme qui marche seul, & dans les tenebres (see Introduction, p. 49)
21 conari ] commencer 21–22 me iis opinionibus (. . . ) liberare ] reietter tout a fait
aucune des opinions 22–25 sed ut . . . Methodo ] que ie n’eusse auparauant employé
assez de tems à faire le proiet de l’ouurage que i’entreprenois, & à chercher la vraye
Methode * 27 Studueram antea in scholis ] I’auois vn peu estudié, estant plus ieune,
30 diligentiùs ] add. 115.33–116.1 ad copiosè . . . garriendum ] a parler sans iugement
de celles qu’on ignore
115
AT 549
15
AT 17
Dissertatio
16
AT 18
AT 550
17
quae nescimus garriendum. Et quamvis multa quidem habeat verissima et
optima, tam multis tamen aliis, vel supervacuis vel etiam interdum, noxiis
adjuncta esse, ut illa dignoscere et separare non minùs saepe difficile sit,
quàm Dianam aliquam aut Minervam ex rudi marmore excitare. Quantùm
autem ad veterum Analysin atque ad Alge- | bram recentiorum, illas tantùm
ad speculationes quasdam quae nullius usus esse videbantur se extendere;
Ac praeterea Analysin circa figurarum considerationem tam assiduè versari, ut dum ingenium acuit et exercet, | imaginandi facultatem defatiget
et laedat: Algebram verò, ut solet doceri, certis regulis et numerandi formulis ita esse contentam, ut videatur potiùs ars quaedam confusa, cujus
usu ingenium quodammodo turbatur et obscuratur, quàm scientia quâ excolatur et perspicacius reddatur. Quapropter existimavi quaerendam mihi
esse quandam | aliam Methodum, in quâ quicquid boni est in istis tribus
ita reperiretur, ut omnibus interim earum incommodis careret. Atque ut
legum multitudo saepe vitiis excusandis accommodatior est, quàm iisdem
prohibendis; adeò ut illorum populorum status sit optimè constitutus, qui
tantùm paucas habent, sed quae accuratissimè observantur, Sic pro immensa
ista multitudine praeceptorum, quibus Logica referta est, sequentia quatuor
mihi suffectura esse arbitratus sum, modò firmiter et constanter statuerem,
ne semel quidem ab illis toto vitae meae tempore deflectere.
Primum erat, ut nihil unquam veluti verum admitterem nisi quod certò
et evidenter verum esse cognoscerem; hoc est, ut omnem praecipitantiam
atque anticipationem in judicando diligentissimè vitarem; nihilque amplius
conclusione complecterer, quàm quod tam clarè et distinctè rationi pateret,
ut nullo modo in dubium possem revocare.
Alterum, ut difficultates quas essem examinaturus, in tot partes dividerem, quot expediret ad illas commodiùs resolvendas.
| Tertium, ut cogitationes omnes quas veritati quaerendae impenderem
certo semper ordine promoverem: incipiendo scilicet à rebus simplicissimis
5 autem ] om. 50ab 56E
2 aliis, ] aliis ∧
2 interdum, ] interdum ∧
3 adjuncta esse ] Supply ‘illa’. The
accusative and infinitive depend from
‘animadverti’ (p. 115, l. 30), like those
in the next sentence.
3 non minùs ] Goes with ‘difficile’, not
with ‘saepe’.
16 prohibendis; ] prohibendis —
17 observantur, ] observantur —
22 praecipitantiam ] ‘rashness’
2 interdum ] add. 6 ad speculationes quasdam ] a des matieres fort abstractes 6 videbantur ] semblent 8 ingenium ] l’entendement 8 acuit et ] add. 9 et laedat ] add.
9–10 numerandi formulis ] chiffres (see Costabel 1987, pp. 218–220) 10 confusa ] & obscur om. 11 et obscuratur ] add. 12 et perspicacius reddatur ] add. 15–16 saepe vitiis
. . . prohibendis ] fournist souuent des excuses aux vices 16 status ] l’estat (cf. p. 112,
l. 26) 20 toto vitae meae tempore ] add. 21–22 certò et ] add. 23 in judicando ]
add. 24 conclusione ] en mes iugemens 24 rationi ] esprit 27 quot ] qu’il se pourroit,
& om. [Revius pp. 129, 131; p. 129: ‘in tot particulas (ita est in Gallico) dividerem, quot
fieri posset, (hoc omisit latinus)’; see also Clauberg 1691, p. 989] 28 cogitationes . . .
impenderem ] mes pensées 29 semper ] add.
116
5
10
15
20
25
De Methodo.
5
10
15
20
25
30
et cognitu facillimis, ut paulatim et quasi per gradus ad difficiliorum et
magis compositarum cognitionem ascenderem; in aliquem etiam ordinem
illas mente disponendo, | quae se mutuò ex natura sua non praecedunt.
Ac postremum, ut tum in quaerendis mediis, tum in difficultatum partibus
percurrendis, tam perfectè singula enumerarem et ad omnia circumspicerem,
ut nihil à me omitti essem certus.
Longae illae valde simplicium et facilium rationum catenae, quarum ope
Geometrae ad rerum difficillimarum demonstrationes ducuntur, ansam mihi
dederant existimandi, ea omnia quae in hominis cognitionem cadunt eodem
pacto se mutuò sequi; et dummodo nihil in illis falsum pro vero admittamus,
semperque ordinem quo una ex aliis deduci possunt observemus, nulla esse
tam remota ad quae tandem non perveniamus, nec tam occulta quae non detegamus. Nec mihi difficile fuit agnoscere à quarum investigatione deberem
incipere. Iam enim sciebam res simplicissimas et cognitu facillimas, primas
omnium esse examinandas; et cùm viderem ex omnibus qui hactenus in scientiis veritatem quaesiverunt, solos Mathematicos demonstrationes aliquas,
hoc est certas et evidentes rationes invenire potuisse, satis intelligebam illos
circa rem omnium facillimam fuisse versatos; mihique idcirco illam eandem
primam esse examinandam, etiamsi non aliam inde utilitatem expectarem,
| quàm quòd paulatim assuefacerem ingenium meum veritati agnoscendae,
fal- | sisque rationibus non assentiri. Neque verò idcirco statim omnes
istas particulares scientias, quae vulgò Mathematicae appellantur, addiscere
conatus sum; sed | quia advertebam illas etiamsi circa diversa objecta versarentur, in hoc tamen omnes convenire, quòd nihil aliud quàm relationes
sive proportiones quasdam quae in iis reperiuntur examinent; has proportiones solas mihi esse considerandas putavi, et quidem maximè generaliter
sumptas, in iisque tantùm objectis spectatas, quorum ope facilior earum
cognitio redderetur; et quibus eas non ita alligarem, quin facile etiam ad alia
omnia quibus convenirent possem transferre. Ac deinde quia animadverti ad
ea quae circa istas proportiones quaeruntur agnoscenda, interdum singulas
separatim esse considerandas, et interdum multas simul comprehendendas
et memoriâ retinendas, existimavi optimum fore si tantùm illas in lineis rectis supponerem, quoties singillatim essent considerandae; quia nempe nihil
simplicius, nec quod distinctius tum phantasiae tum sensibus ipsis posset
4 mediis ] medium, -i: ‘middle term’
17 rationes ] rationes,
25 examinent; ] examinent,
31–32 multas . . . retinendas ] The
translator has missed the point
that the two processes are separate;
cf. p. 118, l. 2sq. and see Gilson,
p. 218.
1 difficiliorum et ] add. 2–3 in aliquem etiam ordinem illas mente disponendo ] supposant mesme de l’ordre entre ceux (see Revius pp. 129, 131) 4–5 tum . . . percurrendis ]
partout * 17–18 illos . . . idcirco ] add. 20 paulatim ] add. 26 maximè ] add. *
28 et quibus . . . quin ] † sans les y astreindre aucunement, affin de 29–30 ad ea . . .
agnoscenda ] pour les connoistre [scil. ces proportions] 31–32 multas . . . retinendas ]
seulement de les retenir, ou de les comprendre plusieurs ensemble 32 tantùm ] add.
32–33 rectis ] add.
117
AT 19
AT 551
18
AT 20
Dissertatio
19
AT 21
AT 552
exhiberi occurrebat; atque si easdem characteribus sive notis quibusdam
quam brevissimis fieri posset designarem, quoties tantùm essent retinendae, pluresque simul complectendae. Hoc enim pacto, quicquid habent boni
Analysis Geometrica et Algebra, mihi videbar assumere, et unius defectum
alterius ope emendando, quicquid habent incommodi vitare.
Ac revera dicere ausim, pauca illa praecepta quae selegeram accuratè observando, tantam me facilitatem acquisivisse ad difficultates omnes circa
quas illae duae scientiae versantur extricandas, ut intra duos aut tres menses
quos illi studio impendi, non modò multas quaestiones invene- | rim quas
antea difficillimas judicaram, sed etiam tandem eò pervenerim, ut circa illas
ipsas quas ignorabam putarem me posse determinare quibus viis et quousque
ab humano ingenio solvi possent. Quippe cùm à simplicissimis et maximè
generalibus incepissem, ordinemque deinceps observarem, singulae veritates
quas inveniebam regulae erant, quibus | postea utebar ad alias difficiliores
investigandas. Et ne me fortè quis putet incredibilia hı̂c jactare, notandum
est cujusque rei unicam esse veritatem, quam quisquis clarè percipit de illa
tantumdem scit quantum ullus alius scire potest. Ita postquam puer, qui
primas tantùm Arithmeticae regulas in ludo didicit illas in numeris aliquot
simul colligendis rectè observavit, potest absque temeritate affirmare, se
circa rem per additionem istam quaesitam, id omne invenisse quod ab humano ingenio poterat inveniri. Methodus autem illa quae verum | ordinem
sequi et enumerationes accuratas facere docet, Arithmeticae certitudine non
cedit.
Atque haec mihi Methodus in eo praecipuè placebat, quòd per illam
viderer esse certus in omnibus me uti ratione, si non perfectè, saltem quàm
optimè ipse possem; sentiremque ejus usu paulatim ingenii mei tenebras dissipari, et illud veritati distinctiùs et clariùs percipiendae assuefieri. Cumque
illam nulli speciali materiae alligassem, sperabam me non minus feliciter
eâ esse usurum in aliarum scientiarum difficultatibus resolvendis, quàm in
Geometricis vel Algebraicis. Quanquam non idcirco statim omnes quae
occurrebant examinandas suscepi: nam in hoc ipso, ab ordine quem illa
praescribit descivissem: sed quia videbam illarum cognitionem à principiis
32 descivissem ] discivissem 56E
32 cognitionem ] cognitionum 50b 56E
9 invenerim ] ‘solved’
11 ignorabam ] ‘did not know the an-
swer to’
18 didicit ] didicit,
1 characteribus sive notis ] chiffres (see p. 116, l. 9sq.) 2–3 quoties . . . complectendae ]
pour les retenir, ou les comprendre plusieurs ensemble (cf. p. 117, 31sq. and note) 12 ab
humano ingenio ] add. 13 ordinemque deinceps observarem ] add. * 14 difficiliores ]
add. 17–18 qui . . . didicit ] instruit en l’Arithmetique 19 absque temeritate ] add.
22 enumerationes accuratas facere ] à denombrer exactement toutes les circonstances de
ce qu’on cherche 25 viderer esse certus ] i’estois assuré 26–27 ingenii mei tenebras
dissipari, et ] add. 27 veritati . . . percipiendae ] à conceuoir plus netement & plus distinctement ses obiets 30 Geometricis vel ] add. 118.32–119.1 illarum . . . dependere ]
que leurs principes deuoient tous estre empruntez de la Philosophie
118
5
10
15
20
25
30
De Methodo.
5
10
15
20
25
30
quibusdam, quae | ex Philosophia peti deberent dependere, | in Philosophia
autem nulla hactenus satis certa principia fuisse inventa; non dubitavi quin
de iis quaerendis mihi ante omnia esset cogitandum. Ac praeterea quia videbam illorum disquisitionem quammaximi esse momenti, nullamque aliam
esse in qua praecipitantia et anticipatio opinionum diligentiùs essent cavendae; non existimavi me priùs illam aggredi debere, quàm ad maturiorem
aetatem pervenissem; tunc enim viginti tres annos tantùm natus eram; Nec
priusquàm multùm temporis in praeparando ad id ingenio impendissem;
tum erroneas opiniones quas ante admiserat evellendo, tum varia experimenta ratiocinationibus meis materiam praebitura colligendo, tum etiam
magis et magis eam Methodum quam mihi praescripseram excolendo, ut in
ea confirmatior evaderem.
III. Quaedam Moralis scientiae regulae, ex hac Methodo depromptae.
Ac denique ut illi qui novam domum, in locum ejus quam inhabitant volunt
extruere, non modò veterem priùs evertunt, lapides, ligna, caementum, aliaque aedificanti utilia sibi comparant, Architectum consulunt, vel ipsimet se
in Architecturâ exercent et exemplar domus faciendae accuratè describunt;
sed etiam aliam aliquam sibi parant, quam interim dum illa aedificabitur
possint non incommodè habitare: sic ne dubius et anxius haererem circa
ea, quae mihi erant agenda, quamdiu ratio suaderet incertum esse circa
ea de quibus debebam judicare; atque ut ab illo tempore vivere inciperem
quàm felicissimè fieri posset, Ethicam quamdam ad tempus mihi effinxi,
quae tribus tantùm aut quatuor regulis continebatur; quas hı̂c non pigebit
adscribere.
Prima erat, ut legibus atque institutis | patriae obtempe- | rarem, firmiterque illam religionem retinerem quam optimam judicabam, et in qua
Dei beneficio fueram ab ineunte aetate institutus; atque me in caeteris omnibus gubernarem juxta opiniones quammaximè | moderatas, atque ab omni
extremitate remotas, quae communi usu receptae essent apud prudentissimos eorum cum quibus mihi esset vivendum. Cùm enim jam inde inciperem
iis omnibus quibus antè addictus fueram diffidere, utpote quas de integro
examinare deliberabam; certus eram nihil melius facere me posse, quàm si
9 tum varia ] tumvaria 44 50a
26 quam ] quàm 50a
2 inventa; ] inventa,
5–6 cavendae; ] cavendae,
7 pervenissem; ] pervenissem —
7 eram; ] eram —
17 describunt; ] describunt,
21 judicare; ] judicare,
32 deliberabam; ] deliberabam,
1–2 in Philosophia . . . inventa ] en laquelle ie n’en trouuois point encore de certains
4 quammaximi (. . . ) momenti ] la chose du monde la plus importante 13 Quaedam
. . . depromptae. ] quelques vnes de celles [ scil. des principales regles] de la Morale qu’il
[ scil. l’Autheur] a tirée de cete Methode. 15–16 lapides, . . . consulunt ] † faire prouision
de materiaux & d’Architectes 17 describunt ] outre cela om. 19 dubius et anxius ]
irresolu (see Revius p. 144) 20 incertum esse ] l’estre [scil. irresolu] (see Revius p. 144)
26 quam optimam judicabam, et ] add. (see Introduction, p. 45) 31 iis omnibus . . .
diffidere ] ne conter pour rien les mienes propres [scil. opinions]
119
20, AT 22
21, AT 23
AT 553
Dissertatio
AT 24
22
interea temporis prudentiorum actiones imitarer. Et quamvis fortè nonnulli
sint apud Persas aut Sinas non minus prudentes quàm apud nos, utilius
tamen judicabam illos sequi cum quibus mihi erat vivendum: Atque ut
rectè intelligerem, quidnam illi revera optimum esse sentirent; ad ea potiùs
quae agebant, quam ad ea quae loquebantur attendebam: non modò quia
hominum mores eò usque corrupti sunt, ut perpauci quid sentiant dicere
velint, sed etiam quia permulti saepe ipsimet ignorant: est enim alia actio
mentis per quam aliquid bonum vel malum esse judicamus, et alia per quam
nos ita judicasse agnoscimus; atque una saepissime absque altera reperitur. Ex pluribus autem sententiis aequaliter usu receptis moderatissimas
semper eligebam, tum quia ad executionem facillimae, atque utplurimum
optimae sunt; omne quippe nimium vitiosum esse solet; tum etiam, ut si
fortè aberrarem, minùs saltem à rectâ viâ deflecterem mediam tenendo,
quàm si unam ex extremis elegissem cùm altera fuisset sequenda. | Et quidem inter extremas vias, sive (ut ita loquar) inter nimietates, reponebam
promissiones omnes quibus nobismet ipsis liberta- | tem mutandae postea
voluntatis adimimus. Non quòd improbarem leges quae humanae fragilitati
atque inconstantiae subvenientes, quoties bonum aliquod propositum habemus, permittunt ut nos ad semper in eodem perseverandum voto astringamus; vel etiam quae ob fidem commerciorum quaecunque aliis promisimus,
modo ne bonis moribus adversentur cogunt nos praestare. Sed quia videbam
nihil esse in mundo quod semper in eodem statu permaneret, quantumque
ad me vitam sic instituebam ut judicia mea in dies meliora, nunquam autem
deteriora fore sperarem; graviter me in bonam mentem peccare putassem,
si ex eo quòd tunc res quasdam ut bonas amplectebar, obligassem me ad
easdem etiam postea amplectendas, cùm forsan bonae esse desiissent, vel
ipse non ampliùs bonas judicarem.
Altera regula erat, ut quàm maximè constans et tenax propositi semper
essem; nec minus indubitanter atque incunctanter in iis peragendis perseverarem, quae ob rationes valde dubias, vel fortè nullas susceperam, quàm in
iis de quibus planè eram certus. Ut in hoc viatorum consilium imitarer, qui
si fortè in mediâ aliquâ sylvâ aberrarint, nec ullum iter ab aliis tritum, nec
5 agebant ] ajebant 50b aiebant 56E
32 sylvâ ] salvâ 56E
2 Sinas ] ‘the Chinese’
4 sentirent; ] sentirent,
24 sperarem; ] sperarem,
24 bonam mentem ] Cf. p. 105, l. 7.
1 actiones imitarer ] † suiure celles [scil. opinions] 4 quidnam . . . sentirent ] quelles estoient veritablement leurs opinions 8 aliquid bonum vel malum esse judicamus ] on croit
vne chose (cf. next note and see Introduction, p. 41) 10 usu ] add. 11 facillimae ] tousiours om. 11 utplurimum ] vraysemblablement (see Introduction, p. 44) 15 extremas
. . . nimietates ] les excés 16–17 nobismet . . . adimimus ] on retranche quelque chose
de sa liberté 17–18 humanae fragilitati atque inconstantiae ] l’inconstance des esprits
foibles 20–21 quaecunque . . . adversentur ] quelque dessein qui n’est qu’indifferent *
29–30 in iis . . . susceperam ] suiure (. . . ) les opinions les plus douteuses, lorsque ie m’y
serois vne fois determiné 120.32–121.1 nec ullum . . . agnoscant ] add. *
120
5
10
15
20
25
30
De Methodo.
5
10
15
20
25
30
etiam versus quam par- | tem eundum sit agnoscant, non ideò vagi et incerti
modò versus unam, modò versus alteram tendere debent, et multò minùs
uno in loco consistere, sed semper rectâ quantùm possunt versus unam et
eandem partem progredi; nec ab ea postea propter leves rationes deflectere,
quamvis fortè initio planè nullas habuerint, propter quas illam potiùs quàm
aliam quamlibet eligerent. hoc enim pacto, quamvis fortè ad ipsum locum
ad quem ire | destinaverant non accedent, ad aliquem | tamen tandem devenient, in quo commodiùs quàm in mediâ sylva poterunt subsistere. Eodem
modo quia multa in vita agenda sunt quae differre planè non licet, certissimum est quoties circa illa quid revera sit optimum agnoscere non possumus, illud debere nos sequi quod optimum videtur; vel certè si quaedam
talia sint, ut nulla nos vel minima ratio ad unum potiùs quàm contrarium
faciendum impellat, alterutrum tamen debemus eligere, et postquam unam
semel sententiam sic sumus amplexi, non ampliùs illam ut dubiam, in quantum ad praxim refertur, sed ut planè veram et certam, debemus spectare;
quia nempe ratio propter quam illam elegimus vera et certa est. Atque hoc
sufficiens fuit ad me liberandum omnibus istis anxietatibus et conscientiae
morsibus, quibus infirmiores animae torqueri solent; quia multa saepe uno
tempore ut bona amplectuntur, quae postmodum vacillante judicio mala
esse sibi persuadent.
Tertia regula erat, ut semper me ipsum potiùs quàm Fortunam vincere
studerem, et cupiditates proprias quàm ordinem mundi mutare: Atque in
universum ut mihi firmiter persuaderem nihil extra proprias cogitationes absolutè esse in nostra potestate; adeò ut quidquid non evenit, postquam omne
quod in nobis erat egimus ut eveniret, inter ea quae fieri planè non possunt,
et Philosophico vocabulo impossibilia appellantur, sit à nobis numerandum.
Quod solum sufficere mihi videbatur, ad impediendum nequid in posterum
optarem quod non adipiscerer, atque ad me hoc pacto satis foelicem reddendum. Nam cùm ea sit voluntatis nostrae natura, | ut erga nullam rem
unquam | feratur, nisi quam illi noster intellectus ut aliquo modo possibilem
repraesentat; si bona omnia quae extra nos posita sunt tanquam aequaliter
nobis impossibilia consideremus, non magis dolebimus quòd ea fortè nobis desint, quae natalibus nostris deberi videntur, quàm quòd Sinarum vel
31 repraesentat; ] repraesentat,
8 poterunt ] vraysemblablement om. (see Introduction, p. 43sq., and Revius p. 146)
10 quid revera sit optimum ] les plus vrayes opinions (cf. next two notes and see Introduction, p. 44) 11 illud (. . . ) quod optimum videtur ] les plus probables 11–13 vel
certè . . . impellat ] Et mesme qu’encore que nous ne remarquions point d’auantage de
probabilité aux vnes qu’aux autres 13 alterutrum ] quelques vnes 13–14 unam (. . . )
sententiam ] les [opinions] 17 fuit ] dés lors om. 17–18 omnibus . . . solent; quia ] tous
les repentirs & les remors, qui ont coustume d’agiter les consciences de ces espris foibles
et chancelans, qui (see Revius p. 146sq.) 18–19 uno tempore ] add. 19 amplectuntur ]
inconstanment om. 19 vacillante judicio ] add. 25 egimus ] touchant les choses qui
nous sont exterieures om. 25–26 inter ea . . . numerandum ] est au regard de nous
absolument impossible 31 si ] il est certain que om. 33 desint ] sans nostre faute om.
121
AT 554
23, AT 25
AT 26
24
Dissertatio
AT 555
AT 27
25
Mexicanorum reges non simus. Et rerum necessitati voluntatem nostram
accuratissimè accommodantes, ut jam non tristamur quòd nostra corpora
non sint tam parum corruptioni obnoxia quàm est adamas, vel quòd alis
ad volandum instar avium non simus instructi; ita neque sanitatis desiderio
torquebi- | mur, si aegrotemus, nec libertatis, si carcere detineamur. Sed fateor longissima exercitatione, et meditatione saepissime iterata opus esse, ut
animum nostrum ad res omnes ita spectandas assuefacere possimus. Atque
in hoc uno, mihi persuadeo positam fuisse omnem artem illorum Philosophorum, qui olim fortunae imperio se eximebant, et inter ipsos corporis cruciatus ac paupertatis incommoda de foelicitate cum suis Diis contendebant.
Nam cùm assiduè terminos potestatis sibi à Naturâ concessae contemplarentur, tam planè sibi persuadebant nullam rem extra se positam, sive nihil
praeter suas cogitationes ad se pertinere, ut nihil etiam amplius optarent,
et tam absolutum in eas imperium istius meditationis usu acquirebant, hoc
est cupiditatibus aliisque animi motibus regendis ita se assuefaciebant, ut
non sine aliqua ratione se solos divites, solos potentes, solos liberos, et solos
foelices esse jactarent; quia nempe nemo hac Philosophiâ destitutus, tam
| faventem semper Naturam atque Fortunam habere potest, ut votorum
omnium quemadmodum illi compos fiat.
| Ut autem hanc Ethicam meam concluderem, diversas occupationes quibus in hac vitâ homines vacant, aliquandiu expendi, atque ex iis optimam
eligere conatus sum: Sed non opus est ut quid de aliis mihi visum sit
hı̂c referam, dicam tantùm nihil me invenisse, quod pro me ipso melius
videretur, quàm si in eodem instituto in quo tunc eram perseverarem; hoc
est, quàm si totum vitae tempus in ratione mea excolenda, atque in veritate juxta Methodum quam mihi praescripseram investiganda consumerem.
Tales quippe fructus hujus Methodi jam degustaram, ut nec suaviores ullos
nec magis innocuos in hac vitâ decerpi posse arbitrarer; Cùmque illius ope
quotidiè aliquid detegerem, quod et vulgo ignotum et alicujus momenti esse
existimabam, tantâ delectatione animus meus implebatur, ut nullis aliis rebus affici posset. Ac praeterea tres regulae mox expositae satis rectae mihi
1 simus ] sumus 50b 56E
2 tristamur ] tristemur 50b 56E
4 instructi; ] instructi,
20–31 diversas occupationes . . . affici
posset. ] This is Nietzsche’s motto to
the first edition of Menschliches, Allzumenschliches (see Introduction, p. 29).
23 referam, ] referam;
1–2 rerum . . . accommodantes ] faisant, comme on dit, de necessité vertu 8 in hoc uno ]
principalement en cecy 12–13 nullam . . . pertinere ] que rien n’estoit en leur pouuoir
que leurs pensées 13 ut nihil etiam amplius optarent ] que cela seul estoit suffisant pour
les empescher d’auoir aucune affection pour d’autres choses 14–15 tam absolutum . . .
assuefaciebant ] ils disposoient d’elles si absolument 16–17 solos divites, . . . foelices ]
plus riches, & plus puissans, & plus libres, & plus hureux, qu’aucun des autres hommes
(see Introduction, p. 39) 20 meam ] add. 22–24 Sed non . . . videretur ] & sans que
ie vueille rien dire de celles des autres, ie pensay que ie ne pouuois mieux 29 aliquid ]
quelques veritez 122.31–123.2 satis rectae . . . decrevissem ] n’estoient fondées, que sur
le dessein que i’auois de continuer à m’instruire
122
5
10
15
20
25
30
De Methodo.
5
10
15
20
25
30
visae non fuissent, nisi in veritate per hanc Methodum investiganda perseverare decrevissem. Nam cùm Deus unicuique nostrum, aliquod rationis
lumen largitus sit ad verum à falso distinguendum, non putassem me vel
per unam diem totum alienis opinionibus regendum tradere debere, nisi statuissem easdem proprio ingenio examinare, statim atque me ad hoc rectè
faciendum satis parassem. Nec quamdiu illas sequebar absque errandi metu
fuissem, nisi sperassem me nullam interim occasionem, meliores si quae essent inveniendi praetermissurum. | Nec denique cupiditatibus imperare, ac
rebus quae in potestate mea sunt contentus esse potuissem, nisi viam illam
fuissem sequutus, per quam confidebam me ad omnem rerum cognitionem
perventurum cujus essem capax, | simulque ad omnium verorum bonorum
| possessionem ad quam mihi liceret aspirare. Quippe cùm voluntas nostra
non determinetur ad aliquid vel persequendum vel fugiendum, nisi quatenus
ei ab intellectu exhibetur tanquam bonum vel malum, sufficiet si semper
rectè judicemus, ut rectè faciamus, atque si quàm optimè possumus judicemus, ut etiam quàm optimè possumus faciamus; hoc est, ut nobis virtutes
omnes simulque alia omnia bona quae ad nos possunt pervenire, comparemus; quisquis autem se illa sibi comparasse confidit, non potest non esse
suis contentus ac beatus.
Postquam verò me his regulis instruxissem, illasque simul cum rebus fidei,
quae semper apud me potissimae fuerunt, reservassem, quantùm ad reliqua quibus olim fueram imbutus, non dubitavi quin mihi liceret omnia ex
animo meo delere; quod quia mihi videbar commodiùs praestare posse inter homines conversando, quàm in illâ solitudine in qua eram diutius commorando, vix dum hyems erat exacta cùm me rursus ad peregrinandum accinxi: nec per insequentes novem annos aliud egi, quàm ut hac illac orbem
terrarum perambulando, spectatorem potiùs quàm actorem comoediarum,
quae in eo quotidie exhibentur, me praeberem. Cúmque praecipuè circa res
singulas observarem quidnam posset in dubium revocari, et quidnam nobis
occasionem malè judicandi praeberet, omnes paulatim opiniones erroneas
quibus mens mea obsessa erat avellebam. | Nec tamen in eo Scepticos imitabar, qui dubitant tantùm ut dubitent, et praeter incertitudinem ipsam
13 fugiendum, ] fugiendum ∧ 44(I)
32 tantùm ] tantum 44(I)
25 hyems ] hiems 44(I)
27 potiùs ] potius 44(I)
4 totum ] Supply ‘me ipsum’.
2 rationis ] add. 3–4 vel per . . . debere ] me deuoir contenter des opinions d’autruy vn
seul moment 5–6 statim . . . parassem ] lorsqu’il seroit tems 9 rebus quae in potestate
mea sunt ] add. (see Gilson p. 258) 19 suis contentus ac beatus ] content (see Gilson
p. 261) 20 rebus ] veritez (see Revius p. 147sq.) 21 apud me potissimae ] les premieres
en ma creance (see Revius p. 147sq.) 21–22 reliqua quibus olim fueram imbutus ] tout
le reste de mes opinions 24 in illâ solitudine in qua eram ] renfermé dans le poisle
ou i’auois eu toutes ces pensées (see Revius p. 148) 26 insequentes novem annos ]
toutes om. (see Revius p. 147sq.) 29 posset in dubium revocari ] la pouuoit rendre
suspecte 29 [et] quidnam ] add. 30 paulatim ] cependant 31 in eo ] add. 123.32–
124.1 praeter incertitudinem ipsam nihil quaerunt ] affectent d’estre tousiours irresolus
123
AT 28
26, AT 556
AT 29
Dissertatio
27
AT 557
AT 30
28
nihil quaerunt. Nam contrà totus in eo eram ut aliquid certi reperirem: Et
quemadmodum fieri solet, cùm in arenoso solo aedificatur, tam altè fodere
cupiebam ut tandem ad sa- | xum vel ad argillam pervenirem: Atque hoc
satis foeliciter mihi succedere videbatur. Nam cùm ad falsitatem vel incertitudinem propositionum quas examinabam detegendam, non vagis tantùm et
debilibus conjecturis, sed firmis et evidentibus argumentis uti conarer, nulla
tam dubia occurrebat quin ex ea semper aliquid certi colligerem; nempe vel
hoc ipsum, nihil in ea esse certi. Et sicut veterem domum diruentes multam ex ea materiam servant, novae extruendae idoneam; ita malè fundatas
opiniones meas dejiciendo, varias res observabam, et multa experimenta colligebam, quae postea certioribus stabiliendis usui mihi fuêre. Ac praeterea
pergebam semper in ea quam mihi praescripseram Methodo exercenda;
nec tantummodo generaliter omnes meas cogitationes juxta ejus praecepta
regere studebam, sed etiam nonnullas interdum horas mihi assumebam, quibus illâ expressiùs in quaestionibus Mathematicis resolvendis utebar; vel
etiam in quaestionibus ad alias quidem scientias pertinentibus, | sed quas
ab earum non satis firmis fundamentis sic abducebam, ut propemodum
Mathematicae dici possent: quod satis apparebit me fecisse in multis quae
in hoc volumine continentur. Ita non aliter | in speciem me gerendo, quàm
illi qui vitae suaviter et innoxiè traducendae studentes, omnique alio munere
soluti, voluptates à vitiis secernunt, et nullâ honestâ delectatione sibi interdicunt, ut otium sine taedio ferre possint; propositum interim meum semper
urgebam, magisque ut existimo in veritatis cognitione promovebam, quàm
si in libris evolvendis, vel litteratorum sermonibus audiendis omne tempus
consumpsissem.
| Verumtamen isti novem anni effluxerunt, antequam de ullâ ex iis quaestionibus quae apud eruditos in controversiam adduci solent, determinatè
judicare, atque aliqua in Philosophiâ principia vulgaribus certiora quaerere
ausus fuissem. Tantam enim in hoc difficultatem esse, docebant exempla
permultorum summi ingenii virorum, qui sine successu hactenus idem suscepisse videbantur: ut fortasse diutius adhuc fuissem cunctatus, nisi audivissem à quibusdam jam vulgò credi, me hoc ipsum quod nondum aggressus
fueram, perfecisse. Nescio quidnam illis dedisset occasionem istud sibi persuadendi; nec certè ullam ex meis sermonibus capere potuerant, nisi fortè
8 domum ] domuum 50b
11 fuêre ] fuere 44(I)
9 idoneam; ] idoneam,
31 videbantur: ] videbantur,
2–3 quemadmodum . . . pervenirem ] † reietter la terre mouuante & le sable, pour trouuer
le roc ou l’argile 5 vagis tantùm et ] add. 7 aliquid certi ] quelque conclusion assez
certaine 12 semper ] add. 21 secernunt ] s’estudient a separer 22 ferre ] iouir de
23 ut existimo ] peutestre 28 aliqua . . . certiora ] les fondemens d’aucune Philosophie
plus certaine que la vulgaire 29 ausus fuissem ] † add. 29 docebant ] m’y faisoit
imaginer 30 permultorum summi ingenii virorum ] plusieurs excelens espris 32 à
quibusdam jam vulgò credi ] quelques vns faisoient desia courre le bruit 32–33 me hoc
. . . perfecisse ] que i’en estois venu a bout
124
5
10
15
20
25
30
De Methodo.
5
10
15
20
25
30
quia videbant me liberius ignorantiam meam profiteri, quàm soleant alii ex
iis qui docti haberi volunt; vel etiam quia interdum rationes exponebam,
propter quas de multis dubitabam, quae ab aliis ut certa admittuntur; non
autem quod me unquam audivissent de ullâ circa res Philosophicas scientiâ
gloriantem: Sed cùm talis animus in me esset, ut pro alio quàm revera eram
haberi nollem, putavi mihi viribus omnibus esse contendendum, ut eâ laude
dignus evaderem quae | jam mihi à multis tribuebatur. Qua re impulsus ante
octo annos, ut omnibus me avocationibus quae inter notos et familiares degentibus occurrunt liberarem, secessi in hasce regiones in quibus diuturni
belli necessitas invexit militarem disciplinam tam bonam, ut magni in ea
exercitus non ob aliam causam ali videantur, quàm ut omnibus pacis commodis securius incolae frui possint; Et ubi in magnâ negotiosorum hominum
turba, magis ad res proprias attendentium quàm in alienis curiosorum, nec
earum rerum usu carui quae in florentissimis et populosissimis ur- | bibus
tantùm habentur, nec interim minùs solus vixi et quietus, quàm si fuissem
in locis maximè desertis et incultis.
IV. Rationes quibus exsistentia Dei et animae humanae probatur, quae
sunt Metaphysicae fundamenta.
Non libenter hı̂c refero primas cogitationes, quibus animum applicui postquam huc veni; tam Metaphysicae enim sunt et à com- | muni usu remotae,
ut verear ne multis non sint placiturae; sed ut possit intelligi an satis firma
sint Philosophiae meae fundamenta, videor aliquo modo coactus de illis loqui. Dudum observaveram permultas esse opiniones, quas, etsi valde dubiae
sint et incertae, non minus constanter et intrepidè sequi debemus, quatenus
ad usum vitae referuntur, quàm si certae essent et exploratae; ut jam antè
dictum est. Sed quia tunc veritati quaerendae non autem rebus agendis
totum me tradere volebam, putavi mihi planè contrarium esse faciendum,
et illa omnia in quibus vel minimam dubitandi rationem possem reperire,
tanquam apertè falsa esse rejicienda; ut experirer an illis ita rejectis, nihil
praeterea superesset de quo dubitare planè, non possem. Sic | quia nonnun12 negotiosorum ] negotiorum 44 50ab 56E negotiosorum Huet 17 humanae ] humana
50b
10 ea ] This must be a mistake for
‘eis’.
25 antè ] P. 120, l. 28–121, l. 20.
30 planè, ] planè ∧
1 ignorantiam meam ] ce que i’ignorois 1–2 alii ex iis qui docti haberi volunt ] ceux
qui ont vn peu estudié 4 circa res Philosophicas ] add. 5 talis animus ] le coeur assez bon 7 multis ] † on 7 Qua re ] † ce desir 7–8 ante octo annos ] iustement
om. 8–9 omnibus me . . . liberarem ] à m’esloigner de tous les lieux ou ie pouuois auoir
des connoissances 10 militarem disciplinam tam bonam ] de tels ordres 10 magni ]
add. 11 omnibus ] add. 12–13 magnâ negotiosorum hominum turba ] la foule d’vn
grand peuple fort actif 15 tantùm ] add. 17 probatur ] il [ scil. l’Autheur] prouue
18 Metaphysicae ] de sa Metaphysique 21 ne multis non sint placiturae ] qu’elles ne
seront peutestre pas au goust de tout le monde 22 Philosophiae meae fundamenta ]
les fondemens que i’ay pris 23 permultas ] † quelquefois 24 non minus constanter
et intrepidè ] tout de mesme 26 non autem rebus agendis ] add. * (see Introduction,
p. 50) 30 superesset ] en ma creance om.
125
AT 31
29
AT 558
AT 32
Dissertatio
30
AT 33
AT 559
quam sensus nostri nos fallunt, quidquid unquam ab illis hauseram inter
falsa numeravi; Et quia videram aliquando nonnullos etiam circa res Geometriae facillimas errare, ac paralogismos admittere, sciebamque idem mihi
posse accidere quod cuiquam alii potest, illas etiam rationes omnes, quas
antea pro demonstrationibus habueram, tanquam falsas rejeci; Et denique
quia notabam, nullam rem unquam nobis veram videri dum vigilamus, quin
eadem etiam dormientibus possit occurrere, cùm tamen tunc semper aut
ferè semper sit falsa; supposui nulla eorum quae unquam vigilans cogitavi,
veriora esse quàm sint ludibria somniorum. Sed statim | postea animadverti,
me quia caetera omnia ut falsa sic rejiciebam, dubitare planè non posse quin
ego ipse interim essem: Et quia videbam veritatem hujus pronuntiati; Ego
cogito, ergo sum sive existo, adeò certam esse atque evidentem, ut nulla tam
enormis dubitandi causa à Scepticis fingi possit, à qua illa non eximatur,
credidi me tutò illam posse, ut primum ejus, quam quaerebam, Philosophiae
fundamentum admittere.
Deinde attentè examinans quis essem, et videns fingere quidem me posse
corpus meum nihil esse, itemque nullum planè esse mundum, nec etiam
locum in quo essem; sed non ideò ulla ratione fingere posse me non esse;
quinimò ex hoc ipso quod reliqua falsa esse fingerem, sive quidlibet aliud
cogitarem, manifestè sequi me esse: Et contrà, si vel per momentum temporis | cogitare desinerem, quamvis interim et meum corpus, et mundus, et
caetera omnia quae unquam imaginatus sum revera existerent, nullam ideò
esse rationem cur credam me durante illo tempore debere existere; Inde
intellexi me esse rem quandam sive substantiam, cujus tota natura sive essentia in eo tantùm consistit ut cogitem, quaeque ut exsistat, nec loco ullo
indiget, nec ab ulla re materiali sive corporeâ dependet. Adeò ut Ego, hoc
est mens per quam solam sum is qui sum, | sit res à corpore planè distincta,
5 pro demonstrationibus habueram ] prodemonstrationibus hab ueram 44
3 paralogismos ] ‘false deductions’
7–8 falsa; ] falsa,
11 pronuntiati; ] pronuntiati,
14 posse, ] posse ∧
18
18
20
23
essem; ] essem,
esse; ] esse,
esse: ] esse,
existere; ] existere,
1–2 quidquid . . . numeravi ] ie voulû supposer qu’il n’y auoit aucune chose qui fust
telle qu’ils nous la font imaginer 3 errare ] en raisonnant om. 7–8 cùm tamen . . .
falsa ] sans qu’il y en ait aucune pour lors qui soit vraye (see J.-M. Beyssade 1987,
p. 347) 8 supposui ] ie me resolu de feindre 8 vigilans ] add. 10 quia ] pendant
que (see Gilson p. 292) 10–11 dubitare . . . essem ] il falloit necessairement que moy
qui le pensois fusse quelque chose 11 veritatem hujus pronuntiati ] cete verité * (see
Introduction, p. 50) 11–12 Ego cogito, ergo sum sive existo ] ie pense, donc ie suis
(cf. Med. I, AT VII p. 25; Princ. phil. I, 7; ibid. I, 10, AT VIII, p. 7sq.; Gilson p. 292sq.)
14–15 primum . . . fundamentum ] le premier principe de la Philosophie que ie cherchois
(see Marion 1987, p. 373sq.) 16 quis essem ] ce que i’estois 18 ulla ratione ] add.
19–20 quod reliqua . . . cogitarem ] que ie pensois a douter de la verité des autres choses
20 manifestè ] tres evidenment & tres certainement 20–21 per momentum temporis ]
seulement 21 et meum corpus, et mundus, et ] add. 23 durante illo tempore debere ]
add. 24 rem quandam sive ] add. 26 sive corporeâ ] add. 27 solam ] add. 27 is
qui ] ce que
126
5
10
15
20
25
De Methodo.
5
10
15
20
25
30
atque etiam cognitu facilior quàm corpus, et quae planè eadem, quae nunc
est, esse posset, quamvis illud non exsisteret.
Post haec inquisivi, quidnam in genere requiratur ut aliqua enuntiatio
tanquam vera et certa cognoscatur: cùm enim jam unam invenissem, quam
talem esse cognoscebam, putavi me posse etiam inde percipere in qua | re
ista certitudo consistat. Et quia notabam nihil planè contineri in his verbis,
Ego cogito, ergo sum, quod me certum redderet eorum veritatis, nisi quod
manifestissimè viderem fieri non posse ut quis cogitet nisi exsistat, credidi
me pro regulâ generali sumere posse, omne id quod valde dilucidè et distinctè
concipiebam verum esse; Et tantummodo difficultatem esse nonnullam, ad
rectè advertendum quidnam sit quod distinctè percipimus.
Quâ re positâ, observavi me de multis dubitare, ac proinde naturam meam
non esse omnino perfectam; evidentissimè enim intelligebam dubitationem
non esse argumentum tantae perfectionis quàm cognitionem. Et cùm ulterius inquirerem à quonam haberem ut de naturâ perfectiore quàm mea sit
cogitarem, clarissimè etiam intellexi me hoc habere non posse, nisi | ab eo
cujus Natura esset revera perfectior. Quantùm attinet ad cogitationes, quae
de variis aliis rebus extra me positis, occurrebant, ut de coelo, de terra, de
lumine, de calore, aliisque rebus innumeris, non eadem ratione quaerendum
esse putabam, à quonam illas haberem; cùm enim nihil in illis reperirem
quod supra me positum esse videretur, facilè poteram credere illas si quidem verae essent, ab ipsamet Naturâ meâ quatenus aliquid perfectionis in se
habet, dependere; si verò falsae, ex nihilo procedere; hoc est, non aliam ob
causam in me esse quàm quia deerat aliquid Naturae meae, nec erat planè
perfecta. Sed non idem judicare poteram de cogitatione, sive Idea Naturae
quae perfectior erat quàm mea.
Nota hoc in loco et ubique in sequentibus, | nomen Ideae generaliter sumi
pro omni re cogitatâ, quatenus habet tantùm esse quoddam objectivum in
intellectu.
Nam fieri planè non poterat ut illam à nihilo accepissem. Et quia non
magis potest id quod perfectius est, à minùs perfecto procedere, quàm ex
nihilo | aliquid fieri, non poteram etiam à me ipso illam habere; Ac proinde
supererat ut in me posita esset à re, cujus natura esset perfectior, imò
etiam quae omnes in se contineret perfectiones, quarum Ideam aliquam in
5 posse etiam ] debere etiam posse 44(I)
7 Ego ] ego 44(I)
23 verò ] vero 44(I) 31 minùs ] minus 44(I)
27–29 Nota hoc . . . intellectu. ] This
ought to be a marginal note (without a
14 cùm ] cum 44(I)
paragraph separation), but this proved
to be technically unfeasible.
2 esse posset ] ne lairroit pas d’estre 7 Ego cogito, ergo sum ] ie pense, donc ie suis
10 concipiebam ] nous conceuons 12 naturam meam ] mon estre 15 à quonam haberem ] d’où i’auois appris (see Introduction, p. 48)
16–17 ab eo . . . perfectior ] de
quelque nature qui fust en effect plus parfaite 20 à quonam illas haberem ] d’où elles
venoient 25 de cogitatione, sive ] add. * (see Introduction, p. 50sq.) 27–29 Nota
hoc . . . intellectu. ] add. * (see Introduction, p. 50sq.) 33 à re, cujus natura ] par vne
nature qui
127
31
AT 34
32
32
Dissertatio
AT 35, 560
33
AT 36
me haberem; hoc est, ut verbo absolvam, quae Deus esset. Addebam etiam,
quandoquidem agnoscebam aliquas perfectiones quarum expers eram, necessarium esse ut existeret praeter me aliquod aliud ens, (liceat hı̂c si placet
uti vocibus in scholâ tritis) ens, inquam, me perfectius, à quo penderem,
et à quo quidquid in me erat accepissem. Nam si solus et ab omni alio
independens fuissem adeò ut | totum | id, quantulumcunque sit, perfectionis cujus particeps eram à me ipso habuissem, reliqua etiam omnia quae
mihi deesse sentiebam, per me acquirere potuissem, atque ita ipsemet esse
infinitus, aeternus, immutabilis, omniscius, omnipotens, ac denique omnes
perfectiones possidere quas in Deo esse intelligebam.
Etenim ut Naturam Dei, (ejus nempe quem rationes modò allatae probant
existere) quantum à me naturaliter agnosci potest, agnoscerem, non aliud
agendum mihi erat quàm ut considerarem circa res omnes, quarum Ideas aliquas apud me inveniebam, essetne perfectio, illas possidere, certusque eram
nullas ex iis quae imperfectionem aliquam denotabant in illo esse, ac nullas
ex reliquis illi deesse. sic videbam nec dubitationem, nec inconstantiam,
nec tristitiam, nec similia in Deum cadere: nam egomet ipse illis libenter caruissem. Praeterea multarum rerum sensibilium et corporearum Ideas
habebam, quamvis enim me fingerem somniare, et quidquid vel videbam vel
imaginabar falsum esse, negare tamen non poteram Ideas illas in | mente
mea revera exsistere. Sed quia jam in me ipso perspicuè cognoveram naturam intelligentem à corporeâ esse distinctam, in omni autem compositione
unam partem ab alterâ, totumque à partibus pendere advertebam, atque
illud quod ab aliquo pendet perfectum non esse; idcirco judicabam in Deo
perfectionem esse non posse, quòd ex istis duabus naturis esset compositus,
ac proinde ex illis compositum non esse. Sed si quae res corporeae in mundo
essent, vel si aliquae res intelligentes, aut cujuslibet alterius naturae, quae
non essent omnino | perfectae, illarum exsistentiam à Dei potentiâ, necessariò ita pendere, ut ne per minimum quidem temporis momentum absque
eo esse possent.
Cùm deinde ad alias veritates quaerendas me accingerem, consideraremque in primis illam rem circa quam Geometria versatur, quam nempe concipiebam ut corpus continuum, sive ut spatium indefinitè longum, latum,
et profundum, divisibile in partes tum magnitudine, tum figurâ omnimodè
diversas, et quae moveri sive transponi possint omnibus modis, (haec enim
16 deesse. ] deesse, 44 50a 29 minimum ] nimium 50a
ponunt) ] haec . . . supponunt; 44(I)
3 ens ] ‘being’
19 habebam, ] habebam:
128.35–129.1 (haec . . . sup-
24 esse; ] esse,
4 vocibus in scholâ tritis ] des mots de l’Eschole 5 quidquid in me erat ] tout ceque
i’auois 11 Etenim ] paragraph separation add. 11–12 (ejus . . . existere) ] † Car suiuant
les raisonnemens que ie viens de faire, pour connoistre la nature de Dieu 21 exsistere ]
fussent 22–23 in omni . . . pendere ] que toute composition tesmoigne de la dependance
(see Introduction, p. 41) 28 exsistentiam ] estre 30 esse ] subsister 32 in primis ]
add. 34 omnimodè ] add.
128
5
10
15
20
25
30
35
De Methodo.
5
10
15
20
25
30
omnia Geometrae in eo quod examinant esse supponunt) aliquas ex simplicissimis eorum demonstrationibus in memoriam mihi revocavi. Et primò
quidem notavi magnam illam certitudinem quae iis omnium consensu tribuitur, ex eo tantùm procedere quòd valde clarè et distinctè intelligantur,
juxta regulam paulò ante traditam; Deinde etiam notavi nihil planè in iis
esse, quod nos certos reddat illam rem circa quam versantur exsistere: Nam
quamvis satis viderem, si exempli causâ, supponamus dari aliquod triangulum, ejus tres angulos necessariò | fore aequales duobus rectis; nihil |
tamen videbam quod me certum redderet, aliquod triangulum in mundo
esse. At contrà cùm reverterer ad Ideam entis perfecti quae in me erat,
statim intellexi exsistentiam in ea contineri, eadem ratione quâ in Idea trianguli aequalitas trium ejus angulorum cum duobus rectis continetur; vel
ut in idea circuli, aequalis à centro distantia omnium ejus circumferentiae
partium, vel etiam adhuc evidentius; Ac proinde ad minimum aequè certum
esse Deum, qui est illud ens perfectum, exsistere, quàm ulla Geometrica
demonstratio esse potest.
| Sed tota ratio propter quam multi sibi persuadent, tum Dei existentiam,
tum animae humanae naturam, esse res cognitu valde difficiles, ex eo est
quòd nunquam animum à sensibus abducant, et supra res corporeas attollant; sintque tam assueti nihil unquam considerare quod non imaginentur,
hoc est cujus aliquam imaginem tanquam rei corporeae in phantasiâ suâ non
fingant, ut illud omne de quo nulla talis imago fingi potest, intelligi etiam
non posse illis videatur. Atque hoc ex eo satis patet, quòd vulgò Philosophi
in scholis pro axiomate posuerint, nihil esse in intellectu quod non priùs
fuerit in sensu: in quo tamen certissimum est Ideas Dei et animae rationalis
nunquam fuisse: mihique idem facere illi videntur qui suâ imaginandi facultate ad illas uti volunt, ac si ad sonos audiendos vel odores percipiendos,
oculis suis uti conarentur; nisi quòd in eo etiam differentia sit, quòd sensus
oculorum in nobis non minùs certus sit quàm odoratus vel auditus; cùm è
contrà, nec imaginandi facultas, nec sentiendi, ullius unquam rei nos certos
reddere possint, nisi intellectu sive ratione cooperante.
| Quòd si denique adhuc aliqui sint quibus rationes jam dictae nondum
satis persuaserint Deum esse, ipsorumque animas absque corpore spectatas
7–8 triangulum ] triangulnm 44 20 unquam ] nunquam 56E
err) 50a(u err) 31 possint ] possit AT
30 ullius ] nullius 44(I
8 rectis; ] rectis,
4 quòd valde clarè et distinctè intelligantur ] qu’on les conçoit evidenment (cf. p. 131,
l. 22, and see Meschini 1996(b), p. 600sq.) 10 quae in me erat ] que i’auois 13 circuli ]
d’vne Sphere 13–14 omnium ejus circumferentiae partium ] toutes ses parties * (see
Introduction, p. 51) 15 exsistere ] † est ou existe 17 Dei existentiam ] † le [scil. Dieu]
(see Introduction, p. 46) 19–20 animum . . . attollant ] n’esleuent iamais leur esprit au
delà des choses sensibles 20–22 quod non . . . non fingant ] qu’en l’imaginant, qui est
vne façon de penser particuliere pour les choses materielles 25 animae rationalis ] de
l’ame 31 sive ratione ] add. 129.33–130.1 Deum esse, . . . existentes ] de l’existence
de Dieu & de leur ame * (see Introduction, p. 51)
129
34, AT 561
AT 37
35
Dissertatio
AT 38
AT 562
36
AT 39
esse res revera existentes, velim sciant alia omnia pronunciata, de quibus
nullo modo solent dubitare, ut quod ipsimet habeant corpora, quòd in
mundo sint sidera, terra, et similia, multò magis esse incerta. Quamvis enim
istorum omnium sit certitudo, ut loquuntur Philosophi, moralis, quae tanta
est, ut | nemo nisi deliret de iis dubitare posse videatur; nemo tamen etiam
nisi sit rationis expers, potest negare quoties de certitudine Metaphysicâ
quaestio est; quin satis sit causae ad dubitandum de illis, quòd advertamus fieri posse ut inter dormiendum, eodem planè modo credamus nos alia
habere corpora, et alia sidera videre, et aliam terram, etc. quae tamen omnia
falsa sint: Unde enim scitur eas cogitationes quae occurrunt dormientibus
potius falsas esse quàm illas quas habemus vigilantes, cùm saepe non minùs
vividae atque expressae videantur. | Inquirant praestantissima quaeque ingenia quantum libet, non puto illos rationem aliquam posse invenire, quae
huic dubitandi causae tollendae sufficiat, nisi exsistentiam Dei supponant.
Etenim hoc ipsum quod paulò ante pro regulâ assumpsi, nempe illa omnia
quae clarè et distinctè concipimus vera esse, non aliam ob causam sunt certa,
quàm quia Deus exsistit, estque Deus ens summum et perfectum, adeò ut
quidquid entis in nobis est, ab eo necessariò procedat; Unde sequitur Ideas
nostras sive notiones, cùm in omni eo in quo sunt clarae et distinctae, entia
quaedam sint atque à Deo procedant, non posse in eo non esse veras. Ac
proinde quod multas saepe habeamus, in quibus aliquid falsitatis continetur,
non | aliunde contingit quàm quia etiam in iisdem aliquid est obscurum et
confusum; atque in hoc non ab ente summo sed à nihilo procedunt; hoc est,
obscurae sunt et confusae, quia nobis aliquid deest, sive quia non omninò
perfecti sumus. Manifestum autem est non magis fieri posse, ut falsitas sive
imperfectio | à Deo sit, quatenus imperfectio est, quàm ut veritas sive perfectio à nihilo. Sed si nesciremus quicquid entis et veri in nobis est, totum
illud ab ente summo et infinito procedere, quantumvis clarae et distinctae
essent Ideae nostrae, nulla nos ratio certos redderet illas idcirco esse veras.
At postquam Dei et mentis nostrae cognitio nobis hanc regulam planè
probavit, facilè intelligimus ob errores somniorum, cogitationes quas vigilantes habemus in dubium vocari non debere: Nam si quis etiam dormiendo
5 videatur; ] videatur,
7 est; ] est,
12 videantur. ] videantur?
15 paulò ante ] P. 127, ll. 3–11.
16 sunt certa ] This makes no sense
and should read ‘est certum’. Courcelles must have been distracted by the
intervening ‘illa omnia’.
1 pronunciata ] choses 1–2 de quibus . . . dubitare ] dont ils se pensent peutestre plus
assurez 3 multò ] add. 4 ut loquuntur Philosophi ] add. 7 ad dubitandum de illis ]
pour n’en estre pas entierement assuré 9 etc. ] add. 16 clarè et distinctè ] tres clairement & tres distinctement 17 estque . . . perfectum ] & qu’il est vn estre parfait (see
Introduction, p. 46) 18 entis ] add. * (see Introduction, p. 57) 18 necessariò ] add.
19–20 entia quaedam ] des choses reelles 23 non ab . . . procedunt ] elles participent du
neant 24 obscurae sunt et confusae ] elles ne sont en nous ainsi confuses que 24 nobis
aliquid deest, sive ] add. 28 ente summo ] d’vn estre parfait 29 illas idcirco esse veras ]
qu’elles eussent la perfection d’estre vrayes 30 mentis nostrae ] de l’ame
130
5
10
15
20
25
30
De Methodo.
5
10
15
20
25
30
35
ideam aliquam valde distinctam haberet, ut exempli causâ si quis Geometra novam aliquam demonstrationem inveniret, ejus profectò somnus non
impediret quò minùs illa vera esset. Quantum autem ad errorem somniis
nostris maximè familiarem, illum nempe qui in eo consistit, quòd varia nobis
objecta repraesentent eodem planè modo quo ipsa nobis à sensibus externis
inter vigilandum exhibentur, non in eo nobis oberit quòd occasionem det
ejusmodi ideis quas à sensibus vel accipimus vel putamus accipere, parum
credendi; possunt enim illae etiam dum vigilamus non rarò nos fallere, ut
cùm ii qui morbo regio laborant omnia colore flavo infecta cernunt, aut cùm
nobis astra vel alia corpora valde remota, multò minora quàm sint apparent.
Omnino enim sive vigilemus sive dormiamus solam evidentiam rationis judicia nostra sequi de- | bent. Notandumque est hı̂c me loqui de evidentia
nostrae rationis, non autem imaginationis, nec sensuum. Ita exempli causâ,
quamvis | Solem clarissimè videamus, non ideò debemus judicare illum esse
ejus tantùm magnitudinis quam oculi nobis exhibent; et quamvis distinctè
imaginari possimus caput Leo- | nis caprae corpori adjunctum, non inde
concludendum est chimaeram in mundo existere. Ratio enim nobis non dictat ea quae sic vel videmus vel imaginamur, idcirco revera existere. Sed
planè nobis dictat, omnes nostras Ideas sive notiones aliquid in se veritatis
continere; alioqui enim fieri non posset ut Deus qui summè perfectus et verax est, illas in nobis posuisset. Et quia nostrae ratiocinationes sive judicia
nunquam tam clara et distincta sunt dum dormimus quàm dum vigilamus,
etiamsi nonnunquam imaginationes nostrae magis vividae et expressae sint,
ratio etiam nobis dictat, cùm omnes nostrae cogitationes verae esse non
possint, quia non sumus omnino perfecti, verissimas ex iis illas esse potiùs
quas habemus vigilantes, quàm quae dormientibus occurrunt.
V. Quaestionum Physicarum ab Authore investigatarum ordo; ac in specie
motus cordis, et quarundam aliarum ad Medicinam spectan- | tium perplexarum opinionum enodatio; tum quae sit inter nostram et brutorum animam differentia.
Libentissimè hı̂c pergerem, et totam catenam veritatum quas ex his primis
deduxi exhiberem; Sed quoniam ad hanc rem opus nunc esset, ut de variis
quaestionibus agerem inter doctos controversis, cum quibus contentionis funem trahere nolo, satius fore credo ut ab iis abstineam, et solùm in genere
quaenam sint dicam, quò sapientiores judicare possint, utrum expediat rempublicam literariam de iis specialiùs edoceri. | Perstiti semper in proposito
1 causâ ] causa 44(I) 5 repraesentent ] repraesentet 50ab 56E 7 accipimus ] accepimus 50ab 56E 9 cùm ] cum 44(I) 10 multò ] multo 44(I) 14 Solem ] solem 44(I)
6 inter vigilandum ] add. (see Introduction, p. 41) 7 quas à . . . accipere ] add. 18 idcirco ] add. 21 sive judicia ] add. (see Introduction, p. 36) 22 tam clara et distincta ]
si euidens ny si entiers (cf. p. 129, l. 4) 25 verissimas ex iis illas esse potiùs ] ce qu’elles
ont de verité doit infalliblement se rencontrer en celles que nous auons estant esueillez,
plutost qu’en nos songes (see Gilson, p. 369) 28–29 perplexarum opinionum ] difficultez
35–36 rempublicam literariam ] le public
131
37
AT 40
AT 563
38
AT 41
Dissertatio
38
AT 42, 564
39
nullum aliud principium supponendi, praeter illud quo modò usus sum ad
exsistentiam Dei et animae demonstran- | dum, nullámque rem pro vera
accipiendi, nisi mihi clarior et certior videretur, quàm antea Geometrarum
demonstrationes fuerant visae. Nihilominus ausim dicere, me non solùm
reperisse viam, quâ brevi tempore mihi satisfacerem, in omnibus praecipuis
quaestionibus quae in Philosophia tractari solent; sed etiam quasdam leges
observasse, ita à Deo in natura constitutas, et quarum ejusmodi in animis
nostris notiones impressit, ut postquam ad eas satis attendimus, dubitare
nequeamus, quin in omnibus quae sunt aut fiunt in mundo, accuratè observentur. Deinde legum istarum seriem perpendens, animadvertisse mihi
videor multas majorisque momenti veritates, quàm sint ea omnia quae antea
didiceram, aut etiam discere posse speraveram.
Sed quia praecipuas earum peculiari tractatu explicare sum conatus, quem
ne in lucem edam rationes aliquae prohibent, non possum quaenam illae sint
commodiùs patefacere, quàm si tractatus illius summam hı̂c paucis enarrem.
Propositum mihi fuit in illo complecti omnia, quae de rerum materialium
natura scire putabam antequam me ad eum scribendum accingerem. Sed
quemadmodum pictores, cùm non possint omnes corporis solidi facies in
tabula plana aequaliter spectandas exhibere; unam è praecipuis deligunt,
quam solam luci obvertunt, caeteras verò opacant, | et eatenus | tantùm
videri sinunt, quatenus praecipuam illam intuendo id fieri potest: Ita veritus
ne dissertatione meâ, omnia quae animo volvebam comprehendere non possem, statui solum in ea copiosè exponere quae de lucis natura concipiebam;
deinde ejus occasione aliquid de Sole et stellis fixis adjicere, quòd ab iis
tota ferè | promanet; item de coelis, quòd eam transmittant; de Planetis, de
Cometis et de Terra, quòd eam reflectant; et in specie de omnibus corporibus
quae in terra occurrunt, quòd sint aut colorata, aut pellucida, aut luminosa;
tandémque de homine, quòd eorum sit spectator. Quinetiam ut aliquas his
omnibus umbras injicerem, et liberiùs quid de iis sentirem dicere possem,
nec tamen receptas inter doctos opiniones aut sequi aut refutare tenerer; totum hunc Mundum disputationibus ipsorum relinquere decrevi, et tantùm
de iis quae in Novo contingerent tractare, si Deus nunc alicubi in spatiis
imaginariis sufficientem ad eum componendum materiae copiam crearet,
variéque et sine ordine diversas hujus materiae partes agitaret, ita ut ex
ea aequè confusum Chaos atque Poëtae fingere valeant componeret; deinde
nihil aliud ageret quàm ordinarium suum concursum naturae commodare,
ipsámque secundùm leges à se constitutas agere sineret. Ita primùm hanc
materiam descripsi, et eo modo eam depingere conatus sum, ut nihil, meâ
22 non ] om. 44(I err) 50a(u err)
19 exhibere; ] exhibere,
21 potest: ] potest,
30 tenerer; ] tenerer,
36 concursum ] ‘support’,
‘concurrence’
11 majorisque momenti ] plus vtiles & plus importantes
132
13 peculiari ] add.
5
10
15
20
25
30
35
De Methodo.
5
10
15
20
25
30
35
quidem sententiâ, clarius aut intelligibilius sit in mundo; exceptis iis quae
modò de Deo et de Anima dicta sunt. Nam etiam expressè supposui, |
nullas in ea ejusmodi formas aut qualitates esse, quales sunt eae de quibus in Scholis disputatur, nec quidquam in genere cujus cognitio non adeò
mentibus nostris sit naturalis, ut nullus ipsam à se ignorari fingere possit.
Praeterea quaenam essent naturae leges ostendi; nullóque alio assumpto
principio quo rationes meas stabilirem, praeter infinitam Dei perfectionem,
illas omnes demonstrare studui, de quibus dubitatio aliqua oboriri posset;
probaréque eas tales esse, ut etiam si Deus plures | mundos creasset, nullus tamen esse posset in quo non accuratè observarentur. Postea ostendi
quomodo maxima pars materiae istius Chaos, secundùm has leges, ita se
dispositura et collocatura esset, ut nostris Coelis similis evaderet. Quomodo interea aliquae illius partes Terram compositurae essent, quaedam
Planetas et Cometas, et quaedam aliae Solem et stellas fixas. Et hoc loco in
tractationem de Luce digressus, prolixè exposui quaenam ea esse deberet
quae Solem et stellas componeret, et quomodo inde temporis momento
immensa caelorum spatia trajiceret, et à Planetis Cometisque ad terram
reflecteret. Ibidem etiam multa de substantia, situ, motibus, et omnibus
diversis istorum coelorum, astro- | rúmque qualitatibus inserui; adeò ut me
satis multa dicere putarem ad ostendendum nihil in hujus Mundi Coelis,
astrisque observari, quod non deberet aut saltem non posset similiter in
mundo | quem describebam apparere. Inde ad tractandum de Terra progressus sum, ostendı́que quomodo, etiamsi, prout expressè supposueram,
Deus nullam gravitatem materiae è qua composita erat indidisset, attamen
omnes ejus partes accuratè ad centrum tenderent; Item quomodo cùm ipsius
superficies aquis et aëre operiretur, Coelorum et Astrorum, sed praecipuè
Lunae dispositio, in ea fluxum et refluxum efficere deberet, omnibus suis
circumstantiis illi qui in maribus nostris observatur similem; nec non quendam aquarum et aëris ab ortu ad occasum motum, qualis inter Tropicos
animadvertitur; Quomodo montes, maria, fontes et fluvii in ea naturaliter
produci possent, et metalla in fodinis enasci, plantaeque in agris crescere;
et in genere omnia corpora, quae vulgò mixta aut composita vo- | cant in
ea generari. Et inter caetera, quia nihil aliud in mundo post Astra, praeter
Ignem esse agnosco quod lumen producat, studui omnia quae ad ignis naturam pertinent perspicuè declarare, quomodo fiat, quomodo alatur, et cur
in eo aliquando solus calor sine lumine, aliquando verò solum lumen sine
calore deprehendatur; quomodo varios colores in diversa corpora inducere
possit, diversásque alias qualitates; quomodo quaedam liquefaciat, quaedam
verò induret; quomodóque omnia propemodum consumere, aut in cineres et
11 istius ] istius, 50b 56E
34 quod ] qnod 44
11 Chaos ] See p. 134, l. 9 and note.
38 diversásque ] diversasqúe 44
27 fluxum et refluxum ] ‘ebb and flow’
3 ejusmodi ] ces 3 quales sunt eae ] add.
21 similiter ] tout semblable
133
16 componeret ] se deuoit trouuer dans
AT 43
40
AT 565
AT 44
41
Dissertatio
AT 45
42, AT 566
AT 46
fumum convertere possit; et denique quomodo ex his cineribus sola actionis
suae vi vitrum efficere. Cùm enim ista | cinerum in vitrum transmutatio
non minùs sit admiranda quàm quaevis alia quae in natura contingat, volui
me aliquantùm in ejus particulari descriptione oblectare.
Nolebam tamen ex his omnibus inferre Mundum hunc eo quo proponebam
modo fuisse creatum. Multò enim verisimilius est Deum ipsum ab initio
talem qualis futurus erat fecisse. Verumtamen certum est et vulgò inter
Theologos receptum, eandem esse actionem quâ ipsum nunc conservat, cum
ea quâ olim creavit: ita ut etiamsi nullam ei aliam quàm Chaos formam
ab initio dedisset, dummodo post naturae leges constitutas, ipsi concursum
suum ad agendum ut solet commodaret, sine ulla in creationis miraculum
injuria credi possit, eo solo res omnes purè materiales, cum tempore quales
nunc esse videmus effici potuisse. Natura autem ipsarum multò faciliùs
capi potest, cùm ita paulatim orientes conspiciuntur, quàm cùm tantùm ut
absolutae et perfectae considerantur.
A descriptione corporum inanimatorum et plantarum | transivi | ad animalia, et speciatim ad hominem. Sed quia nondum tantam istorum adeptus
eram cognitionem, ut de iis eâdem quâ de caeteris methodo tractare possem,
hoc est demonstrando effectus per causas, et ostendendo ex quibus seminibus, quove modo natura ea producere debeat, contentus fui supponere,
Deum formare corpus hominis | uni è nostris omnino simile, tam in externa
membrorum figura, quàm in interna organorum conformatione, ex eadem
cum illa quam descripseram materia, nullamque ei ab initio indere animam
rationalem, nec quidquam aliud quod loco animae vegetantis aut sentientis esset; sed tantùm in ipsius corde aliquem sine lumine ignem, qualem
antea descripseram excitare; quem non putabam diversum esse ab eo qui
faenum congestum antequam siccum sit calefacit; aut qui vina recentia ab
acinis nondum separata fervere facit. Nam functiones quae consequenter in
hoc humano corpore esse poterant expendens, inveniebam perfectè omnes
quae nobis non cogitantibus inesse possunt; ac proinde absque cooperatione
animae, hoc est illius nostri partis à corpore distinctae, cujus antè dictum
est naturam in cogitatione tantùm sitam esse; easdemque in quibus potest
dici animalia ratione destituta, nobiscum convenire; ita tamen ut nullam
earum animadverterem, quae cùm à mente pendeant, solae nostrae sunt
quatenus homines sumus; quas nihilominus omnes ibi postea reperiebam,
cùm Deum animam rationalem creasse, eamque isti corpori certo quodam
quem describebam modo conjunxisse, supposuissem.
3 sit ] om. 50ab 56E
9 Chaos ] This unclassical genitive
(cf. p. 133, l. 11) is severely criticized
by Revius (see Introduction, p. 47).
10 constitutas, ] constitutas ∧
30–31 ac proinde . . . animae ] Still
goes with ‘inesse possunt’.
32 easdemque in quibus ] A rather
condensed translation of ‘Et qui sont
toutes les mesmes en quoy’.
9 olim ] add. 11 ulla ] add. 18 eâdem (. . . ) methodo ] du mesme style (see Meschini
1996(b), pp. 583–585) 29 humano ] add.
134
5
10
15
20
25
30
35
De Methodo.
5
10
15
20
25
30
35
Sed ut cognosci possit quâ ratione illic materiam istam tractarem, volo
hı̂c apponere explicationem motus cor- | dis, et arteriarum; qui cùm primus
et generalissimus sit qui in animalibus observatur, ex eo facilè judicabitur
quid | de reliquis omnibus sit sentiendum. Et ut minor in iis quae dicturus
sum percipiendis occurrat difficultas, author sum iis qui in Anatomia non
sunt versati, ut antequam se ad haec legenda accingant, cor magni alicujus
animalis pulmones habentis, coram se dissecari curent: (in omnibus enim
satis est humano simile) sibique duos qui inibi sunt ventriculos sive cavitates
ostendi; Primò illam quae in latere dextro est, cui duo valde ampli canales
respondent; videlicet vena cava, quae praecipuum est sanguinis receptaculum, et veluti truncus arboris, cujus omnes aliae corporis venae sunt rami;
et vena arteriosa, malè ita appellata, cùm revera sit arteria, quae originem
à corde habens, postquam inde exiit in multos ramos dividitur, qui deinde
per pulmones disperguntur. Secundò illam quae est in latere sinistro, cui
eodem modo duo canales respondent, aequè ampli atque praecedentes, si
non | magis; scilicet arteria venosa, malè etiam ita nominata, cùm nihil
aliud sit quàm vena, quae à pulmonibus oritur, ubi in multos ramos dividitur, cum venae arteriosae et asperae arteriae, per quam aër quem spiramus
ingreditur, ramis permixtos; et magna arteria quae è corde exiens ramos
suos per totum corpus dispergit. Vellem etiam ipsis diligenter ostendi undecim pelliculas, quae veluti totidem valvulae aperiunt et claudunt quatuor
ostia seu orificia quae sunt in istis duobus cavis; | nimirum tres in ingressu
venae cavae, ubi ita sunt collocatae, ut nullo modo impedire possint quò
minùs sanguis quem continet, in dextrum cordis ventriculum fluat, licèt ne
inde exeat accuratè prohibeant. Tres in ingressu venae arteriosae, quae |
contrario modo dispositae, sinunt quidem sanguinem in illa cavitate contentum ad pulmones transire, sed non eum qui in pulmonibus est eò reverti.
Et sic duas alias in orificio arteriae venosae, quae permittunt ut sanguis è
pulmonibus in sinistrum cordis ventriculum fluat, sed reditum ejus arcent.
Et tres in ingressu magnae arteriae, quae sinunt ipsum è corde exire, sed ne
illuc redeat impediunt. Nec opus est aliam quaerere causam numeri istarum
pellicularum, nisi quòd cùm arteriae venosae orificium sit figurae ovalis ratione loci in quo est, duabus commodè claudi possit; cùm alia quae rotunda
sunt, meliùs tribus obstrui queant. Praeterea cuperem ut ostenderetur ipsis
magnam arteriam et venam arteriosam, constitutionis esse multò durioris
et firmioris quàm arteria venosa et vena cava; et istas duas postremas dilatari priusquam cor ingrediantur, ibique duo veluti marsupia efficere, quae
vulgò cordis auriculae vocantur, et sunt ex simili cum ipso carne compositae: Multóque semper plùs caloris esse in corde quàm in ulla alia corporis
20 ipsis ] ipsi 44 50ab 56E ipsis AT leur 37
tions elle contient 37
35 arteriosam, ] arteriosam ∧
38 vulgò ] add.
39 Multóque ] Et
135
24 continet ] my conj. continent all edi-
43
AT 47
AT 567
AT 48
44
Dissertatio
AT 49
45
AT 568
AT 50
46
parte; Denique istum calorem posse efficere, ut si guttula aliqua sanguinis in
ipsius cavitates ingrediatur, statim intumescat et | dilatetur; sicut omnibus
in universum liquoribus contingit, cùm guttatim in aliquod valdè calidum
vas stillant.
Post haec enim non opus est ut quidquam aliud dicam ad motum cordis
explicandum, nisi quòd cùm ipsius cavitates non sunt sanguine plenae, illuc
necessariò defluat, è vena quidem cava in dextram, et ex arteria venosa in
sinistram; quia haec duo vasa sanguine semper plena sunt, et ipsorum orificia
quae cor spectant tunc obturata esse non possunt. Sed simul atque duae sanguinis guttae ita illuc sunt | ingressae, nimirum in unamquamque cavitatem
una, cùm necessariò sint valdè magnae, eò quòd ostia per quae ingrediuntur
ampla sint, et vasa unde procedunt plena sanguine, statim eae rarefiunt et
dilatantur, propter calorem quem illic inveniunt. Quâ ratione fit ut | totum
cor intumescere faciant, simulque pellant et claudant quinque valvulas, quae
sunt in ingressu vasorum unde manant, impediantque ne major sanguinis
copia in cor descendat; Et cùm magis magisque rarefiant, simul impellant et
aperiant sex reliquas valvulas, quae sunt in orificiis duorum aliorum vasorum, per quas exeunt; hac ratione efficientes, ut omnes venae arteriosae et
magnae arteriae rami, eodem penè cum corde momento intumescant; quod
statim postea, sicut etiam istae arteriae, detumescit, quia sanguis qui eò
ingressus est refrigeratur, et ipsarum sex valvulae clauduntur, et quinque
venae cavae et arteriae venosae aperiuntur, transitumque praebent | duabus
aliis guttis sanguinis, quae iterum faciunt ut cor et arteriae intumescant, sicut praecedentes. Et quia sanguis qui ita in cor ingreditur; per istas duas
ipsius auriculas transit, inde fit ut ipsarum motus, cordis motui contrarius
sit, et cùm intumescit detumescant.
Caeterùm ne ii qui vim demonstrationum Mathematicarum ignorant, et in
distinguendis veris rationibus à verisimilibus non sunt exercitati, audeant
istud sine praevio examine negare; monitos eos volo motum hunc quem
modò explicavi, adeò necessariò sequi ex sola organorum dispositione, quam
suis in corde oculis intueri possunt, et ex calore qui digitis percipitur, naturaque sanguinis quae experientia cognoscitur; atque horologii motus, ex vi,
situ et figura ponderum et rotarum quibus constat.
| Sed si quaeratur quâ ratione fiat ut sanguis venarum ita continuò in
cor defluens non exhauriatur, et arteriae nimis plenae non sint, cùm omnis
sanguis qui per cor transit in eas ingrediatur; Non opus est ut aliud respon1 efficere, ] efficere: 50a 28 verisimilibus non ] verisimilibusnon 44
44 50a 31 ex calore ] excalore 44
22 venae cavae et arteriae venosae ]
Genitive; ‘quinque’ translates ‘les cinq
[petites portes]’.
24 ingreditur; ] ingreditur,
30 quam ] quàm
29 negare; ] negare,
32 cognoscitur; ] cognoscitur,
36 ingrediatur; ] ingrediatur,
12 ampla ] fort om. 12 plena ] fort om. 15 vasorum ] deux om. 25 ipsius auriculas ]
bourses qu’on nomme ses oreilles 27 Caeterùm ] paragraph separation add.
136
5
10
15
20
25
30
35
De Methodo.
5
10
15
20
25
30
35
deam praeter id quod jam à quodam Medico Anglo scriptum est; cui laus
haec tribuenda est quòd primam in ista materia glaciem fregerit; primusque
docuerit multas esse exiguas vias in arteriarum extremitatibus, per quas sanguis quem à corde accipiunt in ramulos venarum ingreditur; unde iterum
ad cor redit; adeò ut motus ipsius nihil aliud sit quàm | perpetua quaedam
circulatio. Id quod optime probat ex ordinaria experientia Chirurgorum;
qui brachio mediocri cum adstrictione ligato supra locum ubi venam aperiunt, efficiunt ut sanguis inde copiosiùs exsiliat, quàm si non ligassent. Planè
autem contrarium eveniret si brachium infrà ligarent, inter manum videlicet
et aperturam, aut si illud suprà valde arctè adstringerent. Manifestum enim
est vinculum mediocriter adstrictum, posse quidem impedire ne sanguis qui
jam in brachio est, ad cor per venas redeat; non autem ne novus semper
ex arteriis affluat; eò quòd infra venas sint collocatae, et durior | ipsarum
cutis non ita facilè comprimi possit; quódque etiam sanguis è corde veniens,
majore cum vi per ipsas ad manum transire contendat, quàm inde ad cor
per venas redire. Quoniam verò sanguis iste ex brachio exit per aperturam
in una venarum factam, necessariò meatus aliqui infra vinculum, hoc est
circa brachii extremum, esse debent, per quos illuc ex arteriis venire queat.
Optimè etiam id quod de motu sanguinis dicit, probat ex quibusdam pelliculis, ita variis in locis valvularum instar circa venas dis- | positis, ut ipsi à
medio corporis ad extrema transire non permittant, sed tantùm ab extremis
ad cor redire: praeterea experientiâ, quae ostendit omnem qui in corpore
est sanguinem, inde brevissimo tempore exire posse per unicam scissam arteriam, etiamsi arctissimè prope cor esset ligata, atque inter ipsum et vinculum scissa; adeò ut | nulla esset suspicandi occasio, sanguinem egredientem
aliunde quàm ex corde venire.
Sed multa alia sunt quae hanc quam dixi, veram istius motus sanguinis
causam esse testantur; ut primò differentia quae observatur inter sanguinem
qui è venis exit, et eum qui ex arteriis promanat; quae aliunde oriri non
potest quàm ex eo quòd transeundo per cor rarefactus et veluti distillatus
fuerit, atque ita subtilior, vividior et calidior sit, statim atque inde exiit,
hoc est cùm in arteriis continetur, quàm esset paulò antè quàm in eas ingrederetur, hoc est cùm in venis stabulabatur. Et si probè attendatur,
comperietur hoc discrimen non apparere manifestè, nisi in vicinia cordis;
minùs autem in locis ab eo remotioribus. Deinde tunicarum è quibus vena
arteriosa et magna arteria constant durities, satis ostendit sanguinem ipsas
majore cum vi quàm venas pulsare. Cur etiam sinistra cordis cavitas et
magna arteria, ampliores essent et latiores cavitate dextra et vena arteriosa; nisi arteriosae venae sanguis pulmones solùm ingressus ex quo per
1 quodam Medico Anglo ] Marginal
note in all editions: ‘Hervaeus de Motu
Cordis.’
20 valvularum instar ] add.
2 fregerit; ] fregerit,
20 valvularum ] ‘little valves’
38–39 arteriosa; ] arteriosa,
20 circa ] le long des
137
26 quàm ex corde ] add.
AT 51
AT 569
47
AT 52
Dissertatio
48
AT 53
AT 570
AT 54
49
cor transiit, subtilior esset, et magis, faciliúsque rarefieret quàm sanguis
immediatè ex vena cava procedens? Et quid ex pulsus contrectatione conjicere possunt Medici, nisi sciant sanguinem prout naturam mutat, magis
aut minùs, celeriùs vel tardiùs quàm antea à cordis calore rarefieri posse?
Et si expendatur quomodo iste | calor aliis membris communicetur, nonne
fatendum est id fieri | ope sanguinis, qui per cor transiens ibidem calefit,
indéque per totum corpus diffunditur? Unde fit ut si ex aliqua parte sanguis dematur, eâdem operâ dematur calor. Et quamvis cor ardore ferrum
candens aequaret, non sufficeret tamen ad pedes et manus adeò ac sentimus
calefaciendum, nisi continuò illuc novum sanguinem mitteret. Deinde etiam
ex eo cognoscitur verum respirationis usum | esse, satis recentis aëris in pulmones inferre, ad efficiendum ut sanguis qui eò ex dextro cordis ventriculo
defluit, ubi rare factus et quasi in vapores mutatus fuit, ibi incrassescat et
denuò in sanguinem convertatur, priùs quàm in sinistrum refluat; sine quo,
alendo qui illic est igni aptus esse non posset. Idque ex eo confirmatur,
quòd videamus animalia pulmonibus destituta, unicum tantùm cordis ventriculum habere: quodque in infantibus qui eo uti non possunt quamdiu
sunt in matrum uteris inclusi, foramen quoddam deprehendamus per quod
sanguis è vena cava in sinistram cordis cavitatem defluit; et brevem tubum
per quem è vena arteriosa in magnam arteriam, non trajecto pulmone, transit. Deinde quomodo fieret concoctio in ventriculo, nisi cor eò calorem per
arterias immitteret, unáque fluidiores aliquas sanguinis partes, quae injecti
cibi comminutionem adjuvant? Nonne etiam actio, quae istius cibi succum
in sanguinem convertit, facilis est cognitu, si consideretur illum iteratis vicibus, et fortè plùs quàm centies aut ducenties singulis diebus per cordis
ventriculos totum distillare? Quâ verò aliâ re indigemus | ad explicandum
nutritionem, et variorum qui in corpore sunt humorum productionem; nisi
ut dicamus | impetum quo sanguis dum rarefit, à corde ad extremitates
arteriarum transit, efficere ut aliquae ipsius partes subsistant in membris
ad quae accedunt, ibı́que locum occupent aliquarum partium quas inde
expellunt; et secundùm situm, aut figuram, aut exilitatem pororum quos
offendunt, quasdam potiùs in certa loca confluere quàm alias; eâdem ratione quâ fieri solent quaedam cribra, quae per hoc unum quòd diversimodè
sint perforata, variis frumenti speciebus à se invicem separandis inserviunt.
Denique id quod hı̂c super omnia observari meretur, generatio est spirituum
animalium, qui sunt instar venti subtilissimi, aut potiùs flammae purissimae, quae continuè è corde magnâ copiâ in cerebrum ascendens, inde per
nervos in musculos penetrat, et omnibus membris motum dat: ita ut non
30 ibı́que ] ibiqúe 44
27 productionem; ] productionem,
34 inserviunt. ] inserviunt?
19 brevem ] add. 25–26 cordis ventriculos ] le coeur 29 in membris ] entre celles des
membres 30 ad quae accedunt ] ou elles se trouuent 33 per hoc unum ] add. 36–
37 purissimae ] & tres viue om. (see Introduction, p. 37)
138
5
10
15
20
25
30
35
De Methodo.
5
10
15
20
25
30
35
opus sit aliam imaginari causam, quae efficiat ut partes sanguinis, quae eò
quòd sint magis caeteris agitatae et penetrantiores, aptissimae sunt ad istos
spiritus componendos, potiùs ad cerebrum quàm aliò contendant; nisi quòd
arteriae quae eas illuc deferunt, rectissimâ omnium lineâ à corde procedant;
et quòd secundùm Mechanices regulas, quae eaedem sunt atque regulae naturae, cùm variae res simul ad eandem partem contendunt, ubi satis spatii
non est omnibus recipiendis, sicut contingit in partibus sanguinis, quae è
sinistro cordis ventriculo exeunt, et ad cerebrum tendunt, | necesse sit ut
debiliores et minus agitatae inde avertantur à validioribus, quae hac ratione
eò solae perveniunt.
| Particulatim satis ista omnia exposueram in tractatu quem antea in
lucem edere cogitabam. In quo consequenter ostenderam quaenam debeat
esse fabrica nervorum et | musculorum corporis humani, ad efficiendum ut
spiritus animales ipso contenti, vires habeant ejus membra movendi; sicut videmus capita, paulò pòst quàm abscissa fuerunt, adhuc moveri et
terram mordere, etiamsi non ampliùs sint animata: Quaenam mutationes
in cerebro fieri debeant ad vigiliam, somnum et insomnia producendum:
Quomodo lumen, soni, odores, sapores, calor, et omnes aliae externorum
objectorum qualitates, in eo per sensuum organa diversas imprimere ideas
possint: Quomodo fames, sitis, aliique interni affectus suas etiam illuc immittere valeant: Quid in eo per sensum communem intelligi debeat, in quo
ideae istae recipiuntur; per memoriam quae eas conservat; et per phantasiam, quae eas diversimodè mutare potest, et novas componere; quaeque
etiam spiritus animales variè in musculos immittendo, eosdem omnes motus qui unquam absque voluntatis imperio in nobis fiunt, eodemque modo
tum objectis externis sensuum organa pulsantibus, tum etiam affectibus et
temperamentis internis respondentes, in istius corporis membris potest efficere. Quod nullo modo videbitur mirum iis, qui scientes quàm varii motus
in automatis humanâ industriâ | fabricatis edi possint; idque ope quarumdam rotularum aliorumve instrumentorum, quae numero sunt paucissima,
si conferantur cum multitudine ferè infinita ossium, musculorum, nervorum, arteriarum, venarum aliarumque partium organicarum, quae in corpore cujuslibet animalis reperiuntur; considerabunt humani corporis machinamentum tanquam automatum quoddam manibus Dei factum, quod infinities meliùs sit ordinatum, motusque in se admirabiliores habeat, quàm
| ulla quae arte humana fabricari possint. Et hı̂c particulariter immoratus
27 internis ] my conj. externis all editions interieures qui sont en luy 37
29 possint; ] possint—
33 reperiuntur; ] reperiuntur—
24 etiam ] par mesme moyen 26 externis ] add. 26–27 et temperamentis ] add. 28–
29 quàm varii . . . possint ] combien de diuers automates, ou machines mouuantes, l’industrie des hommes peut faire 29–30 quarumdam rotularum aliorumve instrumentorum ]
pieces 32 organicarum ] add. 33–34 humani corporis machinamentum tanquam automatum ] ce cors comme vne machine 34 manibus Dei factum, quod ] qui, ayant esté
faite des mains de Dieu,
139
AT 55
AT 571
50
AT 56
51
Dissertatio
AT 572
AT 57
52
AT 58
eram in ostendendo, si darentur ejusmodi machinae, figurâ externâ organisque omnibus simiae vel cuivis alteri bruto animali simillimae, nullâ nos
ratione agnituros ipsas naturâ ab istis animantibus differre. Si autem aliquae exstarent quae nostrorum corporum, imaginem referrent, nostrásque
actiones quantùm moraliter fieri posset imitarentur; nobis semper duas certissimas vias reliquas fore ad agnoscendum, eas non propterea veros homines
esse. Quarum prima est, illas nunquam sermonis usum habituras, aut ullorum signorum, qualia adhibemus ad cogitationes nostras aliis aperiendas.
Nam concipi quidem potest machina ita composita ut vocabula aliqua proferat; imò etiam ut quaedam enunciet quae praesentiae objectorum, ipsius
organa externa moventium, | appositè respondeant: veluti si aliquo loco
tangatur, ut petat quid se velimus; si alio, ut clamet nos ipsam laedere,
et alia ejusmodi: Sed non ut voces proprio motu sic collocet aptè ad respondendum | omnibus iis quae coram ipsa proferentur; quemadmodum
quilibet homines, quantumvis obtusi ingenii, possunt facere. Secunda est,
quòd etiamsi tales machinae, multa aequè bene aut forsitan meliùs quàm
ullus nostrûm facerent, in quibusdam aliis sine dubio aberrarent; ex quibus
agnosci posset eas cum ratione non agere; sed solummodo ex organorum
suorum dispositione. Cùm enim ratio instrumentum sit universale, quod in
omni occasione usui esse potest, contrà autem organa ista particulari aliqua
dispositione ad singulas suas actiones indigeant: inde fit ut planè sit incredibile, satis multa diversa organa in machina | aliqua reperiri, ad omnes
motus externos variis casibus vitae respondentes, solâ eorum ope peragendos, eodem modo quo â nobis rationis ope peraguntur. Hac autem eadem
duplici viâ cognosci etiam potest discrimen quod inter homines et bruta intercedit. Observatu enim dignum est, nullos reperiri homines adeò hebetes
et stupidos, ne amentibus quidem exceptis, ut non possint diversas voces
aptè construere, atque ex iis orationem componere; quâ cogitationes suas
patefaciant: Contrà verò nullum esse aliud animal, quantumvis perfectum
aut felici sidere natum, quod simile quidquam faciat. Hocque ex organorum defectu non contingit; videmus enim picas et psittacos easdem quas
nos voces proferre, nec tamen sicut nos loqui posse, hoc est ita ut ostendant se intelligere quid dicant. Cùm nihilominus homines à nativitate surdi
et muti, sicque non minùs, sed potiùs magis quàm bruta, destituti organis
quibus | alii in loquendo utuntur, soleant propriâ industriâ quaedam signa
invenire quibus mentem suam aperiant iis quibuscum versantur, et quibus
4 nostrásque ] nostrasqúe 44
4 corporum, ] corporum ∧
5 imitarentur; ] imitarentur,
21 indigeant: ] indigeant,
28 componere; ] componere,
2 omnibus ] add. 8 signorum ] en les composant om. 10–11 praesentiae . . . moventium ] des actions corporelles qui causeront quelque changement en ses organes 13 proprio motu sic ] diuersement 21–22 planè (. . . ) incredibile ] moralement impossible 22–
24 ad omnes . . . peragendos ] pour la faire agir en toutes les occurrences de la vie
28 aptè ] add. 33 intelligere ] † pensent
140
5
10
15
20
25
30
35
De Methodo.
5
10
15
20
25
30
35
vacat linguam ipsorum addiscere. Istud autem non tantùm indicat bruta
minore rationis vi pollere quàm homines, sed illa planè esse rationis expertia. Videmus enim exigua admodum opus esse ratione ad loquendum: et
quia observatur ingenii quaedam inaequalitas inter ejusdem speciei animantia, non minùs quàm inter homines, et alia aliis institutionis esse capaciora;
non est credibile simiam, aut psittacum in sua specie perfectissimum, in eo
infantem stupidissimum, aut saltem mente motum, aequare non posse, nisi
ipsorum anima, naturae à nostra planè discrepantis esset. Notandumque
est loquelam, signaque | omnia quae ex hominum instituto cogitationes significant, plurimùm differre à vocibus et signis naturalibus quibus corporei
affectus indicantur: nec cum veteribus quibusdam putandum bruta loqui,
sed nos ipsorum ser- | monem non intelligere. Si enim id verum esset, cùm
multis organis praedita sint, iis quae in nobis sunt analogis, mentem suam
aequè nobis patefacere possent ac sui similibus. Singulari etiam animadversione dignum est, quòd quamvis multa sint animantia, quae plus industriae
quàm nos in quibusdam suarum actionum patefaciant; eadem tamen nullam omnino in multis aliis demonstrare conspiciantur. Ita ut id quod meliùs
nobis faciunt, non probet ipsa esse ratione praedita; inde enim sequeretur
majorem in illis inesse rationem quàm in ullo nostrûm, | eâque nos in omni
etiam alia re debere superare: sed potiùs probat ipsa, ratione esse destituta,
et naturam in iis secundùm organorum dispositionem agere: prout videmus
horologium ex rotis tantùm et ponderibus compositum, aequaliùs quàm nos
cum omni nostra prudentia, horas numerare et tempora metiri.
Postea descripseram animam rationalem, ostenderámque eam nullomodo
è materiae potentia educi posse, sicut alia de quibus egeram, sed necesse
esse ipsam creari: Nec sufficere ut instar nautae in navi, ipsa in corpore
habitet, nisi forsan ad illius membra movenda; sed requiri ut cum ipso arctius jungatur uniaturque, ad sensus et appetitus nostris similes habendos,
et ita verum hominem componendum. Caeterùm copiosior paulò hı̂c fui in
argumento de anima tractando, quòd sit maximi ponderis. Nam post illorum errorem qui Deum esse negant, quem me satis | suprà refutasse opinor,
nullus est qui faciliùs debiles animas à recto virtutis tramite avertat, quàm
si putent brutorum animam ejusdem esse cum nostra naturae; ac proinde
nihil nobis post hanc vitam timendum aut sperandum superesse, non magis
quàm muscis aut formicis. Cùm autem rectè cognoscitur quantùm differant,
24 nullomodo ] nullo modo 50ab 56E
5 capaciora; ] capaciora,
7 infantem ] Used loosely, the point
being that the child can speak;
cf. p. 113, l. 7. (Diss. II)
16
18
20
20
patefaciant; ] patefaciant,
praedita; ] praedita—
superare: ] superare—
ipsa, ] ipsa ∧
9–10 signaque omnia . . . significant ] add. * (see Introduction, p. 57) 10 vocibus et
signis ] les mouuemens
10 corporei ] add.
11 indicantur ] & peuuent estre imitez
par des machines aussy bien que par les animaux om. (see Dibon 1990(b), p. 538)
22 ponderibus ] ressors 26 creari ] expressement om. 26 corpore ] humain om.
141
53
AT 573
AT 59
54
Dissertatio
AT 60
AT 574
55
AT 61
multò meliùs postea capiuntur rationes quae probant animam nostram naturae esse planè à corpore independentis, et ex consequenti opus non esse ut
cum ipso moriatur: ac denique quia | nullae animadvertuntur causae quae
eam destruant, naturâ ferimur ad judicandum ipsam esse immortalem.
VI. Quid requiri putet Author, ad ulteriùs progrediendum in Naturae perscrutatione, quàm hactenus factum sit; et quae rationes ipsum ad scribendum impulerint.
Tertius autem nunc agitur annus, ex quo perveni ad finem tractatus quo
ista omnia continentur, incipiebamque eum recognoscere, ut postea typographo traderem; cùm rescivi viros quibus multum defero, et quorum
authoritas non multò minùs in meas actiones potest, quàm propria ratio in cogitationes, opinionem quandam Physicam improbasse, paulò antè
ab alio in lucem editam; cui nolo dicere me adhaesisse, sed tantùm nihil
in illa ante ipsorum censuram observasse, quod suspicari possem aut religioni aut reipublicae noxium esse; nec proinde quod me impediturum fuisset
ipsam tueri, si ratio | veram esse persuasisset; hocque mihi metum incussisse
ne pariter inter meas aliqua inveniretur in qua à vero aberrassem; Quanquam sanè magno semper studio curavi, ne ullis novis opinionibus fidem adhiberem, quarum demonstrationes certissimas non haberem, aut quidquam
scriberem quod in ullius damnum cedere posset. Hoc verò satis fuit ad me
movendum ut à proposito illas evulgandi desisterem. Etiamsi enim rationes
quibus ad cogitationes meas edendas in- | ductus fueram validissimae essent,
genius tamen meus, qui semper à libris scribendis abhorruit, fecit ut statim multas alias invenirem, quibus me ab illo labore suscipiendo excusarem.
Et istae rationes ab utraque parte tales sunt, ut non | solùm meâ eas hı̂c
recensere aliquatenus intersit, sed etiam fortasse reipublicae literariae illas
cognoscere.
Nunquam ea magni feci quae ab ingenio meo proficiscebantur, et quamdiu
nullos alios ex ea quâ utor Methodo fructus percepi, nisi quod mihi in
quibusdam dubiis satisfeci ad scientias speculativas pertinentibus, aut meos
mores componere conatus sum secundùm rationes quas me docebat, non
putavi me quicquam ea de re scribere teneri. Nam quod ad mores attinet,
unusquisque adeò suo sensu abundat, ut tot possent inveniri reformatores
quot capita, si aliis liceret, praeterquam iis quos Deus supremos suorum populorum Rectores constituit, aut quos satis magnâ gratiae et zeli mensura
donavit, ut Prophetae sint, aliquid in eo immutandum suscipere. Et licèt
speculationes meae valde mihi arriderent, credidi tamen alios etiam habere
suas, quae fortè magis adhuc ipsis placeant. Sed statim atque notiones ali2 ex consequenti ] ‘consequently’
9–10 typographo ] ‘printer’
10 traderem; ] traderem,
1 postea ] add. 6 quàm hactenus factum sit ] qu’il [ scil. l’Autheur] n’a esté 10 multum ] add. 13 tantùm ] bien 21 movendum ] † obliger 24 ab illo labore suscipiendo ]
en 26 reipublicae literariae ] le public 30 dubiis ] difficultez 38 adhuc ] add.
142
5
10
15
20
25
30
35
De Methodo.
5
10
15
20
25
30
35
quas generales Physicam spectantes, mihi comparavi, earumque periculum
facere incipiens in variis particularibus difficultatibus, observavi quò usque
illae me deducere possint, et quantum à principiis differant quae hactenus in
usu fuerunt; Credidi me eas occultas detinere non posse, absque gravi peccato adversus legem iubentem ut, quantum in nobis est, generale omnium
hominum bonum procuremus. Ex iis enim cognovi, ad notitias vitae valde
utiles posse perveni- | ri; et loco Philosophiae illius speculativae quae in
scholis docetur, posse | Practicam reperiri, quâ cognitis viribus et actionibus ignis, aquae, aëris, astrorum, caelorum aliorumque corporum quae
nos circumstant, adeò distinctè atque diversas opificum nostrorum artes
novimus; adhibere pariter ea possemus ad omnes usus quibus inservire apta
sunt; atque ita nos velut dominos et possessores naturae efficere. Quod
sanè esset optandum non tantùm ad infinitorum artificiorum inventionem,
quae efficerent ut sine labore fructibus terrae, et omnibus ipsius commodis
frueremur: sed praecipuè etiam ad valetu- | dinis conservationem, quae sine
dubio primum est hujus vitae bonum, et caeterorum omnium fundamentum. Animus enim adeò à temperamento et organorum corporis dispositione pendet, ut si ratio aliqua possit inveniri, quae homines sapientiores
et ingeniosiores reddat quàm hactenus fuerunt, credam illam in Medicina
quaeri debere. Verum quidem est eam quae nunc est in usu, pauca quorum
adeò insignis sit utilitas continere. Sed quamvis ipsam contemnere nullo
modo sit animus, confido tamen nullum fore, etiam inter eos qui illam profitentur, qui non confiteatur, omnia quae hactenus in ea inventa sunt, nihil
propemodum esse, respectu eorum quae scienda adhuc restant: hominésque
ab infinitis tam corporis quàm animi morbis immunes futuros, imò etiam
fortassis à senectutis debilitatione, si satis magnam causarum à quibus mala
ista oriuntur, et omnium remediorum quibus natura nos instruxit, notitiam
haberent. Cùm autem proposuerim | totam meam vitam collocare in scientiae adeò necessariae investigatione, et inciderim in viam quae mihi talis
videtur, ut si quis eam sequatur, haud dubiè ad optatum finem sit | perventurus, nisi aut brevitate vitae aut experimentorum defectu impediatur:
judicabam nullum melius esse adversùs duo ista impedimenta remedium,
quàm si fideliter publico communicarem id omne, quantulumcunque esset,
quod reperissem, et praeclara ingenia incitarem, ut ulteriùs pergere contenderent, singulique quod in sua facultate esset ad experimenta facienda
conferrent, atque etiam eorum omnium quae addiscerent publicum parti6 Ex ] Et 50b
10 diversas ] diversus 50b
35 quod ] quòd 44 50a
4 fuerunt; ] fuerunt,
11 novimus; ] novimus,
31 impediatur: ] impediatur,
3 me deducere ] conduire 9 aliorumque ] tous om. 13 esset ] est 14 labore ] aucune
om. 17 Animus ] mesme l’esprit 19 reddat ] communement om. 26–27 causarum
à quibus mala ista oriuntur ] de leurs causes 35 quod in sua facultate esset ] selon son
inclination & son pouuoir
143
56
AT 62
AT 575
AT 63
57
Dissertatio
AT 64
AT 576
58
AT 65
ceps facerent, eo fine ut ultimi incipiendo ubi praecedentes desiissent, et ita
multorum vitas et labores conjungendo omnes simul longiùs progrederemur
quàm singuli privatim possent.
Quinetiam de experientiis observabam, eas tantò magis necessarias, quantò quis majorem notitiam est adeptus. Initio enim praestat iis tantùm uti
quae sponte sensibus nostris occurrunt, et quas ignorare non possumus,
si vel tantillum ad eas attendamus, quàm rariores et abstrusiores investigare. Cujus rei ratio est, quòd rariores illae saepius decipiant, quamdiu
vulgatiorum causae ignorantur; circumstantiaeque à quibus pendent ferè
semper adeò particulares et exiguae sint, ut observatu sint difficillimae. Sed
talem hac in re ordinem secutus sum: Primùm conatus sum generatim invenire | principia, seu primas causas omnium quae sunt aut possunt esse in
mundo; ad Deum solum qui ipsum creavit attendendo, easque aliunde non
educendo quàm ex quibusdam veritatis seminibus, animis nostris à naturâ
inditis. Postea expendi quinam essent primi et maximè ordinarii effectus,
qui ex his causis deduci possent; videorque | mihi hac viâ cognovisse coelos, astra, terram, imò etiam in terra aquam, aërem, ignem, mineralia, et
| quaedam ejusmodi alia, quae sunt omnium maximè communia, simplicissimaque, ac proinde cognitu facillima. Deinde cùm volui ad particulariora
descendere, tam multa diversa mihi occurrerunt, ut crediderim opus esse
ingenio plusquam humano, ad formas aut species corporum quae in terra
sunt, ab infinitis aliis, quae in ea possent esse, si Deo placuisset illas ibi
collocare, dignoscendas, ipsasque deinde ad usum nostrum referendas; nisi
per effectus causis obviam eamus, et multis particularibus experimentis adjuvemur. Deinde animo revolvens omnia objecta quae unquam sensibus
meis occurrerant, dicere non verebor me nihil in iis observasse, quod satis
commodè per inventa à me principia explicare non possem. Sed confiteri
me etiam oportet, potentiam Naturae esse adeò amplam et diffusam, et
principia haec adeò esse simplicia et generalia, ut nullum ferè ampliùs particularem effectum observem, quem statim | variis modis ex iis deduci posse
non agnoscam; nihilque ordinariè mihi difficilius videri, quàm invenire quo
ex his modis inde dependeat. Hinc enim aliter me extricare non possum
quàm si rursus aliqua experimenta quaeram; quae talia sint, ut eorum idem
non sit futurus eventus, si hoc modo quàm si illo explicetur. Caeterum eò
usque nunc perveni ut mihi satis bene videar percipere, quâ ratione pleraque
illorum sint facienda quae huic fini inservire possunt. Sed video etiam illa
12 possunt ] possent 50b 56E
1 ultimi incipiendo ] This is an ad
sensum construction to say the least,
since the subject of the main clause is
‘[nos] omnes’ and not ‘ultimi’.
9 ignorantur; ] ignorantur,
25 revolvens ] Strictly speaking, this
participle goes with ‘me observasse’
and should have been an accusative.
2 longiùs ] beaucoup om. 13 attendendo ] pour cet effect om. 16–17 cognovisse coelos
. . . , mineralia ] † i’ay trouué des cieux, des astres, vne terre, & mesme sur la terre de
l’eau, de l’air, du feu, des mineraux 30 variis ] plusieurs om.
144
5
10
15
20
25
30
35
De Methodo.
5
10
15
20
25
30
35
esse talia et tam multiplicia ut neque manus meae, neque fortunae, etiamsi
millecuplo majores essent, ad omnia possent sufficere; prout autem deinceps plura aut pauciora faciendi copia erit, maiores etiam aut minores, in
Naturae cognitione progressus mihi promitto. Id quod | in composito à me
tractatu declarare sperabam, ibique adeò clarè patefacere quaenam exinde
ad publicum utilitas esset reditura, ut eos omnes quibus commune hominum
bonum est cordi, hoc est omnes revera, et non in speciem tantùm honestos
viros, inducturus essem tum ad mecum communicanda quae jam fecissent
experimenta, tum ad me juvandum in investigatione eorum quae supersunt
facienda.
Sed ab illo tempore aliae mihi occurrerunt rationes, quibus ad mutandam sententiam adductus sum, et ad cogitandum me debere quidem pergere in scribendis omnibus iis quae alicujus esse momenti putarem, statim
atque eorum veritatem deprehendissem; idque non minore cum cura quàm
si ea in lucem edere vellem; tum | ut tantò majorem haberem ea bene
examinandi occasionem; Nam sine dubio accuratiùs semper id elaboratur,
quod à pluribus lectum iri | creditur, quàm quod in privatum tantùm usum
scribitur; et saepe quae mihi visa sunt vera, cùm primùm illa concepi; falsa
esse postea cognovi cùm ipsa chartae volui mandare; tum etiam ut nullam amitterem occasionem publicam utilitatem quantum in me esset procurandi, et si mea scripta alicujus sint pretii, ii in quorum manus post obitum
meum devenient, illis prout commodum videbitur uti queant: Sed me nullomodo permittere debere ut me vivo in lucem exirent, ne vel oppositiones,
et controversiae quibus fortè vexarentur, vel etiam qualiscunque fama quam
conciliare possent, aliquam mihi darent occasionem, tempus quod institutioni meae destinaveram amittendi. Etiamsi enim verum sit unumquemque
teneri quantum in se est aliorum bonum procu- | rare; illumque propriè
nullius esse pretii qui nemini prodest; attamen verum etiam est curas nostras ultra tempus praesens debere extendi, bonumque esse omittere ea quae
fortè aliquam viventibus utilitatem essent allatura, eo fine ut alia faciamus
quae multò magis nepotibus nostris sunt profutura. Quemadmodum etiam
dissimulare nolo, exiguum id quod huc usque didici, nihil ferè esse prae
eo quod ignoro, et ad cujus cognitionem pervenire non despero. Eodem
enim ferè modo agitur cum iis qui paulatim veritatem in | scientiis detegunt, atque cum ditescentibus, quibus facilius est magna lucra facere, quàm
antea multò minora cùm adhuc pauperes erant. Vel possunt cum exerci3 minores, ] minores ∧
12–26 me debere . . . amittendi. ] ‘me
debere quidem pergere. . . ’ (l. 12sq.)
is explained by the clauses beginning
with ‘tum ut’ (l. 15) and ‘tum etiam
ut’ (l. 19) and then followed by ‘Sed
me nullomodo permittere debere. . . ’
(l. 22sq.).
18 concepi; ] concepi,
27 procurare; ] procurare,
28 prodest; ] prodest,
1–2 etiamsi millecuplo majores essent ] bienque i’en eusse mille fois plus que ie n’en ay
7 et non in speciem tantùm ] & non point par faux semblant, ny seulement par opinion
8 viros ] add. 31 multò ] add. 33–34 Eodem . . . iis ] Car c’est quasi le mesme de
ceux
145
59
AT 66
AT 577
60
AT 67
Dissertatio
61
AT 68, 578
AT 69
tuum praefectis conferri, quorum vires pro victoriarum ratione incrementa
sumere solent, et quibus post cladem acceptam majore prudentia opus est
ad residuas copias conservandas, quàm cùm praelio superiores fuerunt ad
urbes et provincias occupandas. Verè enim is praelio decernit; qui conatur
superare omnes difficultates et errores, à quibus impeditur ne ad cognitionem veritatis perveniat; et praelio vincitur, qui de re alicujus momenti
falsam opinionem admittit; majoreque postea opus habet dexteritate, ad se
in pristinum statum restituendum, quàm ad magnos progressus faciendos
cùm jam principia certa habet. Quod ad me attinet, si quas in scientiis
veritates inveni (confido autem ea quae hoc volumine continentur, ostensura me aliquas invenisse) possum dicere illas tantùm esse consequentias,
quinque aut sex praecipuarum difficultatum quas superavi, quasque pro totidem pugnis numero in quibus victoriam reportavi. Imò non verebor dicere,
me putare, nihil mihi ampliùs deesse | ut voti compos fiam, quàm duas
aut tres ejusmodi obtinere; et me non esse adeò aetate provectum, quin secundùm ordinarium naturae cursum, satis mihi ad hanc rem otii superesse
possit. | Sed credo me eò plus teneri, tem- | poris quod mihi restat parcum
esse, quò plus spei illud bene collocandi habeo. Et multas procul dubio
illud amittendi occasiones haberem, si meae Physicae fundamenta in lucem
ederem. Etiamsi enim omnia ferè adeò sint evidentia, ut opus tantùm sit ea
intelligere ad assentiendum; nullumque inter illa sit, cujus demonstrationes
dare posse non sperem; attamen quia fieri non potest, ut cum omnibus aliorum diversis opinionibus conveniant, saepius me à proposito avocandum iri
praevideo, oppositionum quas excitabunt occasione.
Objici quidem potest oppositiones istas utiles fore, cùm ut errores meos
agnoscam, tum ut si quid boni habeam, alii majorem illius hac ratione intelligentiam consequantur; et quia plures oculi plus vident uno, ut meis
nunc uti incipientes, suis me vicissim inventis juvent. Sed etiamsi me valde
errori obnoxium agnoscam; et nunquam ferè fidam, primis quae mihi occurrunt cogitationibus; experientia tamen quam habeo eorum quae mihi obiici
possunt, impedit quominùs ullum inde fructum sperem. Jam enim saepe
expertus sum judicia, tam eorum quos pro amicis habui, quàm aliorum quorumdam, quibus me indifferentem esse putabam; quinetiam nonnullorum
malignorum et invidorum, quos sciebam conaturos in apertum protrahere
id quod amicitiae velum ab amicorum oculis abscondebat. Sed rarò accidit,
ut aliquid mihi objectum sit quod nullomodo praevidissem, nisi id esset |
4 decernit; ] decernit,
21 assentiendum; ] assentiendum,
22 sperem; ] sperem,
23 avocandum iri ] This mistake for
avocatum iri was sneered at by Lentu-
lus: see Introduction, p. 47.
29 agnoscam; ] agnoscam,
29 fidam, ] fidam ∧
30 cogitationibus; ] cogitationibus,
2 majore prudentia ] plus de conduite 7 majoreque ] beaucoup om. 10 inveni ] cy
deuant om. 13 in quibus victoriam reportavi ] où i’ay eu l’heur de mon costé 14 ut
voti compos fiam ] pour venir entierement a bout de mes desseins 27 plures oculi ]
plusieurs 27 uno ] qu’vn homme seul
146
5
10
15
20
25
30
35
De Methodo.
5
10
15
20
25
30
35
valdè à | meo argumento remotum; adeò ut ferè nullum unquam offenderim
opinionum mearum Censorem, qui mihi non videretur aut minùs rigidus,
aut minùs aequus me ipso. Sicut etiam nunquam observavi, veritatem aliquam antea ignotam, disputationum Scholasticarum ope in lucem protractam fuisse. Nam dum unusquisque contendit vincere, plerumque potiùs ad
verisimilitudinem, quàm ad rationum utrimque allatarum momenta attendi
solet; et qui diu boni fuerunt advocati, non ideò postea meliores sunt judices.
Quod ad utilitatem, quam alii ex mearum meditationum communicatione
percepturi essent, non posset etiam valde magna esse; quia nondum eas eò
usque deduxi, ut nulla supersint addenda, antequam ad praxim revocentur.
Et puto me posse sine jactantia dicere, si quis earum perficiendarum sit capax, me potiùs eum esse quàm alium quemquam. Non quod ingenia in orbe
esse non possint quae meum multis parasangis superent; sed quia fieri non
potest ut rem adeò bene concipiat et suam reddat, qui eam ab alio discit,
atque ille qui ipsemet eam invenit. Quod adeò in hac materia verum est, ut
quamvis saepe aliquas ex meis opinionibus explicaverim viris | acutissimis,
et qui me loquente eas videbantur valde distinctè intelligere; attamen cùm
eas retulerunt, observavi ipsos ferè semper illas ita mutavisse, ut pro meis
agnoscere ampliùs non possem. Quâ occasione | posteros hı̂c oratos volo,
ut nunquam credant, quidquam à me esse profectum, quod ipse in lucem
non edidero. Et nullomodo miror absurda illa dogmata, quae veteribus
illis Philosophis tribuuntur, quorum scripta non habemus; nec propterea
judico ipsorum | cogitationes valdè à ratione fuisse alienas, cùm habuerint
praestantissima suorum saeculorum ingenia; sed tantùm eas nobis perperam
fuisse relatas. Sicut etiam videmus, nunquam ferè contigisse ut ab aliquo
suorum sectatorum superati fuerint. Et credo fervidissimos eorum qui nunc
Aristotelem sequuntur, se beatos putaturos si eum in naturae cognitione
aequarent; etiam sub hac conditione, ut postea nihil ampliùs addiscerent.
In quo similes sunt hederae, quae nunquam contendit altiùs ascendere quàm
arbores quae ipsam sustinent; imò saepe descendit, postquam ad fastigium
usque sublata fuit. Mihi enim videntur etiam illi descendere, id est aliquomodo se indoctiores reddere quàm si à studiis desisterent; qui non contenti
omnia ea scire quae clarè et dilucidè apud suum Authorem explicata sunt;
volunt praeterea illic invenire solutionem multarum difficultatum, de quibus
ne verbo quidem meminit, et fortè nunquam cogitavit. Attamen ipsorum
philosophandi ratio valdè commoda est ingeniis infra mediocritatem positis.
Distinctionum enim et principiorum quibus utuntur obscuritas, causa est ut
de omnibus aequè confidenter loqui possint, ac si illa optimè novissent; et
17 intelligere; ] intelligere,
18 observavi ] After ‘ut’, this should
have been a subjunctive.
33 sunt; ] sunt,
5 plerumque ] add. 8 meditationum ] pensées 10 ut nulla supersint addenda ] qu’il
ne soit besoin d’y aiouster beaucoup de choses 12 ingenia ] plusieurs om. 16 viris
acutissimis ] a des personnes de tres bon esprit 22 illis ] tous om. 29 In quo ] add.
147
62
AT 579
AT 70
63
Dissertatio
AT 71
64
AT 580
AT 72
65
ita adversus | subtilissimos acutissimosque omnia quae dicunt defendere; ut
falsi argui nequeant. Qua in re similes mihi videntur coeco, qui ut aequo
Marte adversus videntem decertaret, eum in profundam et obscuram aliquam cellam deduxisset. Ac possum dicere istorum interesse ut ab edendis
Philosophiae qua utor principiis abstineam. Nam cùm simplicissima et evidentissima sint; idem propemodum facerem, ea luce donando, ac si aliquas
aperirem fenestras, per quas lux in illam cellam ingrederetur, in quam ad
pugnandum de- | scenderunt. Imò neque praestantiora ingenia habent cur
optent ea cognoscere. Nam si velint scire de omnibus loqui, et eruditionis
famam sibi comparare; eò faciliùs pervenient, si verisimilitudine contenti
sint, quae sine magno labore in omni genere materiae inveniri potest; quàm
veritatem investigando, quae paulatim tantùm in quibusdam patefit; et cùm
de aliis loquendum est, ad ingenuam ignorantiae suae confessionem impellit. Si verò paucarum aliquot veritatum notitiam praeferant vanae nihil
ignorandi professioni, sicut proculdubio praeferenda est, et meum | institutum sectari velint, non opus habent ut quidquam ipsis amplius dicam,
praeter id quod jam in hac dissertatione à me audierunt. Nam si ulteriùs
quàm fecerim progrediendi sint capaces, multò potiori ratione erunt per se
inveniendi, id omne quod me hactenus invenisse puto; quoniam cùm nihil unquam nisi ordine examinaverim, certum est id quod mihi è tenebris
eruendum restat, | multò ex se difficilius et occultius esse, quàm id quod
antea reperire potui; et minor multò ipsis esset voluptas id à me quàm à
seipsis discere. Praeterquam quòd habitus quem sibi comparabunt, facilia
primùm quaerendo, et paulatim atque per gradus ad alia difficiliora transeundo, ipsis plus omnibus meis documentis profuturus sit. Sicut quod ad
me attinet, si à juventute edoctus essem omnes veritates, quarum postea
demonstrationes investigavi, et sine labore illas didicissem, opinor me fortasse nunquam multò plures cogniturum fuisse; saltem nunquam acquisiturum fuisse habitum et facilitatem quâ me semper novas et novas inventurum
spero, prout animum ad eas investigandum applicabo. Et ut verbo dicam,
si quod in mundo est opus, quod ita bene ab | alio non possit absolvi, atque
ab eo qui inchoavit, illud est in quo versor et laboro.
Verum quidem est, quantùm ad experimenta spectat quae huic scopo inservire queunt, unum hominem illis omnibus faciendis non esse parem. Sed
nullas etiam alias utiliter adhibere posset manus quàm suas, nisi fortè opificum, aut aliorum ejusmodi mercenariorum, quos lucri spes (magnae effi1 defendere; ] defendere,
6 sint; ] sint,
10 comparare; ] comparare,
11 potest; ] potest,
12 patefit; ] patefit,
19 inveniendi, ] inveniendi ∧
5 Philosophiae qua utor principiis ] les principes de la Philosophie dont ie me sers 15–
16 meum institutum ] vn dessein semblable au mien 16 habent ] pourcela [sic] om.
18 multò ] add. 19 hactenus ] add. 21 multò ] add. 27 labore ] aucune om. 32 versor et ] add. 148.36–149.1 magnae efficaciae medium ] qui est vn moyen tres efficace
148
5
10
15
20
25
30
35
De Methodo.
5
10
15
20
25
30
35
caciae medium) impelleret ad accuratè faciendum omnia quae ipsis praescriberet. Nam quod ad voluntarios attinet, qui curiositate aut discendi
studio moti, sponte forsan operas suas ei offerrent, praeter quàm quòd ordinariè multa promittant et pauca praestent, nullúmque unquam ferè ipsorum propositum, finem optatum sortiatur; | procul dubio vellent operam
suam compensari aliquarum difficultatum explicatione, aut saltem inutilibus
comitatis officiis et sermonibus, in quibus sine magno detrimento partem otii
sui impendere non posset. Et quod ad experimenta jam ab aliis facta, etiamsi ea cum ipso communicare vellent, quod nunquam facturi sunt qui ipsa
pro secretis habent, plerumque tot sunt comitata circumstantiis, rebusque
superfluis, ut inde veritatem elicere difficillimum illi foret. Praeterquam
quòd omnia fermè adeò malè explicata inveniret, aut etiam falsa, (quia qui
illa fecerunt, ea tantùm in iis videre voluerunt quae principiis suis conformia
putabant) ut si aliqua proposito ipsius accommoda essent, pretium tamen
temporis aequare non possent, quod in delectu illorum faciendo impendendum esset. Adeò ut si quis esset in hoc terrarum orbe, quem | constaret
capacem esse maxima quaeque, et in publicum utilissima inveniendi; et
eâ de causâ caeteri | homines, omnibus modis eum adjuvare contenderent
in proposito suo assequendo; non videam eos aliud in ipsius gratiam facere
posse, quàm in experimenta quibus indigeret sumptus conferre; et de caetero
impedire ne tempus ipsi ullius importunitate eriperetur. Sed praeterquam
quòd non tantùm mihi tribuo, ut aliquid extraordinarium polliceri velim,
nec me adeò vanis cogitationibus pasco, ut putem rempublicam multùm
mea consilia curare debere; non sum etiam adeò abjecto animo, ut à quolibet accipere vellem | beneficium, cujus me indignum esse credi posset.
Omnes istae considerationes simul junctae, in causa fuerunt à tribus annis
cur noluerim in lucem edere tractatum quem prae manibus habebam; imò
ut statuerem nullum alium quamdiu viverem publici juris facere, qui adeò
generalis esset, aut ex quo Physices meae fundamenta intelligi possent. Sed
postea rursum duae aliae causae fuerunt quae me moverunt, ut hı̂c particularia quaedam specimina subjungerem, et publico aliquam actionum
mearum consiliorumque rationem redderem: Quarum prima est, quòd si
illud omitterem, multi qui resciverunt propositum quod antea habui scripta
aliqua praelo subiiciendi, suspicari possent causas propter quas ab eo abstinerem, minus mihi honorificas esse quàm revera sunt. Quamvis enim
1 accuratè ] acccuratè 44
1 medium ] ‘a means’
5 propositum, ] propositum ∧
5 sortiatur; ] sortiatur,
17 inveniendi; ] inveniendi,
19 assequendo; ] assequendo,
24 debere; ] debere,
4–5 nullúmque . . . sortiatur ] & qu’ils ne font que de belles propositions dont aucune
iamais ne reüssit 7–8 in quibus . . . posset ] qui ne luy sçauroient couster si peu de
son tems qu’il n’y perdist 10 comitata ] composées 10 rebusque ] ou d’ingrediens
13–14 ea tantùm . . . putabant ] se sont efforcez de les faire paroistre conformes a leurs
principes 23 rempublicam ] le public 25 beneficium ] aucune om.
149
AT 73
AT 581
66
AT 74
Dissertatio
67
AT 75
AT 582
68
AT 76
immodicè gloriam non appetam, aut etiam (si id effari liceat) ab illa abhorream, quatenus ipsam contrariam esse judico quieti quam supra omnia
magni facio; attamen nunquam etiam studui actiones meas tanquam crimina occultare, aut multas praecautiones adhibui ut ignotus essem; tum
quia credidissem adversus meipsum injurius esse, tum e- | tiam quia id mihi
inquietudinem aliquam attulisset, quae rursum perfectae animi tranquillitati quam quaerebam adversa fuisset. Et quia dum me ita indifferenter
habui, inter innotescendi aut delitescendi curam, non potui impedire quin
aliquatenus in ore hominum versarer, putavi debere me allaborare saltem
ne malè audirem. Altera ratio quae me ad haec scribendum compulit | est,
quòd quotidie magis ac magis perspiciens moram quam patitur illud quod de
me erudiendo cepi consilium, propter infinita experimenta quibus indigeo,
et quae sine aliena ope facere non possum, etiamsi non adeò Suffenus sim ut
sperem publicum in partem consiliorum meorum venire velle; attamen nolo
etiam mihi adeò deesse, ut occasionem dem pòst victuris, mihi aliquando exprobrandi, me potuisse ipsis varia multò meliora relinquere quàm fecerim,
nisi nimium neglexissem ipsis significare, quâ in re instituta mea possent
promovere.
| Et putavi facile mihi esse eligere aliquas materias, quae neque essent multis controversiis obnoxiae, neque me cogerent plura quàm velim ex meis principiis exponere; et tamen satis clarè patefacerent quid in scientiis praestare
possim aut non possim. Quod an feliciter mihi successerit aliis judicandum relinquo; at pergratum mihi erit si examinentur; et ut tantò major sit
ejus rei occasio, rogo omnes eos qui adversus ea objectiones aliquas facere
volent, ut eas ad meum bibliopolam mittant, à quo monitus, meum responsum eodem tempore adjungere conabor; istâ enim ratione, lectores utraque
scripta simul videntes, tantò faciliùs de veritate judicium ferent. Non enim
prolixa illis opponere responsa polliceor, sed tantùm mea | errata ingenuè si
agnoscam confiteri, aut | si ea animadvertere non possim, simpliciter dicere
quod putabo ad rerum à me scriptarum defensionem requiri; nullâ additâ
novae alicujus materiae explicatione, ne me sine fine ab una ad aliam transire sit necesse.
Quod si quaedam eorum, de quibus egi initio Dioptrices et Meteororum,
primâ fronte offendant, quia hypotheses voco et nolle probare videor; rogo
ut integri tractatus cum attentione legantur, et spero haesitantibus satis22 feliciter ] felicirer 44
3 facio; ] facio,
13 non adeò Suffenus sim ] Catullus
22, esp. ll. 17–21.
14 velle; ] velle,
33 Meteororum ] ‘Meteorological
Phenomena’
34 videor; ] videor,
7 quaerebam ] ie cherche 7 indifferenter ] tousiours om. 13 non adeò Suffenus sim ]
ie ne me flatte pas tant 22–23 Quod an . . . relinquo ] En quoy ie ne sçaurois dire si i’ay
reussi, & ie ne veux point preuenir les iugemens de personne, en parlant moymesme de
mes escrits 28 ingenuè ] fort om. 33 eorum ] de celles [scil. explications] 35 integri
tractatus ] le tout
150
5
10
15
20
25
30
35
De Methodo.
5
10
15
20
25
30
factum iri. Rationes enim mihi videntur in iis tali serie connexae, ut sicut
ultimae demonstrantur à primis quae illarum causae sunt, ita reciprocè primae ab ultimis, quae ipsarum sunt effecta probentur. Nec est quod quis
putet me hı̂c in vitium quod Logici Circulum vocant, incidere; nam cùm
experientia maximam effectuum istorum partem certissimam esse arguat,
causae à quibus illos elicio, non tam iis probandis quàm explicandis inserviunt; contraque ipsae ab illis probantur. Nec hypotheses alio fine vocavi,
quàm ut sciatur confidere me eas posse deducere ex primis illis veritatibus quas supra exposui; sed datâ operâ noluisse facere, ad impediendum
ne quaedam ingenia, quae uno die addiscere se posse putant, ea in quibus
alius viginti annis desudavit, statim atque illa ipsis uno tantùm aut altero
verbo aperuit; (et quae eò magis errori sunt obnoxia, minúsque veritatis
percipiendae capacia, quò subtiliora et alacriora sunt;) Inde possint | occasionem arripere, absurdam aliquam Philosophiam illis principiis quae pro
meis habebunt, superstruendi, ejusque rei mihi culpa tribuatur. Nam quod
ad opiniones attinet quae in solidum meae sunt, nolo ipsarum novitatem
excusare; quoniam si rationes | quibus innituntur, bene perpendantur, confido eas adeò simplices et sensui communi conformes inventum iri, ut minus
extraordinariae et paradoxae videantur, quàm ullae aliae quae de iisdem
argumentis possint haberi. Nec me etiam primum ullarum Inventorem esse
jacto, sed tantùm me nunquam illas pro meis adop- | tasse, vel quòd ab
aliis priùs receptae fuissent, vel quòd non fuissent; verùm unicam hanc ob
causam, quòd mihi eas ratio persuasisset.
Quod si artifices non ita citò possint executioni mandare inventionem in
Dioptrica explicatam, non credo ipsam idcircò culpari meritò posse. Magna
enim dexteritate et exercitatione opus est, ad machinas quas descripsi faciendas, et ita ut nulla circumstantia desit adaptandas; nec minùs mirarer
si primo experimento id ipsis succederet, quàm si quis unâ die eximiè testudine canere addiscere posset, eo solo quod optimus canendi modus ipsi
descriptus fuisset.
| Caeterum nolo hı̂c speciatim quidquam dicere de progressibus, quos
deinceps me in scientiis spero facturum, aut erga publicum ullo me devin11 desudavit ] desudavi 50b
12 aperuit ] aperui 50b
12 aperuit; ] aperuit,
3 probentur ] le sont [scil. demonstrées] * (see Introduction, p. 51sq.) 6 elicio ] deduits
7 contraque ipsae ] mais tout au contraire ce sont elles qui 10–11 ea in quibus (. . . )
desudavit ] tout ce que (. . . ) a pensé 16–17 nolo ipsarum novitatem excusare ] ie ne
les excuse point comme nouuelles 21 tantùm ] bien 22 receptae ] dites 25 Magna ]
add. 29–30 optimus . . . fuisset ] on luy auroit donné de la tablature qui seroit bonne
29–30 fuisset. ] Et si i’escris en François, qui est la langue de mon paı̈s; plutost qu’en
Latin, qui est celle de mes Precepteurs; c’est a cause que i’espere que ceux qui ne se
seruent que de leur raison naturelle toute pure iugeront mieux de mes opinions, que ceux
qui ne croyent qu’aux liures anciens: Et pour ceux qui ioignent le bon sens auec l’estude,
lesquels seuls ie souhaite pour mes iuges, ils ne seront point ie m’asseure, si partiaux
pour le Latin, qu’ils refusent d’entendre mes raisons pourceque ie les explique en langue
vulgaire. om.
151
AT 77
69
AT 583
AT 78
Dissertatio
70
cire promisso, quod incertus sim implere nécne valeam. Sed tantummodo
dicam, decrevisse me quod superest vitae tempus nullâ aliâ in re collocare,
quàm in ejusmodi naturae notitia mihi comparanda è qua in Medicinae
usum certiores regulae quàm hactenus exstiterint, depromi possint: Geniumque meum adeò ab omni alio propositi genere abhorrere, praesertim quod
aliquibus prodesse non possit, nisi aliis noceat; ut si occasione aliqua ad id
sectandum adigerer, non credam me posse eximium quid in eo praestare.
Quod hı̂c apertè profiteor, etiamsi non ignorem professionem hanc inutilem
esse ad mihi authoritatem aut existimationem ali- | quam comparandam;
quam etiam adeò non affecto, ut me semper magis illis devinctum arbitraturus sim, quorum favore otio meo absque impedimento frui licebit, quàm iis
qui mihi dignitates amplissimas offerrent.
6 noceat; ] noceat,
3 notitia ] quelque om. 3 comparanda ] † tascher d’acquerir 7 me posse eximium
quid in eo praestare ] que ie fusse capable d’y reussir 9 ad mihi . . . comparandam ] a
me rendre considerable dans le monde 12 dignitates amplissimas ] les plus honorables
emplois de la terre
152
5
10
|||
D I O P T R I C E.
71, AT 81, 584
CAPUT PRIMUM.
De Lumine.
5
10
15
20
25
I. Visus praestantia; et quantum nuper inventis perspicillis adjuvetur.
Totius vitae nostrae regimen à sensibus pendet; quorum cùm visus sit nobilissimus et latissimè patens, non dubium est quin utilissima sint inventa,
quae vim illius augere queunt. Et quidem difficile est ullum excogitare quod
magis juvet, quàm miranda illa specilla, quae brevi tempore quo cognita
sunt, jam in coelo nova sidera, et in terra nova alia corpora, numerosiora iis
quae antea visa fuerant, detexere. Adeò ut promota luminis nostri acie ultra
terminos, quibus imaginatio majorum sistebatur, viam simul nobis videantur aperuisse, ad majorem et magis absolutam naturae cognitionem. Sed
hoc inventum adeò utile et mirandum, non sine aliquo scientiarum nostrarum opprobrio, | vagis experimentis, et casui fortuito debemus. Ante annos
circiter triginta, quidam Iacobus Metius vixit; Alcmariae (quae civitas est
Hollandiae) natus; homo humaniorum artium prorsus expers; licèt patrem
et fratrem Matheseos cultores habuerit. Hujus summa voluptas erat specula et vitra ustoria formare; nonnulla etiam hyeme componens ex glacie;
quae materies, experientia teste, non omnino ad id inepta est. Quum igitur
hac occasione multa, eaque variae formae vitra ad manum haberet, prospero quodam fato duo simul oculo objecit; quorum alterum, medium paulò
crassius habebat quàm extremitates, alterum viceversâ | extremitates quàm
medium multò tumidiores; et adeò feliciter illa duabus tubi extremitatibus
applicuit, ut primum de quo loquimur telescopium inde exstiterit. Atque ad
hujus unius normam, omnia deinceps, quae in hunc usque diem habuimus,
elaborata sunt; neque adhuc, quod sciam, ullus extitit, qui demonstraverit
8 brevi tempore ] brevitempore 44
1 DIOPTRICE ] In the seventeenth
century, there are two optical sciences:
dioptrica is the science of refraction,
catoptrica that of reflection.
4 perspicillis ] The word perspicillum
(usually plural, ‘spectacles’) was already in use before the advent of the
telescope. It occurs on the title-page
of Galileo’s Sidereus nuncius (Venice:
Thomas Baglionus, 1610) with the specific meaning of ‘telescope’.
8 specilla ] Like perspicilla, this word
was already used for lenses before the
invention of the telescope, and was
subsequently given the additional
meaning of ‘telescope’. In antiquity,
it signified a surgical probe.
17–18 Hujus summa . . . componens ]
Anacoluthon; ‘componens’ grammatically goes with ‘voluptas’, which yields
no sense.
18 vitra ustoria ] ‘burning glasses’
24 telescopium ] The word telescopium
was coined in 1611 (Helden 1977,
p. 112).
4 I. Visus . . . adjuvetur. ] add. 10 ultra ] beaucoup om. 12 majorem ] beaucoup om.
14 vagis . . . fortuito ] l’experience & la fortune
153
AT 82
72
Dioptrices Cap. I.
AT 585
AT 83
73
AT 84
sufficienter, quam figuram haec vitra exigant. Licèt enim exinde multa
egregia ingenia fuerint, quae hanc materiam non parùm excoluere; atque
ea occasione varia in Opticis invenere praestantiora iis, quae à majoribus
habemus; | tamen quoniam operosiora inventa, rarò simul ac nata sunt,
summum perfectionis gradum adipiscuntur; satis multae difficultates hı̂c
relictae sunt, ut scribendi materiam mihi suppeditent. Et quoniam constructio eorum de quibus loquar à dexteritate et industria artificum pendet,
qui literis ut plurimum non vacarunt; conabor efficere | ut quivis facilè
capiat quae dicam: nihilque reticebo, nec supponam quod petendum sit ex
aliâ disciplinâ. Quapropter exordiar à lucis, ejusque radiorum explicatione;
postea partibus oculi breviter descriptis, qua ratione visio fiat accuratè exponam: tandemque notatis iis omnibus quae ad illam perficiendam licet
optare, quibus artificiis ea ipsa possint praestari, docebo.
II. Sufficere naturam luminis concipere, ad omnes ejus proprietates intelligendum.
Hı̂c autem de luce, vel lumine loquendi, cùm aliam causam non habeam,
quàm ut explicem quo pacto ejus radii oculos intrent, et occursu variorum
corporum flecti possint; non necesse erit inquirere quaenam genuina sit ejus
natura, sed duas aut tres comparationes hı̂c afferam, quas sufficere arbitror,
ut juvent ad illam concipiendam, eo modo qui omnium commodissimus est,
ad ejus pro- | prietates, quas jam experientia docuit, explicandas; et ex consequenti etiam ad alias omnes quae non ita facilè usu notantur detegendas.
Non aliter quam in Astronomia, ex hypothesibus etiam falsis et incertis,
modò iis omnibus quae in coelo observantur accuratè congruant; multae
conclusiones, circa ea quae non observata sunt, verissimae et certissimae
deduci solent.
Nemo nostrum est, cui non evenerit aliquando ambulanti noctu sine funali, per loca aspera et impedita, ut baculo usus sit ad regenda vestigia:
et tunc notare potuimus, | per baculum intermedium nos diversa corpora
sentire, quae circumcirca occurrebant: Itidem nos dignoscere, num adesset
12 omnibus ] omnibns 44
23 Astronomia, ] Astronomiae 56E
16
16
18
21
23
24
2 excoluere; ] excoluere,
4 habemus; ] habemus,
4 inventa, ] inventa ∧
5 adipiscuntur; ] adipiscuntur,
8 vacarunt; ] vacarunt,
16 luce, vel lumine ] See Introduction,
p. 39.
luce, ] luce ∧
loquendi, ] loquendi ∧
possint; ] possint,
proprietates, ] proprietates ∧
Astronomia, ] Astronomia ∧
congruant; ] congruant,
1 quam figuram ] les figures que 4 rarò ] ne (. . . ) pas 6–7 constructio . . . loquar ]
l’execution des choses que ie diray 7 dexteritate et ] add. 16 luce, vel lumine ] la
lumiere 22 detegendas ] † deduire 23–26 Non aliter . . . solent. ] Imitant en cecy les
Astronomes, qui, bienque leurs suppositions soyent presque toutes fausses ou incertaines,
toutefois à cause qu’elles se rapportent à diuerses obseruations qu’ils ont faites, ne laissent
pas d’en tirer plusieurs consequences tres vrayes et tres assureés [sic]. 28 aspera et
impedita ] vn peu difficiles 30 Itidem ] & mesme om.
154
5
10
15
20
25
30
Dioptrices Cap. I.
5
10
15
20
25
30
arbor, vel lapis, vel arena, vel aqua, vel herba, vel lutum, vel simile quiddam. Fatendum quidem hoc sentiendi genus obscurum et satis confusum
esse in iis, qui non longo usu edocti sunt: sed consideremus illud in iis qui
cùm caeci nati sint, toto vitae tempore debuerunt eo uti; et adeò perfectum, consummatumque inveniemus, ut dicere possimus illos quodammodo
manibus cernere, aut scipionem tanquam sexti cujuspiam sensus organum
iis datum, ad defectum visus supplendum.
III. Quomodo radii ejus in instanti ad nos à Sole perveniant.
Nunc itaque ad comparationem instituendam; cogitemus lumen in corpore
luminoso nihil esse praeter motum quemdam, aut actionem promptam et
vividam, quae per aërem et alia corpora pellucida interjecta, versùs oculos pergit; eodem planè modo quo motus aut resistentia corporum quae
hic caecus offendit per interpositum scipionem ad manum ejus tendit. Statimque ex hoc mirari desine- | mus, lumen illud à summo Sole, nullâ morâ
interpositâ, radios suos in nos effundere; novimus enim illam | actionem,
quâ alterum baculi extremum movetur, similiter nulla interposita morâ ad
alterum transire, et eodem modo ituram, licèt majori intervallo distarent
istius baculi extrema, quàm à caeli vertice terra abest.
IV. Quomodo ejus ope colores videantur; et quaenam sit natura colorum
in genere.
Neque magis videbitur mirum, illius ope tantam colorum varietatem apparere; Et praeterea | forsan credemus nihil esse hos colores in corpore
colorato, nisi diversos modos, quibus hoc illos recipit, et remittit ad oculos; si consideremus differentiam illam, quam caecus in arbore, aqua, lapide
et similibus, deprehendit interjecto scipione, non minorem illi videri, quam
nobis haec, quae in rubro, flavo, viridi et cunctis aliis coloribus: et interim
tamen illas differentias in nullo corpore quidquam esse, praeter varias rationes movendi aut resistendi motibus illius baculi.
V. Non opus esse speciebus intentionalibus ad eos videndum: neque ut in
objectis aliquid sit nostris sensibus simile.
Unde etiam nascetur occasio judicandi, non necessarium esse supponere,
materiale quidpiam ex objectis ad oculos nostros manare, ut lumen et co13 interpositum ] interposiitum 44
9 instituendam; ] instituendam ∧
9–10 lumen in corpore luminoso ]
The distinction between lux and lumen is lost here; the translator could
have used the term corpus lucidum as
Descartes’s objectors Ciermans and
Bourdin do (AT II p. 59, III p. 98),
and put ‘lucem’ instead of ‘lumen’. See
Introduction, p. 39.
21 illius ] Refers to ‘lumen’, l. 14.
23 modos, ] modos ∧
23 illos ] This has to refer to ‘radios’ (l. 15). The French text has ‘la’
[scil. lumiere].
23–24 oculos; ] oculos,
29 speciebus intentionalibus ] See
Gilson 1979, p. 97sq.
9 Nunc ] paragraph separation add. 9–10 in corpore luminoso ] dans les corps qu’on
nomme lumineux 21 Neque ] paragraph separation add. 22–23 corpore colorato ] les
corps qu’on nomme colorés 31 Unde ] paragraph separation add.
155
AT 586
74
AT 85
Dioptrices Cap. I.
75, AT 86
lores videamus; neque quidquam in istis objectis esse, quod simile sit ideis
quas de iis mente formamus: Quemadmodum nihil ex corporibus, quae
caeco occurrunt, per baculum ad manum illius fluit; constátque motum aut
resistentiam horum corporum, quae sola percepti sensus causa est, nihil
simile habere ideis, quas inde animo apprehendit. Et hac ratione mentem
habebimus liberam ab omnibus illis exiguis simulacris per aërem volitantibus, quae Species intentionales Philosophi, mirum in modum iis divexati,
nominarunt. Facili etiam negotio controversiam decidere poterimus, quae
agitatur super loco unde actio prodit, sensum Visionis efficiens. Ut enim
caecus noster corpora, quae circumcirca offendit, | non | tantummodo per
actionem illorum (quum scilicet ipsa moventur) sentit; sed etiam per solum
motum dexterae suae, quum illa tantummodo resistunt: ita concedendum
est, visus objecta posse percipi, non tantummodo actionis vi, quae ex iis
emanans ad oculos nostros diffunditur; sed etiam vi illius, quae oculis innata ad illa pergit.
VI. Nos interdiu videre ope radiorum qui ab objectis in oculos nostros
veniunt. Contrà feles noctu videre ope radiorum qui ab ipsorum oculis in
objecta tendunt.
Verumtamen quoniam haec actio nil nisi lumen est, notandum neminem
praeter eos, qui per tenebras instar felium cernunt, saltem si qui sint, illam
in oculis suis habere; et maximam hominum partem tantummodo per eam
actionem videre, quae ab objectis venit. Usus namque docet haec objecta
aut luminosa, aut illuminata esse debere, ut videantur, non oculos nostros,
ut videant. Sed quoniam inter baculum hujus caeci, et aërem, aut alia
corpora pellucida, quibus interjectis cernimus, non leve discrimen est, alia
insuper comparatio est hı̂c in medium proferenda.
AT 587
76
| VII. Quaenam sit materia quae radios transmittit: et quomodo diversorum objectorum radii simul in oculum ingredi possint: aut ad diversos
oculos tendentes per eundem aëris locum sine permixtione transire, | aut
ita ut alii non sint aliis impedimento: nec ab aëris fluiditate impediantur;
nec à ventorum agitatione; nec à vitri aut aliorum ejusmodi pellucidorum
corporum duritie: et quı̂ fieri possit ut nihilominus sint recti. [fig. 1]
Contemplemur vindemiae tempore uvis calcatis refertum lacum; cujus fundus foramine uno aut altero pertusus sit, ut A B. ex quibus profluat mus11 solum ] solùm 50a
3 fluit; ] fluit,
34 B. ] B,
1 neque ] mesme om. 1–2 ideis quas de iis mente formamus ] aux idées, ou aux sentimens que nous en auons; ‘quae caeco occurrunt’ (l. 2sq.) translates ‘que sent vn aueugle.’ 4 percepti sensus ] des sentimens qu’il en a 8–9 quae agitatur ] entre eux om.
11 moventur ] contre son baston om. 11 solum ] add. 13–14 ex iis emanans ] estant
en eux 14–15 oculis innata ] estant dans les yeux 19 Verumtamen ] paragraph separation add. 20 tenebras ] de la nuit om. 20 saltem si qui sint ] add. * 32 recti ]
exactement om. 33 calcatis ] à demi foulés
156
5
10
15
20
25
30
Dioptrices Cap. I.
5
10
15
20
25
30
tum quod continet; ubi quidem particulae vini, quae haerent ex. gr. circa
C. eodem momento simul ac foramen A patuerit, rectà descensum ad illud
affectant, et simul ad foramen B. Eodemque tempore quae circa D et E per
haec ipsa duo foramina descendere properant; ita ta- | men ut nulla harum
actionum alteram impediat, et ne ipsi quidem ramusculi immixtorum scaporum resistant; licèt hi se invicem suffulti non descendant per eadem foramina
A et B; et insuper interea variis modis moveantur, ab iis qui uvas calcant.
Deinde cogitemus, quum consensu Philosophorum ferè unanimi vacuum in
rerum natura non detur, et tamen | omnia corpora, vel experientiâ teste
plurimis poris pervia hient, necessariò hos meatus materia quadam repletos
esse, perquam subtili et fluida; quae serie non interruptâ ab astris ad nos
extensa sit. Quae materia si Vino hujus lacus comparetur, et partes minus fluidae seu crassiores aëris, aut aliorum corporum perlucidorum, scapis
qui immixti sunt; facillimè intelligemus: omnes particulas materiae subtilis,
quas Sol nobis adversus tangit, rectâ lineâ ad oculos nostros tendere, eodem
quo patescunt momento, non impedientibus aliis alias, neque obstantibus
crassioribus particulis pellucidorum corporum interjectis; sive diversa ratione moveantur, ut aër qui ferè continuò ventis agitatur, sive sine motu
sint, quemadmodum vitrum | aut crystallus. Tum etiam notandum esse
discrimen inter motum, et propensionem ad motum. Nam facilè concipimus
animo particulas vini, quae haerent ex. gr. circa C simul ad B et A tendere,
quum interim revera ad utrumque eodem tempore moveri nequeant; et illas
exactè in | linea recta B et A versùs pergere; licèt non semper adeò accuratè
rectâ eò versus moveantur, obstantibus scapis interjectis.
VIII. Quid propriè sint isti radii: et quomodo infiniti à singulis illuminati
corporis punctis exeant. [fig. 2, 3]
Postquam itaque intelleximus, non esse tam motum, quàm actionem, sive
propensionem ad motum, in corpore luminoso, id quod lucem illius nominamus; facile colligere possumus radios hujus lucis nihil esse, praeter lineas
secundum quas haec actio tendit. Ita ut infiniti sint huiusmodi radii, qui
4 duo ] om. 50ab 56E 8 consensu Philosophorum ] consensuPhilosophorum 44 16 aliis ] alii 56E 17 pellucidorum ] pellucidiorum 44 50ab 56E
1 vini, ] vini ∧
2 C. ] C,
5–6 scaporum ] ‘bunches of grapes’
14 sunt; ] sunt,
14 intelligemus: ] intelligemus ∧
14 subtilis, ] subtilis ∧
18 aër ] aër,
21 vini, ] vini ∧
23 pergere; ] pergere,
28–29 nominamus; ] nominamus,
1 continet; ubi ] † At this point, the French text gives the passage translated below
as ‘Deinde cogitemus . . . facillimè intelligemus’ (ll. 8–14). See Introduction, p. 42.
2 ad ] par
3 affectant ] † tendent
4 properant ] tendent
9 omnia corpora ] que
nous aperceuons au tour de nous om. * 15 tendere ] tendent (see Introduction, p. 37)
20 propensionem ad motum ] l’action ou inclination à se mouuoir 21 tendere ] tendent 23 pergere ] tendent 23 semper ] add. 27 Postquam ] paragraph separation
add. 27–28 sive propensionem ad motum ] add. 28 in corpore luminoso ] des cors
lumineus 30 tendit ] tend
157
76
AT 87
AT 88
77
Dioptrices Cap. I.
AT 588
AT 89
78
AT 90
79
ex singulis punctis corporis luminosi, ad singula illius, quod illuminant, diffunduntur; eodem prorsus modo, quo concipere possumus innumeras rectas
lineas, juxta quas actiones ex singulis punctis superficiei vini C, D, E tendunt versus A. et alias praeterea innumeras, juxta quas actiones ex iisdem
punctis manantes quoque feruntur ad B. non impediente alteram alterâ.
| Porrò hi radii semper quidem exquisitè recti concipi debent, quotiescunque non nisi unum corpus pellucidum permeant, quod ubivis uniforme
sit. At verò quoties alia quaedam corpora offendunt, facilè detorquentur,
aut debilitantur, non secus ac motus pilae aut lapidis in aërem missi, |
per ea quae occurrunt. Quippe haud difficulter credi potest, actionem aut
propensionem ad motum, (quam jam dixi pro lumine habendam) iisdem
legibus cum ipso motu obnoxiam esse. Atque ut satis accuratè hanc tertiam comparationem exsequamur; consideremus, illa corpora quae pila de
manu jacta offendere potest, aut mollia, aut dura, aut liquida esse. Si mollia; qualia sunt lintea, arena, lutum, omnino supprimunt et sistunt illius
motum. Si dura; sine mora aliorsum reverberant: idque non una ratione.
Nam superficies illorum vel laevis et aequa est, vel | scabra et aspera. Rursum quae laevis; vel plana, vel curvata. Quae aspera, scabredinem ducit,
vel à diversimodè curvatis partibus quibus constat; quarum singulae tamen
ipsae satis laeves sunt: vel praeterea à variis angulis seu punctis, vel ab
hujusmodi partibus, quae mollitie et duritie discrepant, vel ab earumdem
motu, qui mille modis variari potest. Et notandum, pilam extra motum
suum, simplicem illum ac regularem quo de loco ad locum fertur, insuper
secundi cujusdam capacem esse, quo scilicet circa centrum rotatur; itidem
celeritatem motus hujus posterioris, diversas posse habere proportiones ad
velocitatem illius prioris. Itaque quum aliquot pilae ab eadem parte profectae, superficiem corporis alicujus laevem offendunt, aequaliter et eodem
ordine resiliunt; | adeò ut si superficies exactè plana sit, eandem inter se
distantiam servent, quâ ante occursum sejungebantur. Ast si promineat superficies illa, vel retrocedat, pilae quoque pro ratione illius curvaturae, vel
recedunt ab invicem, vel appropinquant: Ut hı̂c videmus pilas A, B, C, quae
illisae superficiei corporum D, E, F, resiliunt ad G, H, I. At si incurrant in
superficiem asperam, quales sunt L, M. huc illuc repercussae fe- | runtur,
singulae pro situ loci illius, quem in superficie tetigere. Atque extra hoc
nihil in motus sui ratione mutant, quoties asperitas illius nonnisi ex diver5 manantes ] manentes 50b 19 partibus ] p artibus 44
super, 50a 31 Ut hı̂c ] Uth ı̂c 44
23 fertur, insuper ] fertur in-
5 quoque ] Since ‘quoque’ goes with
‘ad B’, the classical order would be
‘feruntur quoque ad B’ or, better still,
‘feruntur ad B quoque’.
11 dixi ] Diopt. I 3, 8.
13 exsequamur; ] exsequamur ∧
14–15 mollia; ] mollia,
16 dura; ] dura,
18 laevis; ] laevis,
19 constat; ] constat,
33 M. ] M,
3–4 tendunt ] tendent
en mesme ordre om.
30–31 vel recedunt . . . appropinquant ]
5 feruntur ] tendent
158
5
10
15
20
25
30
35
Dioptrices Cap. I.
5
10
15
20
25
30
simodè inflexis partibus surgit. Sed illa etiam ex multis aliis causis oriri
potest; et hac ratione efficere, ut pilae quae modo simplici et recto motu
ferebantur, parte motus istius recti amissâ, circularem illius loco recipiant,
cujus variae possunt esse proportiones ad residuum recti ejusdem motus,
pro vario situ superficiei cui obviant. Atque hoc | qui pilae lusu delectantur
abundè observant, cum nimirum illa impulsa pavimentum inaequale contingit, aut obliquo reticulo vibratur. Demum etiam consideremus; Pilam
impul- | sam, quoties obliquo itinere in superficiem corporis liquidi incurrit,
quam magis aut minùs facilè penetrat, quàm illud unde processit, eam subeundo à recta via divertere, cursumque suum mutare. Ut si ex. gr. exsistentes
in aëre juxta punctum A, illam B versus vibremus; recto quidem impetu ab
A defertur ad B, nisi vel pondere, vel alia quadam causa detorqueatur; huc
verò (ubi aquae C B E superficiem pono) postquam devenit, facta declinatione, iterum per lineam rectam I versus tendit; quemadmodum ipsa etiam
experientia docet.
IX. Quid sit corpus nigrum: quid album: Item quid sit speculum; et quomodo specula tam plana quàm convexa radios reflectant. In quo consistat
natura mediorum colorum.
Cogitemus itaque, eâdem ratione corpora dari, quae | dum luminis radiis
percutiuntur, eosdem suffocant, et omne illorum robur frangunt; et haec
sunt, quae nigra nominamus; nullum nisi communem cum tenebris colorem
habentia. Dari etiam quae reverberant, et quidem alia eodem, quo recipiunt ordine; haec scilicet, quorum superficies nitidè polita, usum speculorum
tam planorum; quàm curvatorum praestare potest. Alia quae confusè huc
et illuc. Et rursum | in iis alia hos radios repercutere, actione illa per nullam
mutationem violata; haec nempe quae alba dicimus: Alia verò mutationem
inducere, similem illi quam recipit motus pilae, obliquo reticulo praestrictae; et haec sunt rubra, flava, caerulea, vel alio ejusmodi colore insignia.
Equidem ego me posse explicare arbitror, et experientia duce demonstrare,
in quo natura colorum consistat; sed idipsum terminos hujus argumenti
excedit.
9 quam ] quod 50ab 56E lequel 37 (cf. p. 160, l. 12)
13 pono ] bono 50a
13 C B E ] C E B 50ab 56E
17 convexa ] The French text has
‘tant plats que conuexes & concaues’.
Perhaps the scribe or the compositor accidentally omitted the words ‘et
concava’.
23 polita, ] polita ∧
24 planorum; ] planorum ∧
7 reticulo ] ‘racket’
7 consideremus; ] consideremus,
10 exsistentes ] It is the ball that is
in the air, but the translator has been
misled by Descartes’s unfortunate construction: ‘si estant en l’air au point A
on la pousse vers B.’
11 vibremus; ] vibremus,
7 vibratur ] ce qu’ils nomment, ce me semble coupper ou friser om. 17 convexa ] See
note in second apparatus. 17 reflectant ] After this, the French text has the words translated above as ‘quid album’. 19 Cogitemus ] paragraph separation add. 29 explicare ]
determiner
159
AT 91
AT 589
80
AT 92
Dioptrices Cap. II.
81
AT 93
AT 590
AT 94
82
X. Quomodo colorata corpora radios reflectant; et quid sit refractio. [fig. 4]
Et sufficit hoc loco nos monere; radios qui in corpora colorata, sed non
polita, cadunt, quaquaversum semper resilire; licèt ab una duntaxat parte
progressos: Ut, quamvis ii qui incidunt in superficiem corporis albi A, B,
non veniant nisi à funali C. tamen alii aliò ita detorquentur, ut ubicunque
posueris oculum, velut ex. gr. juxta D. plurimi semper radii occurrant, ex
singulis plagis hujus superficiei A B, Et insuper si supposueris hoc corpus perquam subtile et tenue esse, chartae instar aut lintei, ut lumini pervium pateat; licèt oculus ad aversam funali partem admoveatur, ut ad E,
aliqui tamen radii ab sin- | gulis hujus corporis particulis ad illum resilient.
Denique etiam cogitemus; eâdem ratione radios detorqueri, quâ pilam diximus, quum obliquè in superficiem | corporis liquidi diffunduntur, quod
magis aut minùs facilè penetrant, quàm illud per quod ante manarunt; et
hic se inflectendi modus, refractio in iis dicitur.
|
Caput Secundum.
5
10
15
De Refractione.
I. Quomodo fiat reflexio. [fig. 5]
Quandoquidem deinceps necessarium erit, quantitatem hujus refractionis exactè nosse, et illa redditur intellectu facilior, per comparationem quâ
usi sumus; non alienum fore autumo, explicationem ejus hı̂c aggredi, et
quaedam de reflexione praemittere, quò facilior cognitio illius sit. Cogitemus itaque pilam ab A, B versus actam, contingere in puncto B, superficiem terrae C B E, quae ejus progressui resistens illam retrocedere cogit.
Sed videamus in quam partem. Ne autem novis difficultatibus implicemur,
fingamus terram exactè planam duramque esse: pilam etiam, sive descendat, sive ascendat, eâdem velocitate ferri; parum curantes | qua vi agatur,
cessante reticuli impetu; neglecto quoque omni effectu magnitudinis, ponderis et figurae. Isthaec enim attendere supervacuum fuerit, quum nihil eo| rum locum habeat in luminis actione, ad quam omnia hı̂c referri debent.
Tantummodo notandum, vim illam quaecunque demum sit, quae motum
4 progressos ] progessos 50a 5 veniant ] resiliant 44(I err) 50a(u err) 9 funali ] my
conj. funalis all editions 15–16 Caput Secundum. De Refractione. ] De Refractione.
Caput Secundum. 44 22 A, B ] AB 50b 56E
11 cogitemus; ] cogitemus ∧
12 liquidi ] ‘transparent’
22 B, ] B ∧
2 monere; ] monere,
5 C. ] C,
6 D. ] D,
2 Et ] paragraph separation add. 10 particulis ] parties 17 I. Quomodo fiat reflexio. ]
add. 20 aggredi ] tout d’vn train om. 28–29 Isthaec . . . nihil eorum ] Car il n’est pas
icy question d’y regarder de si prés, & il n’y a aucune de ces choses qui
160
20
25
30
Dioptrices Cap. II.
5
10
15
20
25
30
nostrae pilae producit, planè diversam ab ea esse, quâ determinatur, ut
potiùs huc qùam illuc tendat: Ut perspicuè palam est, reticuli impetum
esse qui pilam movet; sed eundem potuisse ipsam versus alias partes movere, eâdem facilitate quâ versus B. Quum contrà reticuli situs sit, qui illam
ita disponit ut feratur ad B, et qui potuisset eodem modo disponere, licèt
per aliam vim fuisset expulsa. Unde jam liquet fieri posse, ut haec pila per
terrae occursum detorqueatur, mutata scilicet dispositione qua inclinabat
ad B: permanente interea vi sui motus, quum nihil commune habeant.
II. Non esse necesse ut corpora mota, aliquo momento haereant in illis à
quibus reflectuntur. [fig. 5]
Hinc etiam planum, minimè credendum esse, necessariò pilam aliquo momento haerere in puncto B, priusquam digrediatur ad F, juxta quorumdam
Philosophorum opinionem. Nam interrupto hoc motu exiguâ tantummodo
morâ, nulla exstaret causa quâ incitante vires resumere posset. Observandum praeterea quemadmodum motus, et in universum omnia genera quantitatum, ita etiam hanc pilae determinationem, posse | dividi in omnes partes,
quibus illam constare imaginamur. Et manifestum est attendenti, hanc qua
pila descendit ab A ad B, mixtam ex duabus aliis concipi posse; quarum
altera illam premit ab A F ad C E, altera eo- | dem tempore, à sinistra
A C, dextrorsum propellit ad F E, ita ut hae duae junctae, | illam deducant
ad punctum B, secundùm rectam A B. Inde obvium quoque est, obstantem
terrae molem unam tantùm harumdispositionum impedire posse, alteram
nullo modo. Sic potest quidem auferre eam, quâ ruebat pila ab A F ad C E,
quum spatium subjectum totum occupet; sed quâ ratione resisteret alteri,
quâ dextrorsum ferebatur, cui hoc respectu nullatenus opposita est?
III. Cur angulus reflexionis sit aequalis angulo incidentiae.
Ut accuratè igitur inquiramus, ad quam partem pila illisa debeat resilire,
describamus circulum ex centro B, qui transeat per punctum A, et dicamus,
spatio temporis eodem, quo progressa est ab A ad B, necessariò illam à B, ad
aliquod punctum hujus circuli circumferentiae reverti debere. Nam omnia
puncta quae eodem intervallo distant à B, quo distat A, in hac circumferentia occurrunt; et | pilae motum jam supra aequè velocem finximus. Tandem
ad designandum ipsum punctum, quod ex omnibus hujus circumferentiae
22 dispositionum ] dispositionem 56E
1 producit ] Should be translated as
‘prolongs’, although it usually means
‘produces’ in the Dioptrice. The
French text has ‘fait continuer’.
20 junctae, ] junctae ∧
1 planè ] add. 8 quum nihil commune habeant ] puis que ce sont deux choses diverses
11 Hinc ] paragraph separation add. 13 Philosophorum ] nos om. 16 hanc pilae determinationem ] la determination a se mouuoir vers quelque costé 19 premit ] fait descendre (see Damerow et al. 2004, p. 132) 20 propellit ] fait aller (see Damerow et
al. 2004, p. 132) 23 auferre ] empescher (see Introduction, p. 37) 23 quâ ruebat pila ]
qui faisoit descendre la balle (see Damerow et al. 2004, p. 132) 25 quâ (. . . ) ferebatur ]
qui la faisoit auancer (see Damerow et al. 2004, p. 132) 27 Ut ] paragraph separation
add.
161
AT 95
83
AT 591
AT 96
Dioptrices Cap. II.
84
AT 97
AT 592
85
tangere debet, erigamus ad normam tres rectas A C, H B, et F E supra
C E, hac ratione ut nec majus nec minus spatium interjaceat A C et H B,
quàm H B et F E: deinde dicamus, idem tempus quod pilam dextrorsum
porrexit ab A, uno punctorum lineae A C, usque ad B unum ex punctis
lineae H B, illam resilientem ab H B, sistere debere in aliquo puncto lineae
F E. Nam singula puncta hujus lineae F E, eadem distantia hoc respectu ab
H B remota sunt, et eadem quâ singula lineae A C, et ex priori dispositione
tantumdem eò inclinat quantùm antea. Jam eodem momento aliquod punctum lineae F E, et simul aliquod circumferentiae A F D contingere nequit,
nisi in puncto D vel F; Nam extra haec duo nullibi mutuò secantur; | terra
autem obstante ad D progredi non potest; sequitur itaque illam necessariò
tendere debere ad F. Et sic manifestum est, qua ratione reflexio fiat, scilicet semper ad angulum aequalem illi, quem vulgò incidentiae nominant;
Ut si radius ex puncto A emanet in B, superficiem speculi plani C B E,
resilit ad F, ita ut reflexionis angulus F B E, neque cedat, neque exsuperet
magnitudine alterum illum incidentiae A B C.
IV. Quantùm motus pilae inflectatur cùm linteum traiicit. [fig. 3]
Hinc progrediamur ad refractionem: et primò | fingamus, pilam ab A ad
B expulsam offendere, non terram, sed linteum C B E, tam tenue ut illud
facillime forare, et impetu suo perrumpere possit, amissâ tantùm velocitatis suae parte, ex. gr. dimidiâ. Quo posito ut cognoscamus quam viam
insistere debeat, consideremus denuò, motum illius non eundem esse cum
dispositione quâ potiùs huc quàm illuc fertur; Unde sequitur singulorum
quantitates separatim examinandas. Consideremus itidem, ex duabus partibus, quibus hanc dispositionem constare scimus, alteram tantùm per lintei
occursum | mutari posse; hanc scilicet quae deorsum pilam agebat. Illa verò
quâ dextrorsum ferebatur, constans et inviolata manebit; nam linteum expansum hoc respectu nullo modo illi oppositum est. Deinde ducto circulo
A F D ex centro B, et | impositis C B E, ad perpendiculum, tribus lineis
rectis A C, H B, F E, hac ratione, ut spatium interjacens F E et H B, duplum illius sit, quod est inter H B et A C; videbimus hanc pilam ituram
6 Nam ] Non 56E
17 inflectatur ] retardetur 44(I err) 50a(u err)
4 porrexit ] ‘brought’ (porrigere ad is
used rather unclassically here as the
equivalent of sistere in with abl., which
is used just below)
4 ad B ] ad B,
9 circumferentiae A F D ] The French
text has ‘de la circonference du cercle
A F D’. Perhaps the scribe or the compositor accidentally omitted the word
‘circuli’.
14 in B, superficiem speculi ] The
French text has ‘tombe au point B sur
la superficie du miroir’; the translation
identifies point B with the surface of
the mirror. Compare p. 163, l. 35.
15 F B E, ] F B E ∧
30 H B, ] H B ∧
20 facillime ] add.
22 non eundem esse cum ] differe entierement de
25 scimus ]
dont on peut imaginer 26 agebat ] faisoit tendre (see Damerow et al. 2004, p. 132)
27 quâ (. . . ) ferebatur ] qui la faisoit tendre (see Damerow et al. 2004, p. 132) 27–
28 expansum ] add.
162
5
10
15
20
25
30
Dioptrices Cap. II.
5
10
15
20
25
30
35
ad punctum I. Quum enim perrumpendo linteum C B E, dimidiam suae
velocitatis partem amittat, duplum temporis ei impendendum est, | ut infrà
ex B, ad aliquod punctum circumferentiae A F D pertingat, ejus quod insumsit supernè, ut accederet ab A ad B. Et quum nihil ex dispositione, quâ
dextrorsum ferebatur, intereat, in duplo istius temporis quo à linea A C
devenit ad H B, duplum ejusdem itineris in eandem partem conficere debet,
et consequenter accedere ad aliquod punctum rectae F E, eodem momento
quo accedit ad aliquod circumferentiae circuli A F D, quod factu impossibile
foret, nisi progrederetur ad I, Nam in unico illo puncto recta F E, et circulus
A F D, sub linteo sese invicem secant.
V. Et quantùm cùm in aquam ingreditur.
Fingamus jam pilam, D versus ab A expulsam, offendere in puncto B
non illud linteum, sed aquam; cujus superficies C B E, exquisitè dimidiam
velocitatis partem retundat, ut linteum paulò antea. Reliquis omnibus quemadmodum suprà positis, videmus pilam à B, rectâ tendere debere non ad
D, sed ad I. Primò etenim certum est, superficiem aquae, eo versus illam
detorquere eodem modo quo linteum; quum eodem modo illi opposita sit, et
tantumdem illius roboris infringat. Corpus autem aquae quod attinet, quo
totum spatium à B ad I repletum est, licèt magis | aut minus resistat, quàm
aër suprà ibidem locatus, non tamen sequitur illud pilam magis aut minus
detorquere, nam eâdem facilitate ubivis dehiscens, non | majori opera hac
quàm illac transitum permittit; saltem si (quod ubivis fecimus) fingamus
nec levitatem, nec pondus, nec figuram nec magnitudinem pilae, nec aliam
similem externam causam, cursum quem tenet immutare.
VI. Cur refractio tantò sit major quantò incidentia est obliquior: et nulla
cùm incidentia est perpendicularis. Et cur aliquando bombardarum pilae
versus aquam displosae in eam non possint ingredi, sed versus aërem reflectantur. [fig. 6, 7]
Et quidem hı̂c notari potest, tantò magis illam detorqueri per superficiem
aquae aut lintei, quò magis obliquè in illam impingit, adeò ut si ad angulos
rectos dirigatur, velut impulsa ab H ad B, ulteriùs in linea recta sine ulla
declinatione progrediatur ad G. Sed si agatur secundùm lineam qualis est
A B, quae vel superficiei aquae vel lintei C B E tam obliquè incumbat, ut
linea F E ducta quemadmodum suprà, circulum A D secare non possit,
illam minimè penetrabit, sed à superficie B, resiliet in aërem L, eodem
planè modo, ac si in terram incurrisset. Quod nonnulli cum dolore experti |
5 A C ] A B 44 50ab AT A C 56E Huet 37
3 B, ] B ∧
13 C B E, ] C B E ∧
15 B, ] B ∧
18 Corpus ] le reste du cors
33 incumbat ] in cumbant 56E
26 bombardarum pilae ] ‘cannon-balls’
34 F E ] F E,
35 B, ] B ∧
29 Et ] paragraph separation add.
163
AT 98
AT 99
86
AT 593
Dioptrices Cap. II.
AT 100
87
AT 101
88
sunt, quoniam animi gratia explosis in alveum rivi ex murali machina globis,
obambulantes in adversâ fluminis ripa vulnerarunt.
Sed aliam praeterea suppositionem hı̂c assumamus; fingamus pilam actam
ab A ad B, denuò inde impelli | reticulo C B E, quod vim eius motus
augeat, ex. gr. unâ tertiâ parte, ut ita exin duobus momentis tantumdem
spatii conficere queat, quantum antea confecit tribus. Hoc idem erit ac
si offenderet in B puncto ejuscemodi corpus, cujus superficiem unâ tertiâ
facilius quàm aërem permea- | ret. Et ex iis quae demonstravimus sequitur
manifestè, si describatur ut suprà circulus A D, et rectae A C, H B, F E,
hac ratione, ut distantia inter F E et H B unâ tertiâ minor sit quàm illa,
quae inter H B et A C, punctum I, in quo recta F E, et circularis A D,
sese mutuò secant, designaturum illum locum quem pila petet, digressa à
puncto B.
Quae conclusio etiam inverti potest, dicique pilam venientem secundùm
lineam rectam ab A ad B, in hoc autem puncto à recto itinere divertentem,
tendentemque inde ad I, indicio esse; vim qua intrat corpus C B E I, talem
esse ad illam qua erumpit ex corpore A C B E, qualis distantia quae inter
A C et H B, ad illam quae inter H B et F I, hoc est qualis linea C B ad B E.
VII. Quantum radii refrangantur à pellucidis corporibus in quae penetrant. [fig. 8]
Tandem verò quoniam lucis actio sequitur hac in re easdem leges, quas
pilae motus, dicendum quoties radii illius obliquo motu ex pellucido corpore
in aliud transferuntur, quod magis aut minùs facilè illos admittit, quàm primum, ibi | ita detorqueri, ut semper minùs inclinent in superficie quae his
corporibus est communis, eâ parte in qua est illud corpus, quod eas faciliùs
recipit, quàm eâ, in qua alterum positum est, idque exactè eâ proportione,
quâ faciliùs prius, quàm posterius illos recipit. Notandum autem hanc inclinationem metiendam esse per quantitatem rectarum C B vel A H, et E B
vel I G, aut similium inter se collatarum; Non verò per quantitatem | angulorum, quales sunt A B H, aut G B I, et multò minùs per illam similium
D B I, qui refractionis anguli dicuntur. Nam proportio horum angulorum,
ad singulos inclinationum gradus mutatur; Illa verò linearum A H et I G
vel similium, eadem manet, in omni refractione, quae ab eodem corpore
venit. Ut ex. gr. Si radius aërem permeans ab A ad B, tactâ in puncto B
16 C B E I ] C B I all editions C B E I 37
50a(u err)
19 refrangantur ] reflectantur 44(I err)
1 ex murali machina globis ] ‘cannonballs from a piece of artillery on the
wall’
7 B puncto ] The sense is ‘puncto B’,
which may be the correct reading.
11 F E, ] F E ∧
11 A D, ] A D ∧
16 esse; ] esse ∧
22–23 ex pellucido corpore in aliud ] After ‘ex’, ‘uno’ should be supplied. The French text has ‘d’vn cors
transparant dans vn autre’.
7 superficiem ] C B E om.
16 vim ] la force ou facilité
164
5
10
15
20
25
30
Dioptrices Cap. II.
5
10
15
20
25
30
superficie vitri C B R, digrediatur ad I in hoc vitro; veniat deinde alius a K
ad B, qui decedat ad L: tertius praeterea à P ad R, qui abeat ad S. Eadem
ratio linearum K M et L N, aut Q P et S T esse debet ad invicem, quae est
linearum A H et I G, non | autem eadem angulorum K B M et L B N aut
P R Q, et S R T, quae A B H ad I B G.
VIII. Quomodo refractionum magnitudinem metiri oporteat.
Ita jam cognovimus qua ratione | refractiones dimetiendae sint; Sed insuper, ut omnino determinentur illarum quantitates, necessarium est ad
experimenta descendere, quum proveniant ex particulari corporum constitutione in quibus fiunt. his autem ita ad eandem mensuram reductis, facillimè et certissimè talia experimenta sumi possunt; nam sufficit in unum
radium inquirere, qui probè cognitus, reliquos omnes ejusdem superficiei
prodet, nullumque errandi periculum adest, si praeterea in aliis quibusdam
examinetur. Ut si velimus nosse quantitatem refractionum quae fiunt in
superficie C B R, separante aë- | rem A K P à vitro L I S, sufficit examinare
illam radii A B I, quaerendo scilicet rationem lineae A H ad I G. Sed si
deinde errorem vereamur, idem in aliquibus aliis fieri debet, ut in K B L,
aut P R S, et deprehensâ eadem proportione inter K M et L N, item inter
P Q et S T, quàm inter A H et I G, nulla de veritate rei dubitandi occasio
relicta erit.
IX. Radios faciliùs trajicere vitrum quàm aquam, et aquam quàm aërem,
et cur id fiat. [fig. 9]
Sed mirum forsan videbitur haec experimenta facientibus, in superficiem,
ubi refractio evenit magis inclinari luminis radios, aërem permeantes, quàm
aquam, et adhuc magis, aquam quàm vitrum; contrà omnino quàm pila,
quae magis à parte aquae quàm à parte aëris in superficiem interjectam
inclinatur, | et nullo modo in vitrum penetrat. Occurrat ex. gr. pila expulsa
in aërem ab A ad B in puncto B superficiei aquae C B E, decedet inde ad
V. ast si radius loco pilae contingat B, digredietur ad I. Quod tamen non
mirabimur, si in mentem venerint quae suprà de natura luminis diximus: id
scilicet motum quemdam esse, sive actionem receptam in materia subtilissima, quae aliorum corporum poros replet; ac praeterea si consideremus,
pilae plus suae agitationis decedere, si incurrat in corpus molle quàm si in
21 quàm aërem, ] quam aërem; 44(II) 26 magis à parte aquae quàm à parte aëris ]
magis à parte aëris quàm à parte aquae 44 AT minus à parte aëris quàm à parte aquae
Huet 33 molle quàm ] molle, quam 44(II)
23 superficiem, ] superficiem ∧
24 evenit ] evenit,
30 suprà ] Diopt. I 3, 8.
1–2 veniat . . . tertius . . . ] These two
clauses still depend from ‘Si’; the main
clause continues with ‘Eadem ratio’.
2 S. Eadem ] S; eadem
1 deinde ] add. 23 in superficiem ] sur les superficies 26 in superficiem interjectam ]
add. 29 loco pilae ] add. 30–31 id scilicet motum quemdam esse ] qu’elle n’estoit
autre chose, qu’vn certain mouuement
165
AT 594
AT 102
89
AT 103
Dioptrices Cap. II.
90
AT 104
AT 595
91
AT 105
durum, illamque faciliùs per mensam nudam, quàm per eandem tapeto instratam devolvi. Nam eadem ratione hujus materiae subtilis actio, magis
impeditur ab aëris partibus, quae molles et malè nexae, non satis firmiter
resistunt, quàm ab illis | aquae, paulò validiùs obnitentibus; et magis adhuc
ab his quàm à partibus vitri aut crystalli. Sic quantò firmiores et solidiores
exiguae partes corporis alicujus pellucidi sunt, tantò faciliùs lumini transitum permittunt: Neque enim ut pila subiens aquam, ita et lumen, ut sibi
transitus pateat quasdam ex ejus partibus loco movet.
X. Cur radiorum aquam subeuntium refractio, aequalis sit radiorum inde
exeuntium refractioni. Et cur id non sit universale in omnibus pellucidis
corporibus. [fig. 8]
Jam verò cùm sciamus causam refractionum quae | fiunt in aqua, vitro et
pellucidis cunctis aliis corporibus, circa nos undi- | quaque occurrentibus,
observare debemus, refractiones semper ibi similes esse, intrante radio et
exeunte. Ut si radius progressus ab A ad B, transeundo per aërem in vitrum à B declinet ad I, ille qui resiliet ab I ad B, itidem declinabit, à B
ad A. Interea tamen alia corpora exstare queunt, praesertim in coelo, ubi
refractiones ex aliis causis ortae non ita reciprocantur.
XI. Radios aliquando incurvari posse, nec tamen ex eodem pellucido corpore exire.
Atque etiam potest contingere ut radii incurventur, licèt unum tantummodo corpus pellucidum permeent, quemadmodum interdum pilae motus
incurvescit, quoniam illa suo pondere horsum fertur et aliorsum, per vim
qua vibratur, aut ob multas alias causas. Nam confidenter tres illas comparationes quibus usi sumus, tam idoneas profiteri ausim, ut singula quae
in iis notantur, commodè ad similia quaedam ad lumen pertinentia, referri
possint. nobis autem illa tantùm explicare animus | fuit, quae praesenti
argumento maximè inserviunt.
XII. Quomodo fiat refractio in singulis curvarum superficierum punctis.
[fig. 10]
Neque vos diutiùs hı̂c morabor, ubi monuero curvas superficies corporum pellucidorum, radios per singula puncta transeuntes, | eodem modo
detorquere, quo planae, in iisdem punctis illas contingentes, detorquerent.
Sic ex. gr. refractio radiorum A B, A C, A D, qui venientes à lumine A,
2 eadem ] eâdem 44(II)
tum 56E
4 illis | aquae, paulò ] illis aquae, pau– | lò 44(II)
1 tapeto ] Although several irregular
forms of tapete occur in classical Latin,
no ablative in -o is found.
13 undiquaque ] ‘on all sides’
25 tam ]
(Erasmian)
26 pertinentia, ] pertinentia ∧
32 pellucidorum, ] pellucidorum ∧
32 transeuntes, ] transeuntes ∧
2–3 magis impeditur ] peut beaucoup plus estre empeschée 3 molles et malè nexae ]
comme om. 4 paulò ] add. 21 Atque ] paragraph separation add. 25 singula ] toutes
les particularités 31 Neque ] paragraph separation add.
166
5
10
15
20
25
30
Dioptrices Cap. III.
5
incidunt in superficiem gibbam globi crystallini B C D, eodem modo considerari debent, ac si A B incideret in superficiem planam E B F, et A C,
in G C H, et A D, in I D K, et ita alii. Unde patet hos radios diversimodè
vel colligi vel dispergi posse, prout à superficiebus diversimodè curvatis excipiuntur. Sed jam tempus est delineationem structurae oculi ordiri, ut
intelligamus, quomodo radii illam ingressi disponantur ad sensum visionis
efficiendum.
Caput Tertium.
De Oculo.
10
15
20
25
30
I. Membranam vulgò retinam dictam, nihil aliud esse quàm nervum opticum. [fig. 11]
Si qua arte posset oculus ita secari, plano per mediam pupillam transeunte, ut nullus ex eo liquor efflueret, | nec ulla pars loco moveretur, talis
ejus sectio appareret, qualem haec figura repraesentat. | A B C B est membrana satis crassa et dura, componens quoddam veluti vas, receptaculum
omnium partium interiorum. D E F est membranula tenuior, intra priorem aulaei instar expansa. Z H nervus vulgò opticus dictus, ingenti numero parvorum capillamen- | torum compositus, quorum extrema per totum spatium G H I diffunduntur; ubi innumeris exiguis venis atque arteriis
mixta, speciem quandam carnis tenerrimae componunt, quae tertiae membranulae instar totum interius secundae fundum tegit. K, L, M, tres sunt
liquores valde pellucidi, totas has tuniculas distendentes, figurâ quâ singulos
hı̂c delineatos videmus.
II. Quales sint refractiones ab oculi humoribus productae.
Et experientia me docuit, medium L, qui Crystallinus humor dicitur,
praeter propter eamdem refractionem producere quam vitrum aut Crystallus, et duos reliquos paulò minorem, ferè qualem aqua communis, unde fit
ut faciliùs medius quàm reliqui duo, et adhuc faciliùs hi quam aër luminis
radios admittant. In priori membranâ pars B C B pellucida est, et magis
gibba quàm residuum. In alterâ superficies | interior partis E F, fundum
oculi respiciens, tota obscura et nigra est, habetque in medio anterioris partis rotundum foramen exiguum, foris respicientibus nigerrimum apparens,
quod pupillam appellamus.
3 G C H ] G H C all editions G C H 37 24 productae ] preductae 56E (?) 25 docuit, ]
docuit, Z 44(II)
2 A C, ] A C ∧
3 A D, ] A D ∧
25 medium ] Supply ‘liquorem’.
13 ut nullus ex eo liquor efflueret ] sans que les liqueurs dont il est rempli s’escoulassent
14 ejus sectio ] il [scil. l’oeil] 15 vas ] rond om. 22 liquores ] glaires ou humeurs
25 Et ] paragraph separation add. 27 duos reliquos ] K & M om. 30 residuum ] B A B
om. 32 rotundum foramen exiguum ] F F om.
167
AT 106
92
AT 596
AT 107
Dioptrices Cap. III.
93
93
AT 108
94
AT 597
94
III. In quem usum pupilla | coarctetur et dilatetur.
Non autem semper eadem magnitudine patet hic hiatus; Sed E F pars
secundae membranulae in qua est, liber- | rimè innatans liquidissimo humori K, speciem exigui musculi habet, qui diducitur, aut contrahitur, prout
objecta, quae contuemur vel propiùs vel longiùs absunt, vel magis aut minus illuminantur, vel prout magis aut minùs curiosè illa contemplari animus
est. Et fidem huic rei pueri oculus cuivis dubitanti astruere poterit. Nam
si jusseris ut vicinum aliquod objectum attentè respiciat, videbis aliquantò
arctiùs pupillam ejus contrahi, quàm si aliud multò remotius et non majori
luce illustratum ipsi respiciendum proponas. Et deinde si feceris ut idem
objectum in quod respicit nunc minori, nunc majori luce refulgeat, clausis
scilicet vel apertis fenestris cubiculi in quo erit, animadvertes pupillam fieri
eò angustiorem, quò majori luce perstringetur. Ac denique si ad eamdem
lucem, idem corpus ex eodem loco iste puer inspiciat, minori ambitu patebit
ejus pupilla, dum conabitur accuratè minutissimas illius partes agnoscere,
quàm dum quasi aliud agens vagis oculis integrum apprehendet.
IV. Motum istum pupillae voluntarium esse.
Et observandum, hunc motum voluntarium esse dicendum, licèt ut plurimum à nobis ignorantibus peragatur; neque enim ob hoc minùs dependet,
aut minùs sequitur ex voluntate quam habemus bene videndi. Quemadmodum labiorum et linguae motus, pronuntiationi inserviens, voluntarius
dicitur, quoniam loquendi voluntatem sequitur; | licèt saepissime ignoremus, qualem singulae literae requirant.
V. Humorem crystalli- | num esse musculi instar, qui totius oculi figuram
mutare potest: et filamenta processus ciliares dicta, illius esse tendines.
[fig. 11]
E N, E N sunt plurima filamenta nigra, undiquaque amplexa | humorem
L, et orta ex membrana secunda, | inde ubi tertia terminatur, quae speciem
1 pupilla ] pupillae 56E (?) 2 Sed ] sed 44(II) 4 diducitur ] deducitur 44 50a AT
5 propiùs ] proprius 56E 24 crystalli– | num ] crystallinum 44(II) 28 secunda, | inde ]
secunda, inde 44(II)
13 quò majori luce perstringetur ]
Since the experiment is meant to prove
that the light reflected from the object
causes the pupil to contract, the word
‘luce’ is not used in the strict sense
here (see Introduction, p. 39).
19 dependet, ] dependet ∧
2 E F ] E F,
3 in qua est ] The subject is ‘hiatus’.
5 objecta, ] objecta ∧
12 fenestris ] ‘shutters’
12 erit ] The subject can be either
‘puer’ or ‘objectum’; they are both in
the room.
2 Non ] paragraph separation add. 2 Sed ] & 3 secundae ] add. 9 multò ] add. 10–
13 Et deinde . . . perstringetur. ] Et derechef qu’encores qu’il regarde tousiours le mesme
obiet, il l’aura beaucoup plus petite, estant en vne chambre fort claire, que si en fermant
la plus part des fenestres on la rend fort obscure. 13–14 ad eamdem . . . inspiciat ]
demeurant au mesme iour, & regardant le mesme obiet 16 vagis oculis ] add. 18 Et ]
paragraph separation add. 27 E N ] paragraph separation add. 28 orta ] aussi om.
168
5
10
15
20
25
Dioptrices Cap. IV.
5
10
15
20
25
30
perexiguorum tendinum prae se ferunt, et eorum ope hic humor, pro intentione, quâ visus noster in res propinquas aut longè dissitas fertur, mox in
majorem gibbum curvatus, mox magis in planum porrectus, totam oculi figuram nonnihil immutat. Quod etiam experientia constat; Nam si intentiùs
contemplanti turrim aut montem procul remotum, scriptum aliquod ante
oculos prope apponatur, nullam literam nisi confusè dignoscere poterit, antequam eorum figura paululum fuerit immutata. Denique O O sunt sex aut
septem musculi extrinsecus oculo affixi, quorum ope quaquaversum moveri
potest, et fortè etiam pressus aut revulsus quoad figuram immutari. Plura
circa hanc materiam notari solent, et Anatomicorum libros augere, quae de
industria hı̂c omitto, quoniam jam dicta sufficere arbitror, ad explicandum
quidquid facit ad nostrum argumentum; et quia reliqua quae ad hoc non
juvarent, ab iis quae juvare possunt animadvertendis cogitationes nostras
avocarent.
||
Caput Quartum.
De Sensibus in genere.
I. Animam sentire, non corpus; idque quatenus est in cerebro, non quà
alia membra animat.
Caeterum his quaedam de sensibus in genere subjungenda sunt, ut feliciùs deinceps visionis explicatio procedat. Omnibus jam constat animam
esse quae sentit, non corpus: Videmus enim quoties illa vel exstasi, vel altâ
contemplatione distracta, velut extra corpus ponitur, hoc totum torpidum
sine sensu stupere, quaecunque etiam objecta admoveantur. Nec magis
obscurum est, illam non propriè sentire quatenus est in organis sensuum
exteriorum, sed quatenus in cerebro, ubi illam facultatem exercet, quam
nuncupant sensum communem. Sic vulnera et morbi quae cerebrum laedunt, in universum omnes sensus tollunt, quum corpus interea nihilominus
animatum sit.
II. Ipsam nervorum ope sentire.
Scimus etiam illam impressionem quâ objecta partes corporis externas
afficiunt, non nisi per interpositos nervos usque ad animam pervenire. Nam
1 perexiguorum tendinum ] perexiguorum | tendinum 44(II) 9 immutari ] immutari
solent 56E 19 his ] hic 50b 56E 20 procedat. Omnibus ] procedat.Omnibus 44(II)
9 revulsus ] In classical Latin, ‘revulsus’ would signify a more violent
action (in this case, plucking out the
eye). ‘Retractus’ would probably have
been a better choice here. The French
text uses the verb ‘retirer’. Cf. p. 173,
l. 17 (Dioptr. V, 2).
1 humor ] L om. 21–22 quoties illa (. . . ) distracta, velut extra corpus ponitur ] lors
qu’elle est diuertie 26–27 Sic vulnera . . . laedunt ] car on voit des blessures & maladies
qui n’offensant que le cerueau seul 27 corpus ] le reste du cors 30 Scimus ] paragraph
separation add. 31 ad animam ] dans le cerueau om.
169
95, AT 109
Dioptrices Cap. IV.
varia sunt affectuum genera, quae licèt unico tantummodo nervo noxia sint,
omnem sensum illarum partium corporis tollunt, per quas malè affecti nervi
rami sparguntur; integro interea sensu reliquarum.
AT 598
AT 110
96
AT 111
97
| III. Interiorem istorum nervorum substantiam ex multis tenuissimis capillamentis constare.
Ut autem uberiùs cognoscamus qua ratione anima in cerebro residens,
| per nervos interjectos impressionem corporum externorum recipiat, tria
in iis distinguenda occurrunt: primò membranulae quibus involvuntur, ex
cerebrum circumdantibus tunicis ortae, quae multis ramis | in modum tubulorum diffusae, aliae aliò per totum corpus sparguntur, eodem modo quo
arteriae et venae. Deinde substantia illorum interior, quae in tenuissima
quaedam veluti capillamenta divisa, per tubulorum istorum longitudines, à
cerebro unde descendit, usque ad membrorum extrema, quibus adhaeret,
porrigitur; adeò ut in singulis tubis multa hujusmodi capillamenta, non dependentia ab invicem, imaginari debeamus. Postremò spiritus animales qui
instar venti, aut aëris subtilissimi, ex ventriculis seu cavis cerebri progressi,
per eosdem tubos ad musculos evehuntur.
IV. Eosdem esse nervos qui sensibus et qui motibus inserviunt.
Fatentur quidem Medici et Anatomici, haec tria in nervis reperiri: usum
autem eorundem à nemine bene distinctum novi. Quum enim viderent, non
tantùm sensui, sed et motui membrorum nervos inservire, et contingere interdum paralyses, quae sensu integro remanente, motum tollerent, modò
duo eorum genera fecerunt, quorum alterum soli motui, alterum solis sensibus assignarunt; modò sentiendi facultatem in membranulis collocarunt,
et movendi vim in substantia interiore; quibus cunctis | tam ratio, quàm
experientia reclamat. Quis enim nervum aliquem notavit unquam motui
inservientem, qui non simul alicui sensuum inserviret? Et quomodo si ex
membranis dependeat sensus, diversae objectorum impressiones per eas in
cerebrum penetrarent?
V. Spiritus animales in istorum nervorum membranis contentos membra
| movere; substantiam illorum internam sensibus inservire: et quomodo ope
nervorum fiat sensus.
Evitandarum itaque harum difficultatum causâ, credendum est spiritus
per nervos in musculos delapsos, eorumque mox hunc mox illum, magis,
aut minùs inflantes, prout largiùs aut parciùs à cerebro subministrantur,
13 adhaeret ] abhaeret 56E 31 movere ] rere 44(I err) regere 50ab 56E 34 delapsos ]
my conj. dilapsos all editions
1 varia sunt affectuum genera ] on voit diuers accidens 2 omnem ] add. 2 illarum
partium ] toutes les parties 6 Ut ] paragraph separation add. 11–12 in . . . divisa ] en
forme de petits filets 13 membrorum ] autres om. 16 venti, aut aëris subtilissimi ] vn
air ou vn vent tres-subtil 19 Fatentur ] paragraph separation add. 19–20 usum . . .
distinctum ] qu’aucun d’eux en ait encores bien distingué les vsages 33 Evitandarum ]
paragraph separation add. 35 prout . . . subministrantur ] selon les diuerses façons que
le cerueau les distribue
170
5
10
15
20
25
30
35
Dioptrices Cap. IV.
5
10
15
20
25
30
motum omnium membrorum efficere: et capillamenta exi- | gua ex quibus
interior nervorum substantia componitur, sensibus inservire. Et quoniam
hoc loco non necessarium de motu loqui, nobis sufficit advertere, exigua
illa capillamenta, inflatis tubulis ut diximus, et assiduo spirituum affluxu
expansis inclusa, non collidi, neque sibi invicem obstare, atque ad extremitates omnium membrorum porrigi, quae aliquo modo sentire possunt; adeo
ut si levissimè tantùm pars illorum impellatur, cui adhaeret aliquis nervorum, eodem etiam momento, illa cerebri pars moveatur, ex qua nervus ille
descendit, quemadmodum si alterum extremum restis distensae tangas, alterum etiam ipso momento commovetur. Quum autem haec capillamenta,
tubulis ita circumdata procurrant, quos spiritus semper paululum inflant et
distendunt, nullo negotio intel- | ligimus, licèt essent multò tenuiora quàm
bombycum fila, et imbecilliora | quàm aranearum, tamen â capite ad remotissima membra sine ullo ruptionis periculo posse descendere; neque diversos
membrorum situs motum illorum impedire.
VI. Ideas quas sensus externi in phantasiam mittunt, non esse imagines
objectorum; aut saltem opus non esse ut eis similes sint.
Observandum praeterea, animam, nullis imaginibus ab objectis ad cerebrum missis egere ut sentiat, (contrà quàm communiter Philosophi nostri
statuunt) aut ad minimùm, longè aliter illarum imaginum naturam concipiendam esse quàm vulgò fit. Quum enim circa eas nil considerent, praeter
similitudinem earum cum objectis quae repraesentant, non possunt explicare, qua ratione ab objectis formari queant, et recipi ab organis sensuum
exteriorum, et demum nervis ad cerebrum transvehi. Nec alia causa imagines istas fingere eos impulit, nisi quod viderent mentem nostram efficaciter
pictura excitari ad ap- | prehendendum objectum illud, quod exhibet: ex
hoc enim judicarunt illam eodem modo excitandam, ad apprehendenda ea
quae sensus movent, per exiguas quasdam imagines in capite nostro delineatas. Sed nobis contra est advertendum, multa praeter imagines esse,
quae cogitationes excitant; ut ex: gr: verba et signa, nullo modo similia iis
quae significant. Et licèt concedere possimus (ut quantum fieri potest, receptam opinionem sequamur) objecta quae sentimus, verè in cerebro nostro
adumbrari, | ad minimum notandum erit, nunquam imaginem omnino similem esse objecto quod repraesentat; nam aliàs nullum inter hoc et illam
13 aranearum ] araneorum 50ab 56E
18 nullis ] nullius 50ab 56E
8 momento, ] momento ∧
10 capillamenta, ] capillamenta ∧
18 animam, ] animam ∧
4 spirituum affluxu ] par les esprits qu’ils contienent 6 porrigi ] depuis le cerueau om.
18 Observandum ] paragraph separation add.
25 mentem ] pensée
25 efficaciter ]
facilement 30 cogitationes ] nostre pensée 31–32 Et licèt . . . sequamur) ] Et si pour
ne nous esloigner que le moins qu’il est possible des opinions desia receues, nous aymons
mieux auoüer, que 32–33 verè . . . adumbrari ] enuoyent veritablement leurs images
iusques au dedans de nostre cerueau 33–34 nunquam . . . esse ] qu’il n’y a aucunes
images, qui doiuent en tout resembler
171
97
AT 599
AT 112
98
AT 113
Dioptrices Cap. IV.
discrimen foret; sed rudem similitudinem sufficere: et saepe etiam perfectionem imaginum in hoc consistere, ut non assimilentur quantum possent.
Quemadmodum videmus icones illas quae à typographis in libris excuduntur, etsi nihil extra paulum atramenti chartae huc illuc ingestum habeant,
sylvas, urbes, homines, dispositas acies, et tempestates nobis repraesentare:
et tamen ex innumeris qualitatibus horum objectorum, quas cogitationi
nostrae exhibent nullam esse praeter figuram, cujus revera similitudinem
referant. Atque etiam hanc similitudinem valde esse imperfectam, cùm in
superficie plana, corpora diversimodè surgentia aut subsidentia exhibeant;
et secundùm regulas scenographiae , meliùs saepe circulos repraesentent per
ellipses, quàm per alios circulos; et quadrata per rhombos, quàm per alia
quadrata, et ita de caeteris. adeò ut saepius ad absolutam imaginis perfectionem, et adumbrationem objecti accuratam, dissimilitudo in imagine
requiratur.
99
AT 600
AT 114
| VII. Diversos motus tenuı̈um unius cujusque nervi capillamentorum sufficere ad diversos sensus producendum.
Eodem igitur modo imagines in cerebro nostro formatae, considerandae
sunt, et notandum tantummodo quaeri, quâ ratione animam moveant, ad
percipiendas diversas illas qualitates objectorum | è quibus manant, non
autem quomodo ipsae iis similes sint. Ut | quum caecus noster varia corpora
baculo suo impellit, certum est ea nullas imagines ad cerebrum illius mittere;
sed tantùm diversimodè movendo baculum, pro variis qualitatibus, quae in
iis sunt, eâdem operâ manus etiam nervos diversimodè movere, et deinceps
loca cerebri, unde ii descendunt: cujus rei occasione mens totidem diversas
qualitates in his corporibus dignoscit, quot varietates deprehendit in eo
motu, qui ab iis in cerebro excitatur.
16 producendum ] producendos 56E
23 iis ] iis, 44
17 formatae, ] formatae ∧
1 rudem similitudinem ] qu’elles leur resemblent en peu de choses 3–4 icones . . . excuduntur ] les taille-douces 10 et ] mesme om. 12–13 ad absolutam (. . . ) perfectionem ]
pour estre plus parfaites 13 et adumbrationem objecti accuratam ] & representer mieux
vn obiect 17 Eodem ] paragraph separation add. 18 animam moveant ] elles peuuent
donner moyen a l’ame 19 è quibus manant ] ausquels elles se raportent 21–22 nullas
. . . mittere ] n’enuoyent autre chose iusques à luy, sinon que 25–26 quot varietates . . .
excitatur. ] qu’il se trouue de varietés dans les mouuemens, qui sont causés par eux en
son cerueau.
172
5
10
15
20
25
Caput Quintum.
De Imaginibus quae formantur in fundo oculi.
5
10
15
20
25
I. Comparatio istarum imaginum cum iis quae in obscuro cubiculo conspiciuntur. [fig. 12]
Manifestè itaque videmus, non opus esse ad sentiendum, ut anima contempletur ullas imagines, quae reddant id ipsum quod sentitur. Sed hoc
interim non impedit, quò minùs objecta quae contuemur satis perfectas
in oculi fundo repraesentent; ut ingeniosè à quibusdam explicatum est, per
comparationem earum quae in cubiculo apparent, si lumini inde excluso, non
nisi unicus aditus concedatur per exiguum foramen vitrea lente clausum, |
et albo panno ad debitum intervallum radii ingressi excipiantur. Nam oculi
vice hoc conclave fungi ajunt, foramen pupillae, vitrum crystallini humoris,
seu potius omnium illarum oculi partium, quae | refractionem aliquam efficiunt, et pannum, ejus tuniculae interioris, retinae dictae, quam extremitates
nervi optici componunt.
II. Explicatio istarum imaginum in oculo animalis mortui.
Omnia tamen magis explorata et certa erunt, si evulsum recèns defuncti
hominis, aut, si illius copia non sit, bovis vel alterius magni alicujus animalis oculum ita secemus, ut ablata eâ parte trium ejus membranarum quae
cerebro obversa est, satis magna pars humoris M appareat nuda, nec tamen
iste humor effundatur, sed contineatur chartâ, vel ovi putamine, vel alia
quavis materiâ albâ et tam tenui, ut quamvis non sit pellucida, omnem
tamen luminis transitum non excludat, qualis hı̂c exhibetur versus T S R;
huncque oculum foramini asseris ad id facti quale est Z Z sic immittamus,
ut ejus pars anterior B C D, respiciat aream varia objecta Sole illustrata, ut
V X Y sustinentem, posterior autem ubi est corpus album R S T, respiciat
conclave interius P, quod totum tenebrosum, nullum lumen recipere debet,
10 lente ] lentè 44 50a
23 T S R ] S T R 50ab 56E
8 repraesentent ] This use of the word
repraesento is puzzling; the image represents the object, not the other way
around. The French text has ‘impriment’. This reversed (or very loose, in
the sense of ‘make present’) use occurs
several times in the Dioptrice, as well
as the normal use.
9 excluso, ] excluso ∧
10 lente ] The original meaning is
‘lentil’; the meaning ‘lens’ was intro-
duced because of the resemblance in
shape when convex lenses were invented in Europe in the late thirteenth
century.
24 asseris ] ‘board’; the word ‘fenestre’, which must mean ‘shutter’ instead of ‘window’ in contexts like this
(an oversight in Huguet and Littré), is
translated as ‘fenestra’ in Diopt. III, 3.
26 V X Y ] V X Y,
11 et albo . . . excipiantur ] & (. . . ) on estend derriere, à certaine distance, vn linge
blanc, sur qui la lumiere, qui vient des obiets de dehors, forme ces images 14 retinae
dictae ] add. 17 magis ] encores om. 21 sed contineatur ] † puis l’ayant recouuerte de
22–23 ut quamvis . . . excludat ] que le iour passe au trauers 23 qualis hı̂c exhibetur
versus ] add. 23 T S R ] R S T 24 Z Z ] Z 27 P ] où vous serés om. 27 totum
tenebrosum ] add.
173
AT 115
100, 101
Dioptrices Cap. V.
AT 601
AT 116
AT 117
102
102
AT 118
praeter illud, quod intrat per oculum, cujus omnes partes â C ad S sunt
pellucidae. Hoc enim ita parato, si respiciamus | in corpus album R S T,
non sine voluptate, et forsan etiam admiratione picturam quandam in eo
videbimus, omnia objecta extra cubiculum ad V X Y posita, scitè satis imitantem: | Modò tamen omnia sic administrentur, ut iste oculus naturalem
suam et objectorum distantiae debitam figuram quam proximè retineat; |
nam si paulò magis prematur quàm illa requirit, statim confusior imago
apparebit.
III. Hujus oculi figuram paulò longiorem esse reddendam, cùm | objecta
propinqua sunt, quàm cùm sunt remota.
Estque hı̂c observandum paulò validius illum esse comprimendum et figuram ejus reddendam oblongiorem, si | objecta appareant ex propinquo,
quàm si magis removeantur. Sed hujus imaginis delineatio uberiùs explicanda est: nam eâdem operâ multa discemus, quae ad visionem pertinent.
IV. Multos in hunc oculum radios ab unoquoque objecti puncto ingredi:
omnes illos qui ab eodem puncto procedunt, in fundo oculi congregari debere circa idem punctum; figuramque suam in hunc finem esse collocandam:
diversorum radiorum puncta ibidem in diversis punctis congregari debere.
Primò igitur advertamus, ex singulis punctis objectorum V X Y, tot radios
penetrantes ad corpus album R S T, in oculum manare, quot pupillae hiatus
recipere potest, et omnes ex eodem puncto digressos, permeando superficies
B C D, 1 2 3, et 4 5 6, eâ ratione incurvari, ut iterum praeter propter in
eodem puncto concurrere possint, secundùm ea quae tam de refractionum
quàm de trium humorum K L M naturâ diximus. Et quidem ut imago, de
qua hı̂c agimus, omnibus numeris absoluta sit, ea trium harum superficierum
figura requiritur; quae omnes radios ex eodem puncto delapsos, quantum
fieri potest in eodem puncto corporis albi R S T recolligat. Ut hı̂c videmus
radios venientes ex puncto X, congregari omnes in puncto S. ex V, in R. et
ex Y in T. Et praeterea, nullum radium venire ad S, nisi ex puncto X; nec
ullum ferè | ad R, nisi ex puncto V; nec ad T, nisi ex puncto Y; et ita de
reliquis.
rayons] de diuers poins s’y [ scil. au
fonds de cet oeil] doiuent assembler en
diuers poins.’
24 diximus ] Diopt. II, 4–12; III 1sq.
26 requiritur; ] requiritur,
28 S. ] S;
28 R. ] R;
17 collocandam ] Since it is the form
of the eye that must be adapted and
not its place, this looks like a dictionary translation of ‘disposer’.
18 diversorum radiorum puncta ] This
must be a translator’s mistake for
‘diversorum punctorum radii’. The
French text has ‘Que ceux [ scil. les
1 cujus omnes partes ] dont vous sçaués que toutes les parties 6 quam proximè ] add.
10 propinqua ] fort om. 10 remota ] plus om. 11 Estque ] paragraph separation add.
12 appareant ex propinquo ] sont fort proches 20 pupillae ] F F om. 24 Et quidem ut ]
Et il faut remarquer, qu’afin que 26–27 quantum fieri potest ] exactement 28 omnes ]
add. 28 in R. ] à peu prés om. 29 praeterea ] reciproquement
174
5
10
15
20
25
30
Dioptrices Cap. V.
5
10
15
20
25
30
V.Quomodo colores videantur per chartam albam, quae est in fundo istius oculi. Imagines quae ibi formantur similitudinem objectorum referre.
[fig. 12]
Quibus animadversis, si recordemur eorum quae generatim supra audivimus de coloribus et lumine, atque etiam in particulari de corporibus albis,
facile intelligemus, quam ob causam inclusi cubiculo P, et oculorum aciem
in corpus album R S T dirigentes; effigiem objectorum V X Y ibi videamus.
Nam primò certum est, lumen (hoc est actionem, quâ Sol aut aliud corpus
luminosum, materiam quandam subtilissimam quae in omnibus pellucidis
corporibus reperitur, propellit) missum ad | R, ab objecto V; quod rubrum
ex: gr: fingamus (id est ita dispositum, ut ejus occasione hujus materiae
subtilis particulae, praeter motum rectum assumant etiam circularem circa
proprium centrum; inter quem et rectum ea proportio sit, quae requiritur
ad sensum rubri coloris efficiendum) cùm corpori albo in R occurrat (id
est ejuscemodi corpori ut quaquaversum materiam istam subtilem, modo
quo movetur non mutato, repellat) inde ad oculos nostros resilire per poros
hujus corporis, quod in | eam rem tenue et lumini non planè impervium
admovimus, et ita efficere ut punctum R rubri coloris videatur. Eodemque
modo lumen rectum ad S, ab obiecto X, quod luteum esse suppono, Et ad
T, ab Y, quod suppono caeruleum, et inde ad oculos nostros provectum,
S luteo, et T caeruleo colore tinctum debet exhibere. Et sic tria puncta
R S T, cùm | eundem inter se ordinem, eundemque colorem retineant, quem
tria altera V X Y, iis exactè | similia sunt.
VI. Quomodo pupillae magnitudo istarum imaginum perfectioni inserviat.
[fig. 12]
Hujus autem picturae perfectio ex tribus maximè dependet: nempe ex eo
quod per hiatum pupillae plures radii à singulis corporum punctis intrent,
quemadmodum hı̂c X B 1 4 S, X C 2 5 S, X D 3 6 S, et quotquot praeterea
inter eos possumus imaginari, eò veniunt ex solo puncto X. Deinde ex eo
quòd hi radii sic in oculo refringantur, ut ex diversis punctis digressi, praeter
14 occurrat ] occurat 50ab 56E
19 suppono ] suspono 44
4 supra ] Diopt. I, 3–8.
7 dirigentes; ] dirigentes,
8–10 lumen (. . . ) corpus luminosum
(. . . ) pellucidis corporibus ] See Intro-
duction, p. 39.
10 V; ] V,
12 particulae, ] particulae ∧
4 Quibus ] paragraph separation add. 8–16 certum est, lumen (. . . ) missum (. . . ) resilire ] la lumiere (. . . ) estant repoussée (. . . ), il est certain, que l’action de ces deux mouuemens (. . . ) doit (. . . ) se refleschir 8 actionem ] le mouuement ou l’action 8–9 aliud
corpus luminosum ] quelqu’autre des cors qu’on nomme lumineux 12–13 praeter motum . . . proportio sit ] qui ont esté seulement poussées en lignes droites, par les cors
lumineux, se meuuent aussi en rond autour de leurs centres, aprés les auoir rencontrées,
& que leurs deux mouuemens ayent entre eux la proportion 15 materiam istam subtilem ] la [scil. l’action de ces deux mouuemens] 15–16 modo quo movetur non mutato ]
sans la changer 17 tenue ] fort om. 17 lumini non planè impervium ] comme percé à
iour de tous costés 23 exactè ] manifestement 26 Hujus ] paragraph separation add.
175
103, 104
AT 602
AT 119
AT 120
Dioptrices Cap. V.
105, 106
AT 121
propter in totidem aliis corporis albi R S T, reddantur. Postremò ex eo quòd
cùm capillamenta exigua E N, et superficies interior membranulae E F, sint
nigra, itemque cubiculum P sit omni ex parte clausum et obscurum, nullum
aliunde lumen eo accedat, quod actionem radiorum promanan- | tium ab
objectis V X Y turbare possit. Nam si ea pupillae angustia foret, ut unos
solummodo radios ex singulis objecti punctis acciperet, atque remitteret ad
singula puncta corporis R S T, non satis virium in iis esset, ut inde in cubiculum P ad oculum nostrum deferrentur. Pupilla verò laxiore existente,
siquidem nulla in oculo refractio fieret, radii à singulis punctis objecti eò venientes, per totum spatium R S T spargerentur; adeò ut ex. gr. tria puncta
V X Y, tres radios mitterent ad R, qui unâ inde ad oculum nostrum resilientes, punctum illud R mixto quodam colore ex flavo, rubro, et caeruleo,
exhiberent, atque simile punctis S et T, ad quae itidem puncta V X Y
singulos radios mitterent.
VII. Quomodo etiam eidem inserviat refractio quae fit in oculo; et obstitura
esset si major foret aut minor quàm reipsa est. [fig. 12]
Idem quoque propemodum eveniret, si refractio quae fit in oculo, major
aut minor foret, | quàm magnitudo illius requirit. major enim, radios emanantes ab X, antequam progrediantur ad S colligeret, velut in puncto M.
Contra verò minor non nisi illud praetervectos cogeret, ex. gr. versus P;
atque ita tangerent corpus album R S T in plurimis punctis, ad quae eodem
modo alii radii ex aliis objecti partibus ferrentur. Postremò nisi corpora
E N, E F, nigra forent, hoc est ita comparata, ut lumen exceptum non remittant, sed extinguant, radii à corpore albo R S T, eò reflexi, inde reverti
possent, qui venirent à T versus S et R; qui ab R, versus T et S; et qui ab
S, versus R et T: et hoc modo alter alterius actionem turbaret; quod etiam
facerent radii resilientes ex cubiculo ad R S T, si alio lumine illustraretur,
quàm illo quod objecta V X Y eò mittunt.
VIII. Quomodo internarum istius oculi partium nigredo, et cubiculi obscuritas in quo istae imagines conspiciuntur, eidem etiam inserviat: cur
nunquam adeò perfectae sint in suis extremitatibus atque in medio: et quomodo intelligi debeat quod vulgò dicitur, visionem fieri per axem.
3 nullum ] nullumque 50b 56E 15 eidem ] eodem 44 50ab 56E eidem indices all editions 19 progrediantur ] progrediantur, 50b 56E 30 eidem ] eodem 44 50ab 56E eidem
indices all editions
1 R S T, ] R S T ∧
5 unos ] This distributive use of uni
is unparallelled in classical Latin; one
would expect ‘singulos’.
12 caeruleo, ] caeruleo ∧
18 enim, ] enim ∧
19 X, ] X ∧
31 adeò (. . . ) atque ] This combination does not occur in classical Latin;
one would expect pariter or aeque instead of ‘adeò’, or tamquam or quam
instead of ‘atque’.
13 simile ] tout semblable 17 Idem ] paragraph separation add.
emple om. 23–24 non remittant, sed extinguant ] † s’y amortisse
viendroient 27 cubiculo ] P om.
176
19 ab X ] par ex27 resilientes ] qui
5
10
15
20
25
30
Dioptrices Cap. V.
5
10
15
20
25
30
| Sed cognitis iis quae ad hujus picturae perfectionem | conferunt, operae
pretium etiam est ejus defectus intueri. Horum primus et maximus est,
nulla ratione oculum, qualemcunque figuram habeat, radios omnes ex diversis punctis missos, in totidem aliis colligere posse, sed multum agere si
tantummodo omnes ab uno puncto venientes, velut ab X, in alio quodam sistat, velut in S, quod medium est posterioris oculi partis; quod cùm fit, non
nisi pauci eorum qui veniunt ex puncto V, coire possunt accuratè in puncto
R, aut ex Y | accuratè in T, et reliqui necessariò nonnihil inde abscedunt, ut
postmodum | explicabimus. Atque hinc extremitates hujus imaginis, nunquam tam distinctè quàm medium apparent; quemadmodum satis notarunt,
qui circa Optica commentati sunt. Hoc enim est quod dixerunt, visionem
potissimùm fieri secundùm axem, hoc est secundùm lineam rectam, per centrum crystallini humoris et pupillae protensam, qualis hı̂c est linea X K L S,
axis visionis iis dicta.
IX. Amplitudinem pupillae dum colores vividiores facit, figuras minùs distinctas reddere; ac proinde mediocrem tantùm esse debere. Objecta quae
sunt à latere illius ad cujus distantiam oculus dispositus est, ab eo remotiora
aut propiora, minùs distinctè in eo repraesentari, quàm si aequali propè distantiâ abessent. [fig. 12]
Hı̂c autem observemus quò major pupillae hiatus est, eò magis radios
venientes, ex. gr. ex puncto V, circa punctum R dispergi, et ita quantum
haec laxitas colorum vim et nitorem intendit, tantum detrahit ex accurata
lineamentorum picturae distinctione; ideoque non nisi mediocris esse debet.
Notemus praeterea hos radios magis circa punctum R dispersum iri, quàm
jam sparguntur, si punctum V, unde manant, propiùs oculo adjaceret, ut
si esset in 10, aut longiùs ab eodem distaret, ut si esset in 11, non mutato
interim puncto X, ad cujus distantiam oculi figuram suum commensum
habere suppono: Ideo- | que imaginis hujus partem R obscuriorem adhuc
essent reddituri. Quorum omnium demonstratio nobis aperta erit, quum
ulteriùs progressi videbimus quam figuram corpora pellucida requirant, ad
radios ex aliquo puncto delapsos in alio quodam post transitum colligendos.
X. Imagines istas esse inversas; figurasque illarum mutari aut contrahi,
pro ratione distantiae aut situs objectorum.
4 totidem aliis ] aliis totidem 50ab 56E
16 proinde ] proindo 44
9 imaginis, ] imaginis ∧
21–23 et ita . . . debet ] One would
have expected either a new sentence or
more accusatives and infinitives dependent on ‘observemus’.
30 videbimus ] Diopt. VIII.
3 oculum, qualemcunque figuram habeat ] quelques figures que puissent auoir les parties
de l’oeil, (. . . ) elles 8 abscedunt ] tout a l’entour om. 12 axem, hoc est secundùm
lineam rectam ] la ligne droite 20 Hı̂c ] paragraph separation add. 25 propiùs ] beaucoup om. 26 longiùs ] beaucoup om. 26–27 non mutato interim puncto X ] que n’est
X 32 aut ] &
177
107-8, AT 603
AT 122
AT 123
109, 110
Dioptrices Cap. V.
AT 124
AT 604
Reliquae autem hujus picturae imperfectiones in eo sunt, quòd semper
inversa appareat, hoc est contrario planè situ quàm obtinent corpora quae
imitatur; et quod praeterea ejus partes aliae magis, aliae minùs contrahantur, | pro varietate situs et intervalli rerum quas exhibent; eodem ferè modo,
quo in scenographicâ tabula fieri solet. Ita hı̂c manifestè videmus, T quod
ad sinistram, Y quod ad dextram, reddere; et R quod ad dextram, V quod
ad sinistram. Et praeterea imaginem corporis V non plus spatii occupare
in R, quàm occuparet illa corporis 10, minoris quidem, sed magis propinqui; nec minùs quàm illa corporis 11, quod majus, sed longiùs remotum est,
nisi forsan eo ipso quòd magis distincta | sit. Et postremò videmus lineam
V X Y, quae recta est, exprimi per curvam R S T.
XI. Imagines istas perfectiores esse in oculo animalis vivi, quàm mortui;
et in oculo hominis quàm bovis. [fig. 12]
Ita considerata hac imagine in oculo mortui vel hominis vel bestiae, et
rationibus perpensis, dubitare non possumus, quin similis quaedam exprimatur in membrana interiore oculi viventis hominis, in cujus locum corpus
album R S T substituimus; atque etiam quin longè meliùs ibidem depingatur, quum spiritibus referti humores, magis pelluceant, et figuram huic
operi debitam, exactiorem habeant. Et quod ad bovis oculum attinet, fortè
etiam in eo pupillae figura, quia non rotunda, imaginis perfectioni nonnihil
obstat.
111, 112
AT 125
AT 126
XII. Illas quae apparent ope lentis vitreae in cubiculo obscuro, ibi eodem
modo atque in oculo formari: et in iis experimentum capi posse multorum,
quae hı̂c dicta confirmant. [fig. 13]
Nec magis ambigere possumus, imagines albo panno | in tenebroso cubiculo exceptas, eodem modo quo in oculi fundo formari, et ob easdem rationes. Sed cùm multò majores et pluribus modis ibi fiant, quàm in oculo,
multa particularia commodiùs | in iis observantur; quorum hı̂c monere animus est, ut quilibet illa possit experiri, | si nondum hactenus expertus est.
Primò itaque si nullum vitrum foramini per quod radii cubiculum illud ingredi debent, apponatur; modò ne sit nimis latè patens, imagines quidem in
panno apparebunt, sed imperfectae admodum, et confusae, et tantò magis,
quantò latiùs patuerit foramen. Et quò major erit distantia inter illud et
2 contrario ] contrariò 44
5
6
6
6
T]
Y]
R]
V]
19 exactiorem ] exactionem 50b
18 humores, ] humores ∧
19 debitam, ] debitam ∧
31 apponatur; ] apponatur,
T,
Y,
R,
V,
1 Reliquae ] paragraph separation add. 1–2 semper inversa appareat ] ses parties sont
renuersées 10 magis ] vn peu om. 14 mortui vel hominis vel bestiae ] d’vn animal mort
15 similis quaedam ] vne toute semblable 26–27 ob easdem rationes ] pour la mesme
raison 27 Sed ] mesmes 27 quàm in oculo ] add. 30–31 per quod . . . debent ] qu’on
aura fait en cette chambre 31 ne sit nimis latè patens ] soit fort estroit 31 imagines ]
quelques om.
178
5
10
15
20
25
30
Dioptrices Cap. V.
5
10
15
20
25
30
linteum, eò quoque majores imagines erunt; ita ut magnitudinis illarum eadem ferè sit ratio ad hoc intervallum, quae magnitudinis corporum à quibus
illae fluunt, ad spatium ipsa objecta et foramen idem interjacens. Ut si
A B C sit objectum, D foramen, E G F imago, quale est A B ad C D,
tale erit E G ad F D. Postea vitrea lente huic foramini immissâ, observandum, certam quandam distantiam determinatam esse, ex qua si objecerimus
pannum, simulacra lucida atque admodum distincta refulgent, simulac verò
paululum accedimus ad vitrum, aut ab eodem recedimus, statim ea turbantur, et minùs distinctè apparent. Haec autem distantia dimetienda erit, non
secundùm spatium quod linteum et foramen intercedit, sed secundùm illud
quod linteum et vitrum: ut quan- | tum hoc vitrum ulteriùs promoveris,
aut introrsum ad te reduxeris, tantum simul et linteum vel adducere vel
removere oporteat. Pendetque haec distantia, partim ex figura hujus vitri,
et partim ex spatio quod illud et res objectas interjacet: nam licèt eodem loco hae maneant, quò minùs superficies | vitri erunt incurvatae, eò
longiùs hoc linteum removendum; et eodem vitro manente, accedentibus
propiùs objectis, paulò magis linteum removendum erit, quàm si longiùs
eadem abessent. Atque ex hac distantia, imaginum oritur magnitudo, eodem ferè modo quo tum, quum nullum foramini vitrum applica- | tur. fieri
autem illud foramen majus potest, si vitro inserto obturetur, quàm si apertum et vacuum relinquatur; imaginibus ob id non minùs distinctis: Et quò
erit maius, eò simulacra nitidiora atque illustriora videbuntur: adeò ut si
partem vitri tegas, magis quidem obscura quàm antea debeant apparere,
sed non idcircò minùs spatii in panno occupare. Et quò majora et lucidiora haec simulacra sunt, eò perfectiùs videntur: adeò quidem ut si oculum
admodum profundum struere possemus, cujus pupilla esset valde ampla, et
in quo superficies refractionem efficientes figuram haberent, quae huic magnitudini responderet, eò ampliores objectorum corporum imagines in ejus
fundo exprimerentur. Et si duas aut plures lentes vitreas parum convexas
jungamus, idem ferè efficient quod una, quae ad eandem crassitiem, quam
illae omnes simul sumptae, intumescet; hı̂c enim exigui momenti est superficierum numerus, in quibus refractiones fiunt. Ast si ex certo intervallo
1 quoque ] quod 56E
29 convexas ] connexas 44(I err) 50a(u err)
10–11 quod linteum . . . et vitrum ]
In classical Latin, the phrase would be
‘quod inter linteum et . . . intercedit’.
The active use of the verb may well
have been occasioned by that of interiaceo, which is classical (below and
above).
32 ex certo intervallo ] This use of ex
is unparallelled in classical Latin; one
would expect a simple ablative (which
is also normally used in the Specimina,
e.g. p. 210, l. 18 (Diopt. VIII 13)).
2–3 à quibus illae fluunt ] qui les causent 3 Ut ] Comme il est euident que 4 A B C ]
A C B 7 lucida atque admodum distincta refulgent ] paroissent fort distinctes 8 accedimus ] on l’aproche d’auantage 8 recedimus ] on l’esloigne 8–9 statim . . . apparent ]
elles commencent à l’estre moins 20 majus ] beaucoup om. 21 non minùs ] de beaucoup om. 27 refractionem ] quelque om. 28 ampliores ] plus visibles 28 objectorum
corporum ] add.
179
113
AT 127
AT 605
Dioptrices Cap. VI.
114, AT 128
115
AT 129
AT 606
116, AT 130
haec vitra ab invicem removeamus, secundum eriget imaginem, quam primum invertit, ter- | tium iterum invertet, et ita porrò. Quorum omnium
| ratio manifesta est ex iis quae supra audivimus, et quidem maius operae
pretium erit, mediocri meditatione illam inquirenti, quàm obiter singula
fusius hı̂c enarrata legenti.
XIII. Quomodo hae imagines ab oculo in cerebrum transeant. [fig. 14]
Caeterum corporum simulacra, non tantùm in ima oculi parte formantur,
sed ulteriùs quoque ad cerebrum | penetrant; quod facilè intelligemus, si
cogitemus radios ab objecto V in oculum venientes, contingere in puncto
R, extremum alicujus ex capillamentis | nervi Optici, quod oritur è regione
7 superficiei interioris cerebri 7, 8, 9; et venientes ab objecto X, in puncto
S extremitatem alterius cujusdam capillamenti impellere, cujus initium est
in puncto 8; et delapsos ab objecto Y, aliud in puncto T, quod prorepit è
regione cerebri 9, et ita porrò. Et praeterea, cum lumen nihil extra motum
aut nisum quemdam ad motum sit, radios illius progressos ab V ad R, vim
totum capillamentum R 7 movendi habere, et consequenter regionem cerebri
7; et venientes ab X ad S, totum nervum S 8, et insuper aliâ ratione movendi,
quàm movetur R 7, quum corpora X et V diversimodè colorata sint: et ita
venientes ab Y punctum 9 movere. Unde patet in superficie cerebri interiore,
quae cavitates illius respicit, denuò quamdam picturam delineari 7 8 9,
satis similem objectis V X Y. Atque inde ulteriùs hanc promovere possem,
ad glandulam quamdam exiguam, quae in medio circiter harum cavitatum
occurrit, propria sensus communis sedes. Imò praeterea hı̂c ostendere non
arduum foret, quâ ratione interdum per arterias gravidae mulieris transeat,
usque ad certum aliquod foetus membrum, quem | in utero gestat, et ibi
istas malaciae notas imprimat, quas tantopere docti admirantur.
||
5
10
15
20
25
Caput Sextum.
De Visione.
I. Visionem non fieri ope imaginum, quae ab oculis transeunt in cerebrum;
sed ope motuum qui ipsas componunt.
Licèt autem haec pictura, sic transmissa in cerebrum, semper aliquid similitudinis ex objectis, à quibus venit, retineat; non tamen ob id credendum
est, ut supra quoque monuimus, hanc similitudinem esse quae facit ut illa
sentiamus; quasi denuò alii quidam oculi in cerebro nostro forent, quibus
illam contemplari possemus. Sed potiùs motus esse à quibus haec pictura
10 R, ] R ∧
26 malaciae notas ] ‘birthmarks’
32 retineat; ] retineat,
33 supra ] Diopt. I, 5.
9 cogitemus ] par exemple om. 15 nisum quemdam ad motum ] vne action qui tend à
causer quelque mouuement 31 in cerebrum ] iusques au dedans de nostre teste
180
30
35
Dioptrices Cap. VI.
componitur, qui immediatè in animam nostram agentes, quatenus illa corpori unita est, â natura instituti sunt, ad sensus tales in eâ excitandos.
Quod latius hı̂c exponere libet.
5
10
15
20
25
30
II. Istorum motuum vi percipi lumen, et colores: item sonos, sapores,
titillationem et dolorem.
Omnes qualitates, quas in visus objectis percipimus, ad sex primarias reduci queunt, ad lumen scilicet, colorem, situm, distantiam, magnitudinem,
et figuram. Et primò quantum ad lumen et colorem, quae sola propriè ad
sensum visionis pertinent, cogitandum illam animae nostrae naturam esse,
ut per vim motuum, qui in illâ cerebri regione occurrunt, unde tenuia nervorum opticorum fila oriuntur, luminis sensum percipiat: per eorumdem
autem | motuum diversitatem, sensum coloris. Quemadmodum per motus
nervorum, auribus respondentium, sonos dignoscit; et ex motibus nervorum
linguae, varios sapores; et in universum, ex motu nervorum totius corporis
moderato, quamdam titillationem sentit; et dolorem, ex violento; quum interea in his omnibus similitudine nullâ opus sit, inter ideas, quas illa percipit,
et motus qui earum sunt causae.
III. Cur ictus in oculo acceptus, efficiat ut veluti plurima conspiciantur
lumina, et in auribus ut soni audiantur; atque ita eadem vis diversas sensiones in diversis organis producat.
| Atque his facilè adhibebimus fidem, modò notemus, quibus oculus vulnere laeditur videri, se infinitas ignium et fulgurum vibrationes cernere,
licèt oculos clausos habeant, aut in conclavi obscuro commorentur; ut ita
hic sensus non alii rei sit imputandus, quàm agitationis vehementiae, quae
capillamenta exigua nervi optici instar violenti luminis cujusdam movet.
Et eadem agitatio aures feriens, sonum quemdam efficere posset, aut alias
partes corporis, dolorem.
IV. Cur clausis paulò post conspectum Solem oculis, varios colores videre
videamur.
Hoc etiam inde confirmatur, quòd si aliquando Solem seu lumen aliud
valde fulgidum obstinati contuemur, illa impressio etiam aliquantò pòst in
oculis duret; adeò ut licèt postea claudantur, | varios tamen colores nobis videamur videre, mutantes et transeuntes ad invicem, prout paulatim
evanescunt; hoc enim non aliunde procedit, nisi quòd capillamenta nervi
2 unita ] inita 56E
22 videri, ] videri ∧
19–20 sensiones ] ‘sensations’
1 quatenus ] d’autant que (corr. from tant que in errata list) 4–5 Istorum . . . dolorem. ] Que c’est par la force de ces mouuemens qu’on sent la lumiere. Et par leurs
autres varietez qu’on sent les couleurs. Comment se sentent les sons, les gousts, &
le chatouillement & la douleur. 6 Omnes ] paragraph separation add. 16 percipit ]
conçoit 18 veluti ] add. 21 Atque ] paragraph separation add. 24 agitationis vehementiae, quae ] la (. . . ) force du coup, laquelle 26 agitatio ] force 30 Hoc ] paragraph
separation add.
181
AT 131
117
AT 607
Dioptrices Cap. VI.
AT 132
optici insolito motu concussa et agitata, non tam subitò residant, quàm
aliàs. Sed agitatio quâ adhuc post oculos clausos palpitant, et quasi contremiscunt, | quum non satis valida sit, ad reddendum tam illustre lumen,
quàm fuit illud à quo venit, colores minus intensos et velut dilutos repraesentat. Et hi colores paulatim expallescendo mutantur; quod satis docet,
illorum naturam tantùm in motus diversitate consistere, neque aliam esse
quàm suprà posuimus.
V. Cur aliquando diversi colores appareant in corporibus tantùm pellucidis,
sicut in iride tempore pluvio.
Ipsum etiam postremò ex eo manifestum fit, quòd saepe in pellucidis corporibus hi colores appareant, ubi certum est nihil esse quod eos producere
possit, extra diversos illos modos quibus radii luminis admittuntur: ut quum
in nubibus Iris apparet, et magis adhuc, quum simile aliquid in vitro cernimus, cujus superficies in varias hedras polita est.
118
118
AT 133
| VI. Sensum luminis majorem aut minorem esse, prout objectum propius
aut remotius est; item prout pupilla, atque imago quae in oculi fundo depingitur, major aut minor est. [fig. 15]
| Hı̂c verò operae pretium est curiosiùs advertere, in quo consistat quantitas luminis quod videtur (hoc est impetus quo singula nervi optici capillamenta moventur) non enim semper aequalis est lumini quod ex objectis
emanat: sed vel pro ratione distantiae corporum, vel magnitudinis pupillae
variat; vel pro ratione spatii, quod ex singulis corporum punctis manantes
radii in oculi fundo occupant. Sic constat ex. gr. punctum X plures radios
ad oculum B missurum quàm nunc mittat, si pupilla F F pateret usque ad
G; et illud totidem mittere in hunc oculum B, qui minùs ab ipso distat,
et cujus pupilla valde angusta est, quot in oculum A, cujus quidem pupilla
multò major est, sed qui etiam multò magis ab ipso distat. Et quamvis
non plures ex diversis punctis | V X Y simul spectatis oculum A ingrediantur, quàm oculum B, quia tamen in ejus fundo non nisi per spatium T R
extenduntur, quod minus est spatio H I, per quod in fundo oculi B sparguntur, majori vi agere debent in singulas extremitates nervi optici quas
ibi contingunt, quàm in illas oculi B. Quod ad calculum revocare minimè
arduum est. Nam si ex. gr. spatium H I quadruplum sit spatii T R, et
extremitates quatuor capillamentorum millium nervi optici contineat, T R
11 producere ] producer 44(I) 27 qui ] my conj. quod all editions 33 ex. gr. ] ex. gr,
44
7 suprà ] Diopt. I, 4.
14 hedras ] ‘faces’
20 moventur) ] moventur);
2–3 quâ adhuc (. . . ) palpitant, et quasi contremiscunt ] qui est encores en eux 3 non ]
ne (. . . ) plus 4 minus intensos et velut dilutos ] moins viues 8 diversi ] add. 9 sicut
in iride tempore pluvio ] comme l’arc-en-ciel paroist dans la pluie 10 Ipsum ] paragraph
separation add. 20–21 quod ex objectis emanat ] qui est dans les obiets 25 totidem ]
tout autant 27 multò ] à proportion 32 quàm in illas oculi B ] add.
182
5
10
15
20
25
30
Dioptrices Cap. VI.
continebit tantum mille, et consequenter | singula capillamentorum in parte
ima oculi A, millesimâ roboris parte movebuntur, quod omnes radii uniti
habent, et in fundo oculi B, quartâ tantùm millesimae.
5
10
15
20
25
30
VII. Quomodo capillamentorum nervi optici multitudo visionem distinctam reddat.
Observandum etiam partes corporum, quae contemplamur non dignosci
posse, nisi quatenus colore quodammodo differunt; et horum colorum distinctam perceptionem non pendere tantùm ex eo, | quòd omnes radii à
singulis corporum punctis venientes, in fundo oculi in totidem aliis circiter
coëant; vel ex eo quòd nulli alii aliunde effusi ad eadem puncta admittantur:
sed etiam ex multitudine capillamentorum nervi optici, quorum extremitates continentur in illo spatio quod imago in oculi fundo occupat. Si enim
ex. gr. objectum V X Y ex decem partium millibus componatur, quae aptae
sint ad radios tot diversis modis in fundum oculi R S T mittendos, et consequenter ad repraesentanda eodem tempore decem colorum millia, anima
tamen ad summum mille tantùm discernet, si fingamus mille tantùm capillamenta nervi optici exstare in spatio R S T; etenim tunc decem particulae
objecti agentes simul in singula capillamentorum, uno duntaxat modo ex
denis mixto et confuso, illa movere possunt: Unde fit ut illud spatium quod
ab uno quolibet ex his capillamentis occupatur, non nisi pro unico puncto
debeat haberi.
119
AT 608
VIII. Cur prata diversis coloribus variegata, eminus unius tantum coloris
appareant, et cur omnia corpora minùs distinctè eminus quàm cominus conspiciantur, atque imaginis magnitudo visionem distinctiorem reddat.
Atque hoc est quod efficit ut pratum infinitâ colorum varietate distinctum
procul inspicientibus totum album aut caeruleum videatur: Et generatim ut
omnia corpora remota, minùs distincta appareant quàm propinqua; Denique
etiam, ut, quò latiùs ejusdem corporis simulacrum in oculi fundo diducere
possumus, eò distinctiùs videri queat. Quod notatum magno usui postea
erit.
| IX. Quomodo agnoscamus situm objecti quod intuemur, aut ejus quod
digito nobis eminus monstratur. [fig. 16]
Situm (id est regionem in qua singulae objecti partes respectu corporis
nostri locatae sunt) quod attinet, illum non aliter oculorum ministerio de7 differunt ] disserunt 50b
2 A, ] A ∧
6 corporum, ] corporum ∧
14 tot ] One would expect totidem.
The French text has ‘dix mille’.
18 capillamentorum, ] capillamentorum ∧
19 confuso, ] confuso ∧
28 diducere ] This word apparently
means ‘to spread out’ here, without
the classical meaning of ‘to split in
two’.
6 Observandum ] paragraph separation add. 10 vel ] & 10 admittantur: ] ainsi qu’il
a esté tantost amplement expliqué om. 11–12 quorum extremitates continentur ] qui
sont 25 Atque ] paragraph separation add.
183
120
Dioptrices Cap. VI.
AT 135
AT 609
121
121
AT 136
122
AT 137
prehendimus quàm manuum; et notitia illius ex nulla imagine pendet, nec ex
ulla actione ab obiectis veniente, sed ex solo situ exiguarum partium cerebri,
è quibus nervi expullulant. Hic enim situs, mutato situ membrorum quibus
illi nervi inseruntur, aliquantulum varians | à natura ita institutus est, ut
non tantùm animam certam facere possit, in qua regione singulae partes
corporis cui inest, aliarum respectu existant; sed insuper efficere ut attentionem inde ad omnia loca transferre queat, quae in lineis rectis occurrunt,
quas imaginari possumus ab extremitatibus singularum ex his partibus in
infinitum productas. Ut cùm coecus ille, de quo jam saepe mentio facta est,
manum suam A versus E, vel alteram manum C etiam versus E obvertit,
nervi huic manui inserti, mutationem quamdam in cerebro illius efficiunt,
per quam anima cognoscit non tantùm locum A vel C, sed et omnia reliqua
quae occurrunt in lineâ rectâ A E, vel C E; imò ulteriùs progressa, usque ad
objecta B et D, loca etiam ubi illa existant determinat; incerta interea, vel
saltem non attendens, ubi utraque manus existat. Atque ita quoties oculus
aut caput nostrum huc vel illuc inflectitur, mens nostra ejus rei admonetur
à muta- | tione, quam nervi musculis, hujus motus ministris, inhaerentes,
in cerebro nostro efficiunt.
| X. Cur inversio imaginis quae fit in oculo, non impediat ne objecta recta
appareant: et cur id quod duobus oculis conspicitur, aut duabus manibus
tangitur, non ideò duplex appareat. [fig. 14, 16]
Exempli gratiâ cogitandum in oculo R S T, situm ca- | pillamenti nervi
optici, quod est in puncto R, vel S, vel T, respondere ad alium quemdam
partis cerebri 7, vel 8, vel 9, qui facit ut anima singula loca cognoscat,
quae jacent in recta, aut quasi recta linea R V, vel S X, vel T Y. Ut ita
mirari non debeamus, corpora in naturali situ videri, | quamvis imago in
oculo delineata contrarium habeat. Quemadmodum caecus noster simul
objectum B, | quod est ad dextram ope manus sinistrae, et D quod ad
sinistram ope manus dextrae animadvertit. Et quemadmodum ille idem
non judicat corpus duplex esse, licèt duabus manibus illud tangat, sic etiam
oculi nostri quum ambo | versus eundem locum aciem suam dirigunt, non
nisi unicum objectum menti debent exhibere, quamvis in unoquoque eorum
peculiaris ejus imago formetur.
XI. Quomodo motus qui immutant oculi figuram, efficiant ut objectorum
distantia deprehendatur.
13 imò ] ita 56E
22 R S T, ] R S T ∧
28 dextram ] dextram,
3 expullulant ] ‘sprout (from)’
4 inseruntur, aliquantulum varians ]
inseruntur aliquantulum varians,
22 Exempli ] paragraph separation add. 23 respondere ad ] est suiuie de 24 cognoscat ] peut connoistre 25 recta, aut quasi recta ] add. * 29 animadvertit ] peut sentir
31 quum ambo . . . dirigunt ] lors que [nos yeux] sont tous deux disposés en la façon qui
est requise pour porter nostre attention vers vn mesme lieu 33 peculiaris ] add.
184
5
10
15
20
25
30
35
Dioptrices Cap. VI.
5
10
15
20
25
Perceptio distantiae non magis quàm situs ab ullis imaginibus pendet;
sed primò à figura totius oculi: etenim, ut jam diximus, alia requiritur ad
percipienda ea quae propinqua, quàm ad ea quae procul abducta: et dum
illam pro ratione objecti mutamus, simul quaedam cerebri nostri pars variat,
ita à natura instituta, ut animam de hac distantiâ certam reddat.
XII. Etiamsi motus isti nobis insciis fiant, nos tamen quid significent
agnoscere.
Et hoc ut plurimum nobis insciis accidit; eodem planè modo quo corpus
aliquod manu complexi, stringentes, ad illius figuram et magnitudinem hanc
aptamus, atque ita illud cognoscimus, licèt interea non sit opus, ut qua
ratione manus nostra movetur aut disponitur advertamus.
XIII. Amborum oculorum conspiratio, animadvertendae distantiae inservit, nec non unius oculi si loco suo moveatur. [fig. 14]
Distantiam praeterea discimus, per mutuam quamdam conspirationem
oculorum. Ut enim caecus noster duo bacilla tenens A E et C E, de quorum
longitudine incertus, solumque intervallum manuum A et C, cum magnitudine angulorum A C E, et C A E exploratum habens, inde, ut ex Geometriâ
quadam omnibus innatâ, scire potest ubi sit punctum E. Sic quum nostri
oculi R S T et r s t ambo, vertuntur ad X, magnitudo lineae S s, et angulorum | X S s et X s S, certos nos reddunt ubi sit punctum X. | Et
idem operâ alterutrius possumus indagare, loco illum movendo, ut si versus
X illum semper dirigentes, primò sistamus in puncto, S, et statim pòst in
puncto s, hoc sufficiet ut magnitudo lineae S s, et duorum angulorum X S s
et X s S nostrae imaginationi simul occurrant, et distantiam puncti X nos
edoceant: idque per actionem men- | tis, quae licèt simplex judicium esse
videatur, ratiocinationem tamen quamdam | involutam habet, similem illi,
qua Geometrae per duas stationes diversas, loca inaccessa dimetiuntur.
6 insciis ] in sciis 44 [missing hyphen]
27 Geometrae ] Geodaetae 56E
2 diximus ] Diopt. III, 5.
10–11 qua ratione . . . disponitur ]
The use of the indicative in this indirect question is probably an oversight.
12–13 inservit ] This is the only summary in the Specimina that uses oratio
recta.
17 A C E, ] A C E ∧
18 E. Sic ] E, sic
19 ambo, ] ambo ∧
22 puncto, S, ] puncto S,
27 Geometrae ] ‘land-surveyors’.
The word normally refers to persons
who study geometry (cf. p. 203, l. 34
(Diopt. VIII, 2)), which is why this
occurrence was changed to ‘Geodaetae’ in 56E, probably by Frans van
Schooten (see Introduction, p. 71sq.).
The French text has ‘Arpenteurs’.
27 diversas, ] diversas ∧
1 Perceptio ] paragraph separation add. 1 imaginibus ] enuoyées des obiets om. 2 alia ]
vn peu om. 3 propinqua ] de nos yeux om. 4 pro ratione objecti ] pour la proportionner
a la distance des obiets 4–5 simul quaedam . . . instituta ] nous changeons aussy certaine
partie de nostre cerueau, d’vne façon qui est instituée de la nature 8 Et ] paragraph
separation add. 8 nobis insciis ] sans que nous y facions de reflexion 12–13 inservit ]
aussy om. 14 Distantiam ] paragraph separation add. 25 mentis ] de la pensée 25–
26 quae licèt . . . videatur ] qui n’estant qu’vne imagination toute simple 26 similem ]
tout semblable
185
123, AT 138
124
AT 610
Dioptrices Cap. VI.
XIV. Quomodo distinctio aut confusio figurae, et majus aut minus lumen,
efficiant ut distantia animadvertatur.
Alio adhuc modo distantias noscimus, per distinctionem scilicet aut confusionem figurarum, et simul per vehementiam luminis aut debilitatem: Sic
dum fixo obtutu inspicimus X, radii venientes ab objectis 10 et 12, non ita
exactè coëunt in punctis R et T, quàm si haec objecta in V et Y posita
forent: Unde illa vel longiùs remota, vel propiùs adducta colligimus quàm
est X. Praeterea ex eo quòd lumen ex objecto 10 ad oculum nostrum defluens longè vehementius est, quàm si idem objectum ad V remotum foret,
magis illud esse propinquum dijudicamus: et quum hoc quod spargit objectum 12 debilius sit, quàm si foret ad Y, ulteriùs illud remotum esse hinc
discimus.
AT 139
AT 140
125, 126
XV. Objectorum quae intuemur praecedaneam cognitionem, ipsorum distantiae meliùs dignoscendae inservire: idemque situm efficere. [fig. 12]
Denique cùm jam aliunde praenovimus qualis sit magnitudo alicujus corporis, vel ejus situs, vel quàm distincta sit ejus figura et quàm vividi colores,
vel tantùm qualis sit vis luminis ex eo emissi, possumus hac praecognitione
uti, non quidem | propriè ad videndam, sed tamen ad visu percipiendam
ejus distantiam. Ut si corpus aliquod | oculis familiare, procul contueamur,
meliùs de distantia judicabimus, quàm si magnitudo illius minùs cognita
foret. Et si ultra nemus obumbratum, rupem Soli expositam videamus,
solus hujus syluae situs illam procul abesse dictabit. Et si duas naves, majorem alteram, alteram minorem vela facientes contemplemur, hac ratione
inaequaliter remotas ut aequalis magnitudinis videantur, ex dif- | ferentia
figurarum, colorum, et luminis quod ad oculos nostros mittent, utra remotior sit advertemus.
XVI. Quomodo uniuscujusque objecti magnitudo et figura dignoscatur.
Modum autem quo magnitudinem et figuram objectorum videmus, non
opus est verbosiùs explicare, quum totus illo contineatur, quo distantiam
et situm partium cernimus. Magnitudinem videlicet aestimamus, ex cognitione seu opinione quam de distantiâ habemus, cum magnitudine imaginum
in oculi fundo formatarum, comparatâ, et non absolutè per imaginum magnitudinem. ut clarum fit inde, quòd, licèt ex. gr. centies illae majores sint,
quum objecta valdè propinqua sunt, quàm cùm decuplo magis removentur,
8 Praeterea ex ] Praeterex 56E 9 vehementius ] vehementiùs 44 9 V ] Y 44 50ab 56E
V 37 Huet AT 22 procul ] non procul 44(I err) 50a(u err) 25 figurarum, ] figurarum ∧
44 50ab 28 figuram objectorum ] figuramobjectorum 44 29 totus ] tota 44 50ab 56E
totus AT
19 familiare, ] familiare ∧
21 obumbratum, ] obumbratum ∧
30 aestimamus, ] aestimamus ∧
32 formatarum, ] formatarum ∧
3 Alio ] paragraph separation add. 6 R et T, ] au fonds de nostre oeil om. 9 longè ]
add. 15 Denique ] paragraph separation add. 15 praenovimus ] imaginons 17 hac
praecognitione ] cela 18 ad visu percipiendam ] à imaginer 19 oculis familiare ] que
nous auons accoustumé de voir de prés
186
5
10
15
20
25
30
Dioptrices Cap. VI.
5
10
15
20
25
30
35
non tamen ob id centies majora nobis appareant, sed propemodum aequalia,
utique si distantiâ non decipiamur. Manifestum etiam est figuram dignosci,
per cognitionem seu opinionem quam de situ diversarum partium corporis
habemus, non per similitudinem imaginum quae in oculo pinguntur; nam
hae plerumque rhombo | vel ellipsi constant, | quum quadrata et circulos
nobis exhibent.
AT 141, 611
XVII. Cur nos aliquando visus fallat; et phrenetici aut qui dormiunt,
putent se videre quod non vident.
Ne autem vel minimum dubium relinquatur, quin visio hoc modo quo
diximus fiat, rationes praeterea hı̂c intuebimur, ob quas interdum nos soleat
fallere. Primò, quia mens est quae videt, non oculus, idque cerebri ope
magis immediatè quàm oculi, inde fit ut phrenetici et dormientes, varias
aliquando species videant, aut sibi videre videantur, quae oculis propterea
non obiiciuntur: atque hoc evenit, si vapores cerebrum pulsantes partes
illius, quae visioni inserviunt, eodem modo disponant quo ipsas mediante
oculo disponerent objecta externa, si adessent.
| XVIII. Cur aliquando objecta duplicia videantur; et tactus efficiat ut
objectum duplex esse putetur. [fig. 14, 17]
Deinde quia impressiones extrinsecus venientes ad sensum communem
per intermedios nervos transeunt, si horum situs per causam insolitam
detorqueatur, objecta alibi quàm ubi sunt repraesentare potest. Ut si oculus
r s t sua sponte dispositus ad respiciendum versus X, cogatur à digito N sese
obvertere versus M, partes cerebri unde hi nervi prorepunt, non eodem planè
modo | disponentur, ac disponerentur, si oculus iste à propriis musculis eò
deflecteretur, nec tamen etiam eodem ac si revera versus X respiceret, sed
medio quodam modo, tanquam si respiceret Y, atque ita hujus oculi ope
objectum M apparebit eò loci, ubi est Y, et Y ubi est X, et X, ubi est V,
et quoniam haec eadem objecta | eodem tempore in veris locis videbuntur
ope alterius oculi R S T, duplicata apparebunt. Eodem modo quo globulus
G, duobus digitis D et A decussatis attrectatus, instar duorum sentitur:
Etenim dum hi digiti se mutuò ita decussatos retinent, musculi eos diducere
nituntur, A in C, et D in F, unde fit ut partes cerebri, ex quibus nervi his
musculis inservientes originem ducunt, disponantur eo modo, qui requiritur
ut iidem digiti A in B et D in E esse, ac consequenter duos ibi globulos H
et I tangere videantur.
7 visus ] vitus 44 7 phrenetici ] phrenenici 44 8 non ] son 44
quodammodo 44 50a 33 requiritur ] requitur 56E
2 dignosci, ] dignosci ∧
26 quodam modo ]
12 dormientes, ] dormientes ∧
5 plerumque rhombo vel ellipsi constant ] ne contienent ordinairement que des ouales
& des lozanges 7 nos aliquando visus fallat; et ] add. 11–12 idque cerebri (. . . )
oculi ] & qu’elle [scil. l’ame] ne void [sic] immediatement que par l’entremise du cerueau
13 species ] obiets
15–16 mediante oculo ] add.
16 objecta externa ] ces obiets
19 Deinde ] paragraph separation add.
187
127
128
AT 142
Dioptrices Cap. VI.
129
130
AT 143, 612
AT 144
XIX. Cur icterici, aut qui per flavum vitrum conspiciunt, omnia quae vident flava esse judicent. Et quis sit locus è quo conspicitur objectum per
vitrum planum cujus superficies non sunt parallelae; et per vitrum concavum; curque tunc objectum minus quàm sit appareat. Item quis sit locus
è quo per vitrum convexum videtur; et cur ibi aliquando majus et remotius,
aliquando verò minus et propius appareat quàm revera sit, aut etiam inversum. Denique quis sit locus imaginum quae conspiciuntur in speculis tam
planis quàm convexis aut concavis; et cur ibi appareant rectae aut inversae,
majores aut minores, et propiores aut remotiores quàm sunt ipsa objecta.
[fig. 12, 18]
Praeterea quoniam sumus assueti judicare, actiones à quibus visus noster
movetur, ex iis locis venire versus quae debemus obtutum dirigere, ut illas percipiamus; quoties accidit ut aliunde procedant facillimè fallunt. Ita
qui oculos flava bile suffusos habent, aut per vitrum flavum vident, aut in
cubiculo degunt, quod nullum lumen nisi per ejusmodi vitra recipit, flavo
colore omnia corpora quae cernunt infecta putant. Et ille qui in cubiculo
te- | nebroso, quod supra descripsimus corpus album R S T intuetur, illi
tribuit colores, qui sunt objectorum V X Y, quoniam in illud solum aciem
suam intendit. Et oculi A, B, C, D, E, F, videntes objecta T, V, X, Y, Z,
& per | transversa vitra N, O, P, et in speculis Q, R, S, illa judicant esse in
punctis G, H, I, K, L, M; | et V, Z, minora, et X, & majora quàm revera
| sunt: Vel etiam X, &, minora et simul inversa, quum scilicet longius ab
oculis C F posita sunt: his vitris et speculis radios ab objectis venientes ita
detorquentibus, ut ab his oculis distinctè nequeant videri, nisi ita dispositis
ac si puncta G, H, I, K, L, M intueri vellent, ut facilè cognoscent ii qui
satis | ad haec attendent. Et eadem opera videbunt, quantum in Catoptricis majores nostri aberrarint, quoties in speculis concavis et convexis locum
imaginum determinare conati fuerunt.
XX. Cur facilè decipiamur in judicando de distantia; quomodoque probari
possit nos non solere distantiam 100 aut 200 pedibus majorem imaginari.
Notandum etiam modos distantiae cognoscendae quotquot habemus, valde
dubios et incertos esse: quantum enim ad oculi figuram, illa ferè nihil am17 te– | nebroso ] te– | en broso 44 te– | nebroso Huet
20 & ] & 44 50ab 56E
20 judicant ] indicant 44 50ab 56E judicant Huet AT iugent 37 21 M; et V ] M, &, V
50b M, & V 56E 21 et X, & ] & X, & 44 50ab 56E & X, & Huet 22 inversa ] universa
50ab 56E 24 his ] hic 50a 26 attendent ] attendunt 56E 32 esse: ] esse ∧ 44
12 movetur, ] movetur ∧
13 percipiamus; ] percipiamus,
17 tenebroso, ] tenebroso ∧
17 supra ] Diopt. V, 1.
26–27 Catoptricis ] See note on
p. 153, l. 1. (Diopt. I, 1)
2 è quo conspicitur objectum ] ou on voit l’obiet 5 è quo (. . . ) videtur ] ou il paroist
6 aut etiam ] & auec cela 11 Praeterea ] paragraph separation add. 11 actiones ] les
impressions 14 flava bile suffusos ] infectés de la iaunisse 31 Notandum ] paragraph
separation add. 188.32–189.1 ferè nihil amplius ] ne (. . . ) quasi plus sensiblement
188
5
10
15
20
25
30
Dioptrices Cap. VI.
5
10
15
20
25
plius mutat, quum objectum ultra quatuor aut quinque pedes remotum
abest; etiam quum propiùs adest tam parum variat, ut vix quicquam accurati ex illa mutatione discerni possit. Et quantum ad angulos inclusos lineis
ex duobus oculis, aut ex duabus ejusdem oculi stationibus, ad objecta ductis, illi etiam ferè iidem semper manent, quum paulò longiùs prospicimus.
Ex quibus fit ut ne quidem sensus noster communis, ideam distantiae capere
posse videatur, ultra centum aut ducentos pedes abductae. Atque hoc patet
ex eo quòd Luna, et Sol, qui sunt è numero corporum remotissimorum quae
contueamur, et quorum diametri ad distantiam circiter sunt ut unum ad
centum, pedales ut plurimum, vel ad summum bipedales nobis videantur,
licèt ratio dictet, illos longè maximos et remotissi- | mos esse. Hoc enim
non evenit, quod majores illos fingere nequeamus, quum turres et montes
multò majores imaginemur et videamus, sed propterea quòd cogitatione ultra centenos aut ducenos pedes illos removere non possumus, inde sequitur
diametrum illorum unius aut alterius | pedis videri.
XXI. Cur Sol et Luna majores videantur Horizonti proximi, quàm ab eo
remoti: apparentemque objectorum magnitudinem ex angulo visionis non
esse mensurandam.
Ipse quoque situs in hoc nos decipit, nam plerumque haec astra circa
Meridianum in coeli vertice minora apparent, quàm cùm sunt in ortu vel
occasu, et occurrunt inter ipsa et oculos nostros diversa objecta quae judicium de distantia meliùs informant. Et Astronomi cum suis machinis illa
dimetientes, satis experiuntur hoc, quòd ita jam majora, jam minora appareant, non ex eo contingere, quòd modò sub majori, modò sub minori
angulo videantur, sed ex eo quòd longiùs dissita judicentur, quia tam versus horizontem quàm versus verticem sub eodem semper angulo ea conspici
deprehendunt. Ex quibus patet, non omnino verum esse Opticae veterum
axioma, quo magnitudines corporum apparentes visionis angulis statuuntur
proportionales.
9 distantiam ] circumferentiam 44 distantiam Huet AT ipsorum distantiam 50ab 56E
leur distance 37 14 possumus, ] possumus. 50b 22 machinis ] instrumentis 56E
11 longè maximos et remotissimos ]
‘extremement grands, & extremement esloignés’: this use of ‘longè’
with superlative is unparallelled in
classical Latin (although perhaps
Enn. ap. Cic. De Divin. I 48, 107), but
frequent in Neo-Latin.
13–14 sed propterea quòd . . . possumus, inde sequitur ] This unfortunate construction can only be un-
derstood with recourse to the French
text: ‘mais pource que ne les pouuant
conceuoir . . . , il suit de là que . . . ’.
In 50b, the comma before ‘inde’ was
changed to a full stop in an attempt to
amend the text.
22 machinis ] ‘instruments’, an unusual meaning; 56E has ‘instrumentis’,
probably an emendation by Frans van
Schooten (see Introduction, p. 71sq.).
2–3 vix quicquam accurati ] ne (. . . ) aucune connoissance bien precise 4 oculi ] obiet
* (see Introduction, p. 61) 13 imaginemur et videamus ] nous conceuons 19 Ipse ]
paragraph separation add. 25–27 quia tam . . . deprehendunt ] add. * 27 omnino ]
tousiours
189
131
AT 145
Dioptrices Cap. VI.
AT 613
132
AT 146
133
AT 147
133
| XXII. Cur alba et luminosa objecta, propiora et majora quàm sunt appareant. [fig. 19]
Fallimur etiam in eo, quòd corpora alba vel luminosa, et in universum
omnia illa, quibus inest multum roboris ad movendum visionis sensum,
semper paulò majora et propiora appareant, quàm si minùs virium haberent. Causa verò ob quam propiora videntur, haec est: quòd motus quo
pupilla arcendi vehementioris luminis gratiâ constringitur, tam arctè cum
altero cohaeret, qui totum oculum disponit ad subtilius pervidenda objecta
propinqua, eorumque distantiam dignoscendam, ut neuter ad effectum deduci queat, quin aliquantulum ex altero admi- | sceatur. Eodem ferè modo,
quo anteriores duos digitos contrahere nequimus, quin simul tertius paululum cum illis incurvetur. Et ratio ob quam corpora luminosa vel alba majora
apparent, non tantùm in eo consistit, quòd judicium magnitudinis | ex distantiae aestimatione pendeat, sed etiam in eo quòd imagines eorum majores
in oculi fundo formentur. Notandum enim extremitates capillamentorum
nervi optici, quamvis minimas, tamen alicujus esse crassitiei, adeo ut singulae ex illis in una sui parte ab uno objecto, et in alia ab alio attingi possint:
quum autem unico tantùm modo singulis vicibus moveri queant; quoties
aliqua, quantumvis exigua, ex illis partibus à corpore aliquo valde lucido
impellitur, dum interim aliae non nisi à minùs illustribus tanguntur, totum
capillamentum ejus objecti quod lucidissimum est motum sequitur et solam
ejus imaginem ad cerebrum transfert. Ut si sint extremitates capillamentorum 1, 2, 3, et radii in fundo oculi stellae imaginem pingentes, diffundantur
in 1, paululumque tantùm in circuitu sex vicinarum, 2, oras contingant,
(in quas supponimus nullos alios radios effundi, praeter admodum debiles
â partibus coeli huic stellae vicinis) effigies ejus stellae per totum spatium
extendetur in quo sunt sex capillamentorum extremitates, 2, et fortè etiam
per illud totum quod aliae duodecim, 3, occupant, nempe si lucis actio sit
tam fortis ut illas etiam valeat commovere.
XXIII. Cur omnia corpora valde parva aut valde re- | mota, appareant
rotunda.
Unde cognoscimus stellas, quamvis pro vera magnitudine exiguas, tamen
pro vasto illo intervallo quo distant, longè majores quàm sint apparere; Et
praeterea quamvis globosae non essent, tales tamen illas apparituras; ut |
e- | tiam turris quadrata, procul visa, rotunda apparet. Et nulla corpora,
quae parvas in oculo imagines repraesentant, figuram angulorum suorum
exprimere possunt.
24 1 ] I 44 50a
10 admisceatur. Eodem ] admisceatur,
eodem
18 queant; ] queant,
3 Fallimur ] paragraph separation add. 9 eorumque distantiam dignoscendam ] & par
lequel on iuge de leur distance 10 ferè ] add. 16 optici ] qui le couurent om. 17 in
alia ab alio ] en d’autres par d’autres 21 capillamentum ] il [scil. le bout d’vn filet]
23 stellae imaginem ] par exemple om. 32 Unde ] paragraph separation add. 32 pro
vera magnitudine ] add.
190
5
10
15
20
25
30
35
Dioptrices Cap. VII.
5
XXIV. Quomodo remotiones fiant in tabulis secundùm Perspectivae regulas delineatis.
Denique quod attinet ad judicium de distantia objecti visi, quod à magnitudine, figura, colore, aut lumine ejus pendet, quàm totum illud sit fallax, vel sola Perspectiva satis docet. Saepe enim imagines, secundùm ejus
praecepta pictae, ex hoc solo quòd sint minores, habeantque lineamenta
minùs distincta, et colores obscu- | riores, vel potiùs debiliores, quàm nobis persuadeamus esse oportere, ut objectum vicinum repraesentent, multò
remotiores quàm revera sint, apparent.
AT 614
Caput Septimum.
10
De modis visionem perficiendi.
15
20
25
30
I. Tria in visione esse consideranda, objecta, organa interiora, et exteriora.
Postquam satis accuratè quaesivimus, qua ratione visio fiat; breviter hı̂c
repetamus, et nobis quasi ob oculos ponamus omnes conditiones requisitas ad ejus perfectionem; ut cognoscentes, quomodo natura singulis jam
prospexerit, exactè per enumerationem discamus, quantum arti addendum
reliquerit. Omnia quae hı̂c attendi debent, ad tria | primaria reduci queunt;
Objecta scilicet, organa interiora, quae actiones illorum recipiunt; et Exteriora, quae has actiones disponunt, ut quo decet modo recipiantur. Quantum
ad objecta sufficit nosse alia propinqua et accessa, remota alia esse et inaccessa; et praeterea quaedam magis, quaedam minus illuminata; ut nempe
advertamus nobis liberum esse accessa magis aut minus removere, lumenque
quo illustrantur | augere vel minuere, prout magis commodum est; in aliis
autem nihil tale licere. Deinde quod attinet ad organa interna, nervos scilicet et cerebrum, certum est, illorum structurae per artem nihil adiici posse;
neque enim nostrûm aliquis novum corpus sibi fabricare potest, et si forsan
Medicorum opera nonnihil ad immutandam corporis humani constitutionem
possit juvare, hoc est extra nostrum argumentum. Ac proinde sola organa
exteriora nostrae considerationi relinquuntur: quo nomine, non modò corpora omnia quae inter oculum et objecta locari possunt, sed etiam oculi
partes omnes, quae pellucidae sunt, complector.
3 de ] om. 56E
20 accessa ] ac cessa 44
29 nomine, ] nomine ∧
13 fiat; ] fiat,
3 Denique ] paragraph separation add. 5 vel sola Perspectiva ] les tableaus de Perspectiue (see next note) 5–6 imagines, secundùm ejus praecepta pictae ] les choses, qui
y sont peintes (see Introduction, p. 43) 8 multò ] add. 12 Tria . . . exteriora. ] add.
20 [propinqua] et ] ou 25 certum est ] aussy om. 27 ad immutandam corporis humani
constitutionem ] y (see Introduction, p. 46)
191
AT 148
134
AT 149
AT 615
135
AT 150
II. Quatuor tantùm ad visionem perfectam reddendam requiri.
Et omnia quae hı̂c curanda sunt, ad quatuor capita reduco: Quorum primum, ut omnes radii, qui in aliquâ extremitatum nervi optici sistuntur, ex
unico tantum objecti puncto quoad fieri potest, fluant, neque ullo modo
in spatio interjacente violentur: id enim nisi fiat, imagines, quas formant,
nunquam satis distinctae erunt, nec fideliter corpus, à quo emanant, | repraesentabunt. Secundum, ut haec simulacra magna sint, non quidem extensione
loci (neque enim ultra exiguum illud spatium, quod est in oculi fundo occupare possunt) sed lineamentorum et ductuum suorum extensione. | Certum
quippe, quò illa majora, eò meliùs dignosci posse. Tertium, ut radiis tantum roboris ad movenda nervi optici capillamenta sit, ut sentiri possint,
non tamen tantum ut visum laedant. Quartum, ut ex plurimis objectis
imagines in oculo simul formentur, atque ita eodem obtutu inspicientibus
plurima pateant.
III. Quomodo natura primo istorum prospexerit; et quid supersit quod ars
illi addat.
Natura autem ut primo prospiceret multa adhibuit. | Etenim pellucidis,
et nullo colore imbutis humoribus oculum replens, effecit ut actiones extrinsecus venientes, sine ulla mutatione ad fundum illius pertingant. Tum
etiam per refractiones, quae in humorum istorum superficiebus fiunt, hoc
egit, ut radii secundùm quos hae actiones tendunt, ex eodem objecti puncto
provecti, in eodem nervi optici puncto iterum coëant; et consequenter reliqui
ab aliis punctis venientes, tam accuratè ac fieri potest, in totidem aliis colligantur. Credere enim debemus naturam hac in re quicquid fieri potest
praestitisse, quia nihil in contrarium experimur. Sed potius videmus illam
defectus minuendi causâ, qui necessariò semper aliquis | in hac radiorum
collectione reperitur, vim pupillam tantum arctandi nobis dedisse, quantum
vehementia luminis permittit. Deinde per colorem nigrum, quo omnes oculi
partes non pellucidas, retinae obversas, imbuit, curavit ne radii ulli peregrini versus illam reflecterentur. Ac denique per mutationem figurae oculi
effecit, ut licèt objecta, jam magis, jam minùs removeantur, radii tamen à
singulis punctis venientes, quantum possint exactè in totidem aliis in oculi
fundo colligantur.
IIII. Quod discrimen sit inter juvenum et senum oculos.
Verumtamen non adeo sollicitè postremae huic necessitati cavit, ut nihil
arti addendum reliquerit; non modò enim nemini nostrûm vulgò concessit,
1 reddendam ] om. 50b 56E
8 spatium, ] spatium ∧
31 objecta, ] objecta ∧
2 Et ] paragraph separation add. 2 hı̂c ] auec ces organes exterieurs 3 in (. . . ) sistuntur ] se vont rendre vers 4 puncto ] partie 6 corpus, à quo emanant ] leur original
7 magna ] fort om. 9 et ] ou 10 radiis ] qui les forment om. 17 pellucidis ] fort om.
26–27 in hac radiorum collectione ] en cecy 29–30 peregrini ] autres 30 illam ] ces
mesmes points 35 Verumtamen ] paragraph separation add. 35 necessitati ] partie
192
5
10
15
20
25
30
35
5
10
15
20
25
30
superficies oculorum tantum incurvare ut objecta valde propinqua, nempe
non nisi uno aut dimidio digito à nobis distantia, cernere possimus; sed
magis etiam quibusdam defuit, quorum oculos ita formavit, ut non nisi
contemplandis longè positis inserviant, quod senioribus familiare est; nec
minùs iis, quibus contra tales oculos dedit, ut propinqua tan- | tùm contueri possint; quod junioribus saepius usu venit. Adeò ut oculi oblongiores
et angustiores quàm par sit, initio formari videantur, inde paulatim progredientibus annis dilatari et comprimi.
V. Quomodo mederi oporteat myopum et senum oculis. [fig. 20]
Ut igitur arte hos defectus tollamus, | primò necessarium erit figuras
quaerere, quas superficies vitri, aut alterius pellucidi corporis requirunt, ad
incidentes radios ita incurvandos, ut omnes ex aliquo objecti puncto emissi,
ita illas permeando disponantur, ac si ex alio puncto longiùs aut propiùs
posito venirent: propiùs scilicet, in eorum usum, quorum acies ad remota
non valet; longiùs, tam pro | senioribus quàm in universum pro omnibus
iis qui objecta propiùs admota cernere volunt, quàm oculi figura permittit.
Nam oculus ex: gr: B vel C, ad id factus, ut omnes radios effusos ex puncto
H vel I, in medio sui fundi colligat, quum simul illos ex puncto V vel X colligere nequeat; perspicuum est interjecto vitro P vel O, quod omnes radios
puncti V vel X ad oculum mittit, tanquam si venirent ex puncto H vel I,
hunc defectum sublatum iri.
VI. Inter multa vitra quae illi rei inservire possunt, facillima politu sunt
deligenda: item ea quae meliùs efficiunt, ut objecta à diversis punctis manantia, videantur à totidem aliis diversis punctis procedere.
Deinde quum non unius tantùm figurae vitra, idem ac- | curatè efficere possint, ad eligenda | nostrae intentioni aptissima, duae conditiones
praeterea veniunt considerandae. Harum prima, ut figurae simplicissimae,
id est delineatu ac politu facillimae sint. Altera, ut illorum ope radii ex aliis
objecti punctis digressi, ut E, E, ad eundem circiter modum oculum intrent,
ac si ex totidem aliis punctis venirent, ut F, F. Et notemus hı̂c circiter, non,
14 remota ] remote 50a
hyphen]
22 rei ] re 44
23 deligenda ] de ligenda 44 50ab [missing
7 sit, ] sit ∧
18 I, ] I ∧
19 nequeat; ] nequeat,
20 mittit ] One would have expected a
subjunctive. The source text has ‘qui
face que tous les rayons du point V, ou
X, entrent [dans l’oeil]’.
23–24 objecta à diversis punctis ma-
nantia ] This odd phrase must be due
to the translator’s inadvertence and
should in fact read ‘radii à diversis
punctis manantes’. The French text
has ‘les rayons qui vienent de diuers
poins’.
25 vitra, ] vitra ∧
26 aptissima, ] aptissima ∧
6–7 oblongiores et angustiores ] vn peu om. 7 paulatim ] add. 10 Ut ] paragraph
separation add.
17 factus ] estant disposé
25 Deinde ] paragraph separation add.
27 praeterea ] principalement om. 27–28 simplicissimae, . . . facillimae ] les plus simples & les plus aysées a descrire & a tailler qu’il sera possible 28 illorum ] leur [scil. des
figures]
193
136
AT 151
AT 616
137
AT 152
quantum fieri potest, dici; praeterquam enim quòd difficile forsitan foret, ex
infinito numero figurarum huic eidem rei inservientium, eam quae omnium
aptissima est geometricè demonstrare, esset etiam inutile: neque enim eaedem procul dubio essent aptissimae ad visum illustrandum, quum ne oculus
quidem ipse omnes radios ex diversis punctis manantes, in totidem aliis
colligat.
VII. Non opus esse alium hac in re delectum habere quàm circumcircà, et
cur.
Nec omnino possumus hac in re eligere, nisi praeter propter, quum figura
oculi accurata minimè nobis explorata sit. Opera praeterea danda erit,
quoties hujusmodi corpus oculis nostris admovebimus, ut naturam quantum
fieri poterit, in omnibus, quae in fabrica illorum observavit, arte imitemur,
nec ullum commodum quod illa dedit negligamus, nisi forsan ut aliud majus
eo ipso lucremur.
138, 139
AT 153
138, 139
AT 617
VIII. Imaginum magnitudinem pendere tantùm ab objectorum distantia,
à loco ubi se radii qui in oculum ingrediuntur de- | cussatim secant, et ab
ipsorum refractione. [fig. 12]
In magnitudine imaginum observandum est, tribus illam tantummodo rebus inniti: distantiae scilicet, quae inter obiectum et locum ubi | radii, ex
singulis punctis ad oculi fundum missi, decussantur; deinde distantiae, quae
inter eundem locum et oculi fundum; et postremò refractioni horum radiorum. Sic cuivis patet, imaginem R S T majorem fore, si objectum V X Y
propiùs accederet ad K, ubi radii V K R, et Y K T decussantur; aut potiùs
ad | superficiem B C D, ubi propriè decussari incipiunt, ut postea videbimus: vel etiam si oculum magis oblongum reddere possemus, ut distantia
major foret, inter superficiem B C D, quae hos radios decussat, et fundum
oculi R S T: Aut tandem, si refractione non tam introrsum ad S, sed potius
extrorsum, si fieri posset, incurvarentur. Et quidquid ultra haec tria imaginemur aut moliamur, nihil tamen inveniemus, quo imago grandior reddi
possit.
| IX. Refractionem non esse hı̂c magna consideratione dignam; ut nec
objectorum accessibilium distantiam: et quid ubi inaccessibilia sunt facere
conveniat. [fig. 20]
5 manantes ] manentes 56E 16 secant, et ] secant et, 44 50a 29 quo ] quò 44 50a
32 accessibilium ] my conj. accessibilem all editions [la distance des obiets] accessibles
37
3–4 eaedem ] The figures of the source
text, which had been reduced to a singular in l. 2, strangely return to plural
here.
24 postea ] Diopt. VIII, 20.
2–3 eam quae omnium aptissima est ] celles qui y sont exactement les plus propres
3 inutile ] entierement om. 6 colligat ] iustement om. 9 Nec ] paragraph separation
add. 10 minimè nobis explorata sit ] ne nous peut estre cognue 12 arte ] add. 19–
20 ex singulis punctis ] de diuers de ses poins 27 S ] le milieu om. 29 aut moliamur ]
add.
194
5
10
15
20
25
30
5
10
15
20
25
30
Ipsum etiam posteriori loco nobis notatum, vix memorabile est, quum
nunquam nisi parum admodum, imago illius ope augeatur, idque cum tantâ
difficultate, ut semper minori operâ per alia fieri possit, quemadmodum mox
intelligemus. Ipsam etiam naturam videmus hoc neglexisse; Nam procurans
ut radii V K R, et Y K T, introrsum curventur ad S, permeando superficiem B C D et 1 2 3; imaginem R S T minorem delineavit, quàm si ita
cuncta ordinasset, ut extrorsum curvarentur, ut fit ad 5, in superficie 4 5 6,
aut si omnino rectos reliquisset. Nec magis opus est primum considerare, |
nisi pateat accessus ad objecta; si verò pateat, manifestum est, quò propiùs
illa contueamur, tantò majorem imaginem in oculo reddi. Naturâ autem
non permittente, propiùs oculis admota, quàm ad distantiam dimidii pedis,
aut circiter, commodè à nobis cerni, ut artificium quantum potest huic
obstaculo medeatur, opus solummodo vitrum, quale est P, de quo paulò
antè locuti sumus, interponere; cujus ope radii venientes ex puncto proximo
quoad licet, in oculum intrant, tanquam si ex alio ulteriùs remoto venirent.
Maximum itaque quod hac operâ fieri potest, est ut tantùm duodecima vel
decimaquinta istius distantiae pars, requi- | ratur inter oculum et objectum,
quae ibi aliâs esse deberet: et ita radii ex variis objecti punctis manantes,
duodecies aut quindecies propiores oculo decussati (vel etiam paulò magis,
quum non ampliùs in oculi superficie decussandi initium sumant, sed potiùs
in vitro cui propiùs objectum adhaerebit) imaginem delineabunt, cujus diameter duodecies aut quindecies major erit, quàm omisso hoc vitro fuisset:
et consequenter superficies ducenties circiter major erit, totiesque objectum
distinctius repraesentabitur: et eadem operâ multò majus simul apparebit;
non quidem accuratè ducenties, sed magis aut minùs prout | magis aut
minùs remotum illud judicabimus. Si enim ex: gr: inspiciendo objectum X,
per transversum vitrum P, oculum nostrum C disponamus, eodem modo
quo disponi deberet, ad contemplandum aliud objectum, quod viginti aut
triginta passibus à nobis distaret, et nullam aliunde loci cognitionem, in
quo illud situm sit, habentes, triginta passibus abesse judicemus, decies
millies majus videbitur, quàm revera est; adeò ut elephas ex pulice possit
fieri: certum enim est imaginem quam pulex in oculi fundo | delineat, quum
tam propè adest, aequè magnam esse ac illa quam elephas depingit, triginta
passibus inde remotus.
4 intelligemus ] dicemus 56E 14 proximo ] proximo, 56E 19 duodecies ] decies 44
50ab 56E douze (. . . ) fois 37 22 duodecies ] decies 44 50ab 56E douze (. . . ) fois 37
30 judicemus ] indicemus 44 50a iudicemus Huet on (. . . ) iuge 37
1 notatum, ] notatum ∧
2 admodum, ] admodum ∧
6 1 2 3; ] 1 2 3,
13–14 paulò antè ] Diopt. VII, 5.
17 pars, ] pars ∧
21 vitro ] vitro,
1 Ipsum ] paragraph separation add. 5 V K R, et Y K T ] comme om. 6 minorem ]
vn peu om. 11–12 dimidii pedis, aut circiter ] enuiron (. . . ) vn pied ou demi pied
21 in vitro ] sur celle du verre 21 propiùs ] vn peu om. 23–24 totiesque objectum
distinctius repraesentabitur ] ce qui fera que l’obiet paroistra enuiron deux cent fois plus
distinctement
195
AT 154
140
AT 155
141
AT 618
AT 156
142
X. In quo consistat inventio perspicillorum pulicarium, unico vitro constantium; et quis sit illorum effectus.
Et huic soli innititur inventio conspicillorum unico vitro | constantium,
quorum in augendis et subtiliùs pervidendis rebus, familiaris et ubivis cognitus usus est: licèt vera illorum figura parum hactenus innotuerit. Et
quoniam ut plurimum quoties illis utimur, scimus objectum valdè propinquum esse, nunquam tam magnum videri potest, quàm si ulterius remotum
imaginaremur.
XI. Augeri posse imagines, efficiendo ut radii procul ab oculo decussentur, ope tubuli aqua pleni: quantoque longior est iste tubulus, tantò magis
imaginem augere; et idem praestare ac si natura tantò longiorem oculum
fecisset. [fig. 21]
Unicus tantùm adhuc modus has imagines augendi restat, quo nempe efficimus, ut radii ex diversis punctis missi, quàm longissimè fieri potest ab
oculi fundo decussentur: sed utilissimus omnium sine dubio, et maximi momenti est, unicus utpote qui ad objecta tam accessa quàm inaccessa, usum
sui praebere possit, et cujus effectus nullis terminis circumscribitur: ita ut
hujus ope, imagines semper in majus augendo usque ad indefinitam quantitatem expandere possimus. Ut quum ex: gr: primus | humorum quibus
oculus refertus est eandem propemodum refractionem efficiat, quam aqua
communis, si proximè admoveamus tubum aquâ plenum, ut E F, cujus extremitas claudatur vitro G H I, quod figuram habeat similem membranulae
B C D, illum humorem tegenti, et eodem modo ad intervallum, quo ab
ima oculi parte distabit respondentem, nulla ampliùs refractio fiet in illa
membranula B C D, sed ea quae antea ibi fiebat, efficiens ut omnes radii
ex eodem puncto digressi, in eâ regione incurvarentur, atque ut postea in
eodem nervi optici puncto coı̈rent, et consequenter omnes ex diversis punctis allabentes, ibi decussarentur, ut postea in diversis aliis | punctis hujus
nervi sisterentur, fiet in ipso tubi aditu G H I: et ita hi radii ibi decussati,
imaginem R S T longè majorem delineabunt, quàm si tantùm in superficie
16 est, unicus utpote qui ] my conj. est. Unicus, utpote qui all editions
56E 23 tegenti ] regenti 56E
17 ita ] om.
‘watching’ or ‘a place to look from’—
are used as synonyms for perspicillum,
‘lens’. See also Introduction, p. 32.
4 rebus, ] rebus ∧
16 inaccessa, ] inaccessa ∧
18 ope, ] ope ∧
29 decussati, ] decussati ∧
1 perspicillorum pulicarium ] ‘lunetes
a puce’, popular microscopes consisting
of a small tube and a single convex
lens
3 conspicillorum ] conspicillum and
its alternative form conspicilium
(Diopt. VII 19, summary)—which both
occur in Plautus with the meaning
3 Et ] paragraph separation add. 3 conspicillorum ] ces petites lunetes a puce 4 in
augendis . . . rebus ] add. 5 parum ] ne (. . . ) pas 9 procul ] fort om. 19 humorum ]
trois om. 22 similem ] toute semblable 24–25 in illa membranula B C D ] a l’entrée
de cet oeil 26 in eâ regione incurvarentur ] commencoient [sic] a se courber dés cet
endroit-la 28–29 ut postea in (. . . ) sisterentur ] pour s’aller rendre sur 29 G H I ]
GI
196
5
10
15
20
25
30
5
10
15
20
25
30
35
B C D id fieret; et quò magis in longum hic tubus porrectus erit, tantò
majores etiam imagines erunt. Et sic aqua E F, peragente munus humoris
K, vitro G H I, membranulae B C D, et tubi aditu G I, pupillae, visio eadem ratione fiet, ac si oculum natura | in tantum porrexisset, quanta est
longitudo hujus tubi.
AT 157
XII. Pupillam oculi obstare: tantum abest ut adjuvet, cùm quis ejusmodi
tubulo utitur.
Ubi haud aliud fuerit considerandum, nisi quod naturalis pupilla, non
tantùm inutilis sit hoc casu, sed etiam noceat, angustiâ suâ radios excludendo, qui aliâs in latera fundi oculi inciderent, et ita impediendo imagines
tantum diffundi, quantum diffunderentur si minùs angusta foret.
XIII. Nec refractionem vitri quod aquam in tubulo continet, nec membranarum quibus humores o- | culi involvuntur ulla consideratione esse dignas.
Atque hı̂c est advertendum, particulares illas refractiones quae paulò aliter
in vitro G H I, quàm in aquâ E F fiunt, minimi momenti esse, et vix dignas
consideratione: nam quum hoc vitrum ubivis aequè crassum sit, licèt exterior superficies, magis hos radios incurvet quàm aqua, statim interior rursus
in eundem situm illos | reducet. Et ob eandem hanc causam, nullam supra
mentionem | fecimus refractionum quas efficiunt membranae humores oculi
involventes, sed tantummodo illarum quas pariunt ipsi humores.
XIV. Id ipsum aequè fieri posse tubulo ab oculo separato, atque conjuncto.
Sed quum aquam hac ratione quâ diximus, oculo jungere, operosum, nec
magis obvium accuratè determinare figuram vitri G H I, quum illam membranae B C D, cujus vicem supplere debet, non satis noscamus: alio invento
uti consultius erit; et efficere unius aut plurium vitrorum ope, vel etiam
aliorum corporum pellucidorum, tubo inclusorum, sed non tam propè oculis
junctorum, quin paululum aëris intercedat, ut in ipso tubi aditu radii ex eodem puncto venientes | ita incurventur, ut postea coëant in alio puncto, quod
non multum absit à fundo oculi, per tubum istum respicientis: et praeterea
ut iidem radii ex tubo egredientes rursus flectantur et disponantur tanquam
si non fuissent ante incurvati, sed tantùm ex propiori loco venirent. Et simul
ut ii qui ex diversis punctis allabentur, in primo tubi aditu decussati, non
rursus egrediendo decussentur; sed eodem modo ad oculum tendant, ac si
ex objecto majori aut propiori venirent. Ut si tubus H F, solido vitro impleatur, cujus superficies G H I illius figurae sit, ut omnes radios venientes
2 peragente ] per agente 50b 3 pupillae, ] pupillae ∧ 50b 56E
juncto, 44 24 B C D ] B D C 56E
17 superficies, ] superficies ∧
22 diximus, ] diximus ∧
21 conjuncto. ] con-
22 jungere, ] jungere ∧
24 noscamus: ] noscamus,
8 Ubi ] paragraph separation add. 14 Atque ] paragraph separation add. 17 magis ]
vn peu om. 17 aqua ] celle de l’eau 26 tubo inclusorum ] aussy om. 31 simul ] en
suite
197
143
143
AT 619
AT 158
144
AT 159
ab X versus S mittat, et altera superficies K M illius, ut eosdem egredientes ita frangat, ut inde ad oculum tendant, tanquam si venirent à puncto
x, (quod ita locatum fingo, ut eandem proportionem inter se lineae x C, et
C S, habeant, quam X H, et H S; punctum enim X, multò remotius ab oculo
putandum est, quàm in figurâ potuit exhiberi) ii, qui ab V, illos necessariò
in superficie G H I secabunt, | ideoque jam remoti ab illis existentes, cùm ad
alteram tubi extremitatem pervenerint, superficies K M non poterit efficere
ut rursus ad invicem accedant, saltem si sit concava, qualis hı̂c supponitur. sed ad oculum eos remittet, eodem ferè modo, ac si venirent ex puncto
y. quo ipso imaginem tantò majorem delineabunt, quantò tubus longior
erit. Neque hı̂c necessarium | figuram superficiei B C D accuratè nosse, ad
determinandam illam corporum pellucidorum, quae huic usui destinamus.
XV. Qua in re consistat inventio Telescopii. [fig. 22]
Sed quoniam et hı̂c difficultas non levis, in inveniendis scilicet vitris, aut
aliis corporibus ejuscemodi, satis crassis ad implendum tubum, satis itidem
pellucidis lumini transmittendo: totum interius tubi spatium vacuum relinqui potest, et duo tantùm vitra, ejusdem effectus cujus duae superficies
G H I, et K L M, duabus extremitatibus illius applicari. Atque hoc unico
totum telescopiorum inventum nititur, quod occasionem hoc argumentum
tractandi mihi dedit.
AT 620
145
AT 160
XVI. Quomodo impediri possit ne vis radiorum in oculos ingredientium
nimis magna sit.
Tertio autem requisito ad perfectionem visionis, quatenus | organa exteriora illam juvant (ne scilicet actiones | singula capillamenta nervi optici
moventes, nimis debiles aut vehementes sint) ipsa natura egregiè prospexit,
data nobis potestate pupillam oculi, vel contrahendi, vel diducendi: Sed |
interim etiam aliquem arti locum reliquit. Primò enim si actio sit tam vehemens, ut pupilla quantum etiam arctetur, illam sufferre nequeat, (quod
Solem intuentibus evenit) facile est huic rei mederi, applicato ad oculum
corpore aliquo nigro, unico angusto foramine pertuso, quod munus pupillae
peragat, vel etiam respiciendo per nigrum byssinum, aut simile aliud corpus,
quod exclusâ radiorum parte, non plures ex illis oculum ingredi permittat,
quàm quot nervo optico moderatè et sine laesione movendo sufficient.
XVII. Quomodo contrà impediri possit cùm nimis debilis est, et objecta
accessibilia sunt.
10 y ] Y 44 50ab 56E; y Huet AT 37
4 X, ] X ∧
5 exhiberi) ] exhiberi),
8–9 supponitur. ] supponitur,
26 oculi, ] oculi ∧
4–5 punctum enim . . . exhiberi ] add. * 8 saltem ] principalement 14 non levis ]
add. 15 tubum ] tout le tuyau H F 19 telescopiorum ] de ces lunetes composées de
deux verres mis aus deux bouts d’vn tuyau 31 per nigrum . . . corpus ] au trauers d’vn
crespe, ou de quelqu’autre tel cors vn peu obscur 32 exclusâ radiorum parte ] add.
34 contrà ] add.
198
5
10
15
20
25
30
35
Sin contrà debilior est actio quàm ut sentiri queat, roborari potest (certè si
ad objecta pateat accessus) radiis Solis illa exponendo, iisque etiam speculi
vel vitri ustorii ope collectis, ut tantò plus virium habeant; modò tamen ne
tantum iis detur ut objecta urant et corrumpant.
5
10
15
20
25
30
XVIII. Et quomodo cùm inaccessibilia sunt, et telescopio utimur.
Praeterea quoties specillis de quibus diximus utimur, quum pupillam inutilem reddant, et exterior tubi apertura quae lumen admittit, illius officio fungatur, haec etiam est quae prout visionis vim frangere vel augere
cupiemus, arctanda erit vel laxanda. Et notandum si haec apertura nihil
pupillâ laxior foret, radios minùs vehementer acturos, in singulas fundi oculi
partes, quàm si specilla non admoverentur, idque eadem proportione, qua
haec specilla imagines, quae ibi formantur, augerent; etiam non numeratis
iis radiis, qui, à superficiebus vitrorum interpositorum rejecti, nihil prorsus
virium haberent.
| XIX. Quantò | majus pupillâ fieri possit horum conspiciliorum orificium,
et cur majus fieri debeat. [fig. 23]
Sed multò majorem istam aperturam facere licet, et | quidem eò majorem,
quò vitrum radiis replicandis destinatum puncto illi propius est, ad quod
exterius vitrum in quo radii isti plicantur ipsos agit. Nam si ex. gr. vitrum
G H I efficiat, ut omnes radii puncti illius quod contemplamur, tendant ad
S, iique iterum erigantur per vitrum K L M, ita ut inde paralleli ad oculum
deferantur: ad inveniendam maximam latitudinem, quam tubi apertura admittit, distantia inter K et M aequalis sumenda est diametro pupillae, et
inde ductis duabus rectis ex puncto S, per K et M, scilicet S K proferenda
ad g, et S M ad i, g i diametrum quaesitam dabit. Nam manifestum est,
licèt major foret, non plures radios oculum ingressuros, ex puncto ad quod
aciem nostram dirigimus, et eos qui praeterea ex aliis locis accederent, quoniam visioni non prodessent, iis qui prodessent se admiscendo, illam tantùm
magis confusam red- | dituros. Sed si loco vitri K L M, adhibeamus k l m,
quod ob suam figuram propius ad S accedere debet, iterum distantia inter
puncta k et m, aequalis diametro pupillae sumenda erit, inde ductis rectis
5 inaccessibilia ] my conj. accessibilia all editions inaccessibles 37
prius 56E 31 pupillae ] pupillae, 56E
10 acturos, ] acturos ∧
21 iique ] See Introduction, p. 35.
22 deferantur: ] deferantur,
30 propius ] pro-
26 ingressuros, ] ingressuros ∧
31 m, ] m ∧
31 erit, ] erit;
1 Sin ] paragraph separation add. 4 urant et ] add. 12–14 etiam non . . . haberent ]
sans conter ce que les superficies des verres interposés ostent de leur force 17 Sed ]
paragraph separation add. 19 exterius ] add. 20 G H I ] G g H i 28 iis qui prodessent
se admiscendo ] add.
199
146, AT 161
146
AT 621
AT 162
147
S k G et S m I, G I diametrum aperturae dabit, qui quaerebatur; | qui, ut
videmus, tantò major est quàm g i , quantò S L major quàm S l. Et si haec
linea S l non major erit quàm oculi | pupilla, aequè ferè visio acuta erit et
lucida, ac si perspicillum abesset, et objecta tantò propiora forent, quantò
jam majora videntur. Adeò ut si ex: gr: tubi longitudo efficiat, ut objecti
imago triginta milliaria distantis, tam ingens in oculo formetur, quàm si
non ultra triginta passus remotum foret, latitudo aditus, qualem hı̂c determinavi, tam lucidè hoc objectum exhibebit, quàm si verè triginta passus
distans, sine telescopio illud intueremur. Et si hanc distantiam inter S et l
adhuc minorem reddamus, adhuc magis perspicuè cuncta apparebunt.
XX. Objectorum accessibilium causâ, non opus esse ita augere tubuli orificium. [fig. 24]
Sed hoc praecipuè tantùm usui est cùm objecta sunt inaccessa: nam
quoties ad illa licet accedere, quò propiùs eis specillum admovemus, eò arctior ejus apertura exterior esse potest. Nec ullum inde vis visionis capit
detrimentum. quemadmodum hı̂c videmus totidem radios ex puncto X,
parvum vitrum g i, quot magnum G I, intrare. Et omnino haec apertura
non major esse potest vitris ipsam claudentibus; quae ob requisitam figuram, certam quamdam magnitudinem, paulò pòst determinandam, excedere
non debent.
148
XXI. Ad diminuendam radiorum vim cùm utimur conspiciliis, praestare
illorum orificium angustius facere quàm id vitro colorato tegere. Et | ad
id angustius reddendum, praestare extrema vitri extrinsecus tegere quàm
intrinsecus.
1 S k G ] S l G 44 50ab 56E 37u(err) S k G Huet AT 37c(err) 1 qui ] quae 50b 56E
1 qui ] quae 50b 56E 3 erit ] sit 56E 3 oculi pupilla ] oculi pupillae diameter 56E
4 propiora ] propriora 56E 5 objecti ] objecta 56E 16 X ] X 44 17 quot ] quod
50ab 56E
1 diametrum ] Feminine forms diametros and diameter in late antiquity;
feminine in p. 199, l. 25 as well as in
ch. VIII (3 occurrences), but masculine
here (‘qui’). An inadvertence no doubt
influenced by the French le diametre,
and corrected in 50b (although it is
theoretically possible that ‘quae’ there
refers to ‘aperturae’ in both cases,
which would fit the French text in the
first case). See also p. 223, l. 15, and
p. 246, l. 9.
1–2 qui, ut . . . S l. ] See Appendix 1.
3 oculi pupilla ] A translator’s Verschlimmbesserung, since it is the distance from the pupil to the retina that
matters here. Text changed, but not
actually corrected in 1656.
3 oculi pupilla ] le diametre de l’oeil
on peut faire 15 exterior ] add.
4 perspicillum ] Used in both plural
and singular to designate a telescope,
like specillum, conspicillum and la
lunete.
8 exhibebit ] Highly irregular use of a
future indicative after a consecutive ut.
Courcelles must have been confused
by the use of the future tense in the
source text. Cp. p. 222, l. 8, and note.
8–9 quàm si . . . intueremur ] Leaving out ‘illud’ or, preferably, changing
‘distans’ to ‘distantes’, yields a better text. The French text has ‘que
si, n’en estant veritablement esloigné
que de trente pas, on le regardoit sans
lunetes’.
14 specillum ] See note on l. 4.
4 objecta ] en recompense om.
200
10 reddamus ]
5
10
15
20
5
10
15
20
25
30
Si interdum lumen ab objectis nimis vehemens effundatur, facilè illud
minuetur, tectis circumcirca extremitatibus vitri | exterioris: et hoc meliùs
erit, quàm aliud magis obscurum, aut coloratum substituere; quod multi,
Solem contemplantes facere solent: quo enim angustior aditus, eò meliùs
singula dignoscentur, ut suprà de pupilla agentes diximus. Observandum
etiam, praestare hujus vitri oram ex- | trinsecus tegere quàm intrinsecus,
ne forsan reflexiones, quae ibi nonnullae fierent radios aliquos ad oculum
mittant; ii enim ad visionem nihil conferentes, ut superflui ei nocerent.
XXII. Ad quid utile sit multa objecta eodem tempore videre; et quid fieri
oporteat ne ea re opus sit.
Unicum tantummodo superest, quod haec organa exteriora spectat, scilicet ut maximam quoad fieri potest copiam objectorum eodem tempore
conspiciamus. Et notandum hoc nullo modo requiri ad perfectionem meliùs
videndi, sed tantùm ad commoditatem videndi plura; imò fieri non posse
ut ampliùs quàm unum objectum simul distinctè intueamur: adeò ut haec
commoditas plura confusè interea videndi, nullum usum habeat, nisi ut sciamus, in quam partem oculus postea detorquendus, ad contuendum id quod
accuratiùs volumus considerare. Et huic rei natura ita prospexit ut omnem
aliquid addendi occasionem arti praeripuerit: imò quò | magis ope quorumdam specillorum, magnitudinem lineamentorum, imaginum in oculo formatarum, augemus, eò pauciora illa objecta reddunt; quoniam spatium quod
occupant nulla ratione potest augeri; nisi fortè aliquantulum, | si nempe invertantur, qua arte ob alias causas censeo esse abstinendum. Sed facile est,
si ad objecta pateat accessus, illa ipsa eo in loco ponere, in quo perfectissimè
per specillum possint videri; si verò non pateat, specillum ipsum machinae
imponere ita aptatae, ut ejus ope commodissimè in quodlibet determinatum
objectum convertatur. Atque ita licèt hanc quartam conditionem nequeamus adimplere, nihil tamen ejus desiderabitur, propter quod erat expetenda.
| XXIII. Vsu acquiri posse facilitatem videndi objecta propinqua aut remota.
Postremò ne quidquam hı̂c omittamus, est adverten- | dum defectus oculi,
qui in eo consistunt, quod figura crystallini humoris, vel etiam magnitudo
pupillae, non satis pro arbitrio nostro immutentur, usu paulatim minui posse
31 oculi, ] oculi. 56E
20 specillorum, ] specillorum ∧
20 lineamentorum, ] lineamentorum ∧
20–21 formatarum, ] formatarum ∧
5 suprà ] Diopt. III, 3.
7 fierent ] fierent,
16 videndi, ] videndi ∧
3 aliud . . . substituere ] de mettre audeuant quelques autres verres plus troubles ou
colorés 6 hujus vitri oram ] le verre 7 ibi nonnullae fierent ] se pouroient faire sur les
bords de sa superficie 8 ut superflui ei nocerent ] y pouroient nuire 16 nullum usum
habeat, nisi ] n’est principalement vtile, que 21 illa ] elle [scil. l’image] 22 occupant ]
elle [scil. l’image] occupe 22–23 si nempe invertantur ] en la renuersant [scil. l’image]
24 illa ipsa ] celuy qu’on veut regarder 27–28 licèt (. . . ) nequeamus adimplere ] † add.
33 pro arbitrio nostro ] add.
201
AT 163
148
AT 622
AT 164
149
149
Dioptrices Cap. VIII.
et corrigi: nam quum hic humor, et haec tunicula pupillam continens sint
veri musculi, functio illorum ipso usu augetur et facilior redditur, quemadmodum et reliquorum totius corporis musculorum. Et propterea venatores
ac nautae in jugi exercitio longè posita videndi, sculptores etiam, aut alii
subtilium operum artifices, in exercitio admodum propinqua, plerumque
promptitudinem acquirunt, acutiùs illa quàm reliqui homines intuendi.
AT 165
XXIV. Vnde factum sit ut Gymnosophistae illaeso oculo Solem intueri
potuerint.
Et ita procul dubio Indi, qui fixo obtutu Solem contemplati feruntur, nihil
laesa vel obscurata luminis acie, quotidie illustria objecta inspicientes, assuefacti fuere, magis quàm nos pupillam contrahere. Verùm haec medicinae
magis propria (cujus est | correctis naturalibus organis, visionis vitia tollere)
quàm Dioptricae, quae defectibus iisdem applicato aliquo organo artificiali,
medetur.
Caput Octavum.
5
10
15
De figuris quas pellucida corpora requirunt, ad detorquendos
refractione radios omnibus modis visioni inservientibus.
150
AT 623
AT 166
I. De quibus figuris hı̂c agendum sit.
Haec autem organa quâ ratione perfectissima fieri possint, ut accuratiùs
mox percipiamus, necessarium est non praetermittere explicationem figurarum, quas exigunt superficies corporum pellucidorum, ad detorquendos
et incurvandos luminis | radios, omnibus modis qui visioni conducunt; Quae
si non cuivis satis clara et per- | spicua videbitur, utpote Geometrica et
paulò difficilior, ad minimum illis satis manifesta erit, qui prima | hujus
scientiae elementa perceperunt. Et in primis, ne ulli diu exspectatione suspensi teneantur, sciendum omnes figuras, de quibus sermo hı̂c instituitur,
ex ellipsi et circulo, vel ex hyperbolâ et ex lineâ rectâ compositas fore.
II. Quid sit Ellipsis, et quomodo sit describenda. [fig. 25, 26]
Ellipsis est linea curva, quam Mathematici, transversim conum vel cylindrum secando, repraesentare solent: quâ etiam topiarios interdum uti videmus, inter caeteras areolarum et pulvillorum figuras, quas in hortis suis
diversimodè concinnant: à quibus quidem satis crassè et incorrectè de1 hic ] hı̂c 44 50a cette [humeur cristaline] 37
27 et ] my conj. vel all editions
12 organis, ] organis ∧
13 artificiali, ] artificiali ∧
31 pulvillorum ] ‘flower-beds’
18 De quibus figuris hı̂c agendum sit. ] add. 19 organa ] artificiels om. 22 visioni ]
mon dessein
24 prima ] seulement om.
27 ex ellipsi . . . rectâ ] d’Ellipses ou
d’Hyperboles, & de cercles ou de lignes droites 31–32 inter caeteras . . . concinnant ]
dans les compartimens de leurs parterres
202
20
25
30
5
10
15
20
25
30
scribitur, sic tamen ut meliùs natura illius hinc innotescat, quàm ex cylindri
aut coni sectione. Duos palos humi defigunt, alterum ex: gr: in puncto H,
alterum in puncto I, et nodo junctis duabus extremitatibus restis, paxillis
illam circumponunt, hoc modo quo videmus B H I. Deinde immisso digito,
hos palos circumeundo, et restim semper eadem vi adducendo, ut aequaliter
scilicet intendatur, lineam curvam D K B humi designant, quae est ellipsis.
Et si non mutatâ longitudine funis, palos tantùm H et I aliquantò propiùs
ad invicem admoveant, aliam denuò Ellipsim describent, sed alterius speciei
quàm prior: et si adhuc propiùs, | itidem aliam: postremò si omninò con| jungant, circulum describent. At si longitudinem restis eadem proportione imminuant, qua distantiam paxillorum, describent quidem ellipses,
diversarum magnitudinum, sed quae erunt omnes ejusdem speciei. Atque
ita perspicuum est illas infinitarum variarum specierum esse posse; adeò
ut unaquaeque non minùs distet à qualibet alia, quàm omnium ultima à
circulo; Et praeterea illas cujusque speciei, infinitarum magnitudinum esse
posse. Item etiam hinc apparet, si ex aliquo puncto pro arbitrio in ellipsi
electo, ut ex: gr: B, duas rectas agamus ad puncta H et I, ubi pali ad illam
designandam defixi fuere: has duas lineas B H, et B I junctas, maximae
illius diametro D K aequales fore: quod vel ipsa constructio probat. Pars
enim funis extensa ab I ad B, et inde replicata ad H, eadem est quae porrecta ab I ad K, vel ad D, inde itidem recurrit ad H. Ita ut D H sit aequale
I K, et H D plus D I (quae tantum valent, quantum H B plus B I) toti
D K aequales sint. Et insuper Ellipses, quae describuntur observando semper eandem proportionem inter harum maximam diametrum, et distantiam
inter puncta H et I sunt ejusdem speciei. Atque ob quandam proprietatem
horum punctorum H et I, quam paulò post discemus, foci nobis vocabuntur,
| unus interior, alter exterior; scilicet si referantur ad illam ellipseos mediam
partem quae ad D, I erit exterior, si verò ad alteram | quae ad K, idem I erit
interior. Et quoties in posterum absolutè foci mentio fiet, semper exterior
intelligendus erit. Praeterea etiam sciendum, si per hoc punctum B, duas
rectas L B G, et C B E ducamus, quae se mutuò ad angulos rectos intersecent, et quarum altera L G, angulum H B I, in duas partes aequales dividat,
al- | teram C E hanc ellipsin contacturam in puncto B, ita ut ipsam non
secet; cujus demonstrationem hı̂c addere supersedeo, quoniam Geometrae
6 humi designant ] humidesignant 44
21 aequale ] aequalis AT
15 speciei, ] speciei ∧
18 fuere: ] fuere,
18 B H, ] B H ∧
18 junctas, ] junctas ∧
21–23 aequale (. . . ) aequales ]
Cf. p. 228, l. 21 (Diopt. X, 3), and see
24 diametrum, ] diametrum ∧
26 foci ] The term had been coined by
Kepler.
32 L G, ] L G ∧
32 H B I, ] H B I ∧
6 D K B ] D B K 7 funis ] B H I om. 16 ellipsi ] quelqu’vne de ces Ellipses
ipsa ] add. 24 diametrum ] D K om. 29 exterior ] interieur *
203
19 vel
151, AT 167
AT 624
AT 168
152
AT 169
AT 170
153
jam satis illam sciunt, et alii non sine taedio illi percipiendae incumberent.
Sed quod imprimis hı̂c explicare statui, tale est.
Si ex hoc eodem puncto B, extra ellipsim proferamus rectam lineam B A,
parallelam maximae diametro D K, et illâ B A aequali sumptâ lineae B I,
ex punctis A et I, in L G duas perpendiculares A L et I G statuamus, hae
duae posteriores A L et I G, eandem rationem ad invicem habebunt, quàm
D K et H I. Adeò ut si linea A B sit luminis radius, et haec Ellipsis D B K
in superficie corporis solidi pellucidi existat, per quod juxta ea quae suprà
diximus, radii faciliùs quàm per aërem transeant, eadem proportione, quâ
linea D K, alterâ H I major est: hic radius A B ita detorquebitur in puncto
B, à superficie corporis hujus pellucidi, ut inde digressurus sit versus I. Et
quoniam hoc punctum B pro arbitrio | in Ellipsi assumptum est, omnia quae
hı̂c de radio A B dicuntur, in universum de omnibus intelligi debent, qui
paralleli axi D K, in aliquod punctum hujus ellipsis cadunt; scilicet omnes
ibi ita detortum iri, ut inde digressi coëant in puncto I.
III. Demonstratio proprietatis Ellipsis in refractionibus. [fig. 26]
Atque haec ita demonstrantur: primò, | quia lineae A B et N I, itemque
A L et G I sunt parallelae, triangula rectan- | gula A L B et I G N sunt
similia: Unde sequitur A L esse ad I G ut A B ad N I; vel, quia B I et A B
sunt aequales, ut B I ad N I. Deinde si H O ducatur parallela ipsi N B, et
I B producatur usque ad O, manifestum erit B I esse ad N I, ut O I est ad
H I; propter triangula similia B N I, et O H I. Denique, quoniam duo anguli
H B G et G B I sunt aequales ex constructione, angulus H O B, qui est
aequalis ipsi G B I, est etiam aequalis ipsi O H B, qui nempe est aequalis
ipsi H B G: ac proinde triangulum H B O est isosceles; et cùm linea O B
sit aequalis ipsi H B, tota O I est aequalis ipsi D K; quoniam duae simul
14 axi ] axis 50b 56E
17 lineae ] linea 50ab 56E
25 isosceles ] 50b 56E Huet AT isosciles 44 50a
6 I G, ] I G ∧
8 suprà ] Diopt. II, 9.
24 aequalis ] aequales 50b
10 D K, ] D K ∧
10 est: ] est,
3 Si ] paragraph separation add. 17–20 quia lineae . . . Deinde si ] si on tire du point B,
la ligne B F perpendiculaire sur K D, & que du point N, où L G & K D s’entrecoupent,
on tire aussy la ligne N M perpendiculaire sur I B, on trouuera que A L est a I G, comme
B F est à N M. Car d’vne part les triangles B F N & B L A sont semblables, a cause
qu’ils sont tous deux rectangles, & que N F & B A estans paralleles, les angles F N B &
A B L sont esgaus; & d’autre part les triangles N B M & I B G sont aussy semblables, a
cause qu’ils sont rectangles, & que l’angle vers B est commun a tous deux. Et outre cela
les deux triangles B F N & B M N ont mesme rapport entre eux que les deux A L B &
B G I, a cause que comme les bases de ceux-cy B A & B I sont esgales, ainsi B N qui
est la base du triangle B F N est esgale a soy mesme en tant qu’elle est aussy la base
du triangle B M N. D’où il suit euidemment que comme B F est a N M, ainsi A L celuy
des costés du triangle A L B qui se rapporte a B F, dans le triangle B F N, c’est a dire
qui est la subtendue du mesme angle, est a I G, celuy des costés du triangle B G I qui se
rapporte au costé N M du triangle B N M. Puis B F est a N M comme B I est a N I, a
cause que les deux triangles B I F & N I M, estans rectangles, & ayans le mesme angle
vers I, sont semblables. De plus si * (see Introduction, pp. 61–63)
204
5
10
15
20
25
H B et I B sunt ipsi aequales. Et ita ut ab initio ad finem omnia repetamus,
A L se habet ad I G, ut B I ad N I, et B I ad N I, ut O I ad H I, et O I est
aequalis D K; unde A L est ad I G, ut D K ad H I.
5
10
15
20
25
30
35
IIII. Nullis aliis adhibitis lineis praeter circulos aut ellipses, posse fieri ut
radii paralleli in unum punctum coëant; aut ut ii qui ab eodem pun- | cto
prodeunt, paralleli evadant. [fig. 27]
| Adeò quidem ut si, ad describendam Ellipsin D K B, lineis D K et H I
hanc proportionem demus, quam experientia didicimus, | utilem metiendis
refractionibus omnium radiorum, qui obliquè ex aëre in vitrum, aut aliud
corpus pellucidum, quo uti volumus, transeunt: et ex hoc vitro corpus expoliamus ejus figurae, qualem describeret haec Ellipsis, si in orbem circa
suum axem D K rotaretur; radii in aëre paralleli huic axi, ut A B, a b, vitrum convexum illapsi ita in ejus superficie detorquebuntur, ut omnes inde
progressuri sint versus focum I, qui ex | duobus H et I, remotissimus est
ab eo loco, ex quo procedunt. Novimus enim radium A B in puncto B,
à superficie curvâ vitri, quod repraesentat Ellipsis D B K, eadem ratione
detorqueri debere ac detorqueretur à superficie planâ ejusdem vitri, quam
linea recta C B E repraesentat, in qua ex B refringi debet versus I; quum
A L et I G sint ad invicem, quales D K et H I; id est, quales esse debent
ad dimetiendas refractiones. Et puncto B pro arbitrio in Ellipsi selecto,
quidquid de hoc radio A B demonstratum est, debet etiam de aliis intelligi,
qui erunt paralleli ipsi D K, et in alia hujus ellipseos puncta cadent; adeò
ut omnes debeant tendere versus I.
Praeterea quoniam omnes radii, qui ad centrum circuli vel globi tendunt,
perpendiculariter incidentes in superficiem illius, nullam refractionem pati
debent: si ex centro I circulum describamus, quo intervallo visum erit, dummodo consistat intra D et I, ut B Q B, lineae D B et Q B, circa axem D Q
rotatae, describent figuram vitri, quae in aëre in puncto I, omnes radios
colliget, | qui ab altera parte paralleli huic axi in aëre fuerunt: et viceversâ
omnes venientes ex puncto I, parallelos ab altera parte exhibebit.
V. Quomodo fieri possit ut radii qui | ab uno vitri latere sunt paralleli, ab
altero disgregentur, tanquam si omnes ab eodem puncto exirent. [fig. 26, 28]
Et si ex eodem centro I, describamus circulum R O, intervallo quo volumus
ultra punctum D, selecto inde pro arbitrio in ellipsi puncto B; sic tamen ne
longius distet à | D, quam â K, ducamus rectam B O, tendentem ad I;
lineae R O, O B, et B D, in orbem rotatae circa axem R D I, figuram vitri
12 rotaretur; ] rotaretur,
14 I, ] I ∧
16 quod ] The context makes it clear
that the ellipse is thought to represent
the curved surface, not the glass as a
whole; thus, ‘que’ should have been
translated with ‘quam’ here.
35 I; ] I,
2 A L se habet ad I G, ut B I ad N I ] A L est a I G comme B F est a N M, & B F a N M
comme B I a N I * (see Introduction, pp. 61–63) 7 D K B ] D B K 12–13 vitrum
convexum ] ce verre 13 in ejus superficie ] y 27 consistat ] passe 36 R D I ] D R
205
154
AT 625
AT 171
154
AT 172
155
155
AT 173
AT 626
156
AT 174
describent, quae omnes radios parallelos huic axi ab Ellipsis parte, huc illuc
ab alterâ parte disperget, tanquam si omnes venirent ex puncto I. Patet
enim | radium ex: gr: P B, tantum detorqueri debere à superficie concava
vitri D B A, quantum A B à convexa seu gibba vitri D B K; et consequenter
B O in eadem lineâ rectâ esse debere, in qua B I, quum et P B in eadem
recta sit, in qua B A, et ita de reliquis.
VI. Quomodo fieri possit ut cùm ab utroque latere sunt paralleli, in minus
spatium ab uno quàm altero latere contrahantur. [fig. 29]
Si verò in eâdem Ellipsi, aliam minorem ejusdem speciei describamus ut
d b k, cujus focus I in eodem loco consistat, in quo alter praecedentis etiam I,
et alius focus h, in eadem rectâ lineâ, in qua | D H, et versus eandem partem,
sumptoque | pro arbitrio B, ut antea, rectam B b ducamus tendentem ad I,
lineae D B, B b, b d, in orbem rotatae circa axem D d, describent figuram
vitri, quae omnes radios ante occursum parallelos, post transitum iterum
parallelos reddet; sed in minus spatium coactos, à parte minoris Ellipseos
d b, quàm à parte majoris. Et si ad evitandam crassitiem vitri D B, b d,
ex centro I describamus circulos Q B, et r o, superficies D B Q | et r o b d,
situm et figuram duorum vitrorum minus crassorum repraesentabunt, quae
idem efficere poterunt.
VII. Quomodo idem obtineri queat, efficiendo praeterea ut radii sint inversi. [fig. 30]
Et si duo vitra D B Q et d b q, similia quidem, sed magnitudine inaequalia,
hac ratione disponamus, ut axes eorum in eadem recta porrigantur, et duo
illorum foci I, in eodem loco concurrant, superficiesque circulares B Q et
b q, sibi invicem obvertantur, idem etiam omnino agent.
VIII. Qua ratione fieri possit ut omnes radii ab uno puncto procedentes,
in alio puncto congregentur. [fig. 31a]
Et si haec duo vitra D B Q et d b q, similia quidem, sed magnitudine
inaequalia jungamus, vel quo libitum intervallo disjungamus, ita tamen ut
eorum axes in eâdem rectâ lineâ existant, et superficies illorum Ellipticae
adversae sint, omnes radios venientes ex foco alterutrius I, in alterius itidem
I sistent.
IX. Et ut omnes ii qui ab aliquo puncto exeunt, disgregentur quasi ab alio
puncto promanarent. [fig. 31b]
4 D B K ] D B R 44 11 h ] b 44 50ab 56E h 37 AT 13 B b ] b 56E 23 et duo ] duo
et 56E 26 ratione fieri ] rationefieri 44
3 P B, ] P B ∧
15 coactos, ] coactos ∧
17 r o b d, ] r o b d ∧
24 I, ] I ∧
25 b q, ] b q ∧
25 idem etiam omnino agent ] This
9 eâdem Ellipsi ] l’Ellipse D B K
is not true, because the image is also
inverted. The translation is even more
misleading than the French text.
31–32 ex foco . . . itidem I ] In the
woodcut, one of the foci has been
marked ‘i’ for clarity.
25 omnino ] en cela
206
5
10
15
20
25
30
5
10
15
20
25
30
Et si duo diversa D B Q et D B O R, etiam hac ratione jungamus, ut
superficies illorum D B et B D mutuò obvertantur, omnes radios venientes
ex foco i vitri D B Q, di- | spergent, tanquam si venirent ex I, foco alterius
vitri D B O R: aut viceversa, omnes tendentes ad punctum I, colligent in
altero i .
| X. Et ut omnes ii qui disgregati sunt, quasi ad idem punctum tenderent,
iterum disgregentur, quasi ab eodem puncto prodirent. [fig. 32]
Et postremò duo D B O R et D B O R adversis superficiebus D B, B D
juncta, radios qui unum perlapsi tenderent inde ad punctum I, denuò ex
altero egredientes diffundent, tanquam si venirent ex alio puncto I. Et hanc
distantiam punctorum I, pro arbitrio augere possumus, magnitudinem Ellipsis, ex qua pendet, mutando. Atque ita solâ Ellipsi et lineâ circulari
figuram praescribere possumus omnibus vitris quibus radios venientes ex
uno puncto, aut tendentes ad unum, aut parallelos, | alios in alios horum
trium mutemus, omnibus modis quos possumus imaginari.
XI. Quid sit hyperbola, et eam describendi modus. [fig. 33]
Hyperbola est etiam linea curva, quam Mathematici per sectionem coni
non secus quàm Ellipsim explicant. Sed ut meliùs illam cognoscamus, topiarium iterum producemus, qui inter alias figurarum varietates, quibus aream
sui horti distinguit, hanc etiam adhibeat. Denuo duos palos defigit in punctis H et I, annexaque extremitati longae regulae, resti paulò breviori, alteram regulae extremitatem perforat, et ita injicit paxillo I, nodum autem
in altera extremitate restis nexum, palo H. Inde posito digito in puncto X,
| ubi mutuo junctae sunt regula et restis, descendit ad D, arctè | interea
regulae junctam et velut agglutinatam restim tenens: quâ operâ, prout
deducit digitum, regulam circa paxillum rotans, lineam curvam X B D, Hyperbolae partem in terra describit. Et postea conversâ regulâ in alteram
partem eâque prolata ad Y, eodem modo alteram partem Y D designat. Et
praeterea, si transferat nodum suae restis in paxillum I, et extremitatem
regulae in paxillum H, aliam | Hyperbolen S K T describet, planè similem
et oppositam priori. Sed si regulâ et paxillis non mutatis longiorem tantùm
restim admoveat, Hyperbolen alterius speciei designabit; et si adhuc paulò
longiorem, adhuc alterius, donec ipsam regulae planè aequalem reddens,
rectam lineam loco Hyperboles describet. Deinde si pa- | xillorum distan1 si ] om. 56E 3 i ] I 44 50ab 56E; i 37 AT 5 i ] I 44 50ab 56E; i 37 AT 24 descendit ]
discendit 50a
21 regulae, ] regulae ∧
27 partem ] partem,
2 omnes ] add. 4 D B O R ] B D O R 9 tenderent ] tendent 10–11 hanc distantiam
punctorum I ] la distance de chascun de ces points marqués I 11 augere ] faire (. . . )
plus ou moins grande 12 pendet ] il [scil. chascun de ces points] depend 13 omnibus ]
add. 19–20 inter alias . . . adhibeat ] qui s’en sert a compasser la broderie de quelque
parterre 25 tenens: ] depuis le point X iusques a l’endroit où il la touche, & auec cela
toute tendue om. 26 paxillum ] I om.
207
157
AT 175
AT 176
AT 627
158
AT 177
159
AT 178
160
AT 179, 628
tiam mutet eadem proportione, quâ differentiam quae inter longitudinem
funis et regulae, Hyperbolas ejusdem quidem speciei describet, sed quarum
partes similes, magnitudine different. Et tandem, si aequaliter augeat longitudinem restis et regulae, manente differentia illarum, et paxillorum intervallo, non aliam Hyperbolen describet, sed majorem illius partem. Illa
enim hujus lineae natura est, ut licèt semper magis magisque ad eandem
partem inclinet, tamen in infinitum protensa, nunquam extremitates suas
committat. Et ita videmus ipsam plurimis modis ad lineam rectam referri,
quemadmodum Ellipsis ad circularem: item infinitas diversarum specierum
esse, et singularum specierum infinitas, quarum partes similes, magnitudine
differant. Et praeterea si ex aliquo puncto, ut B, pro arbitrio in alterutrâ
ex iis electo, duas rectas ducamus, ad puncta H et I, in quibus duo pali
descriptioni inservientes defigi debent, et quae itidem nominabimus focos;
differentia | harum linearum H B et I B, semper aequalis erit lineae D K,
quae distantiam Hyperbolarum oppositarum designat. Hocque ex eo apparet, quòd B I tantâ praecisè longitudine B H superet, quantâ restis eâdem
regulâ brevior est; et quod etiam D I, eadem parte longior sit quàm D H.
Nam si à D I, auferas K I, | cui aequalis est D H, D K illorum differentiam
habemus. Denique etiam videmus Hyperbolas, quae servatâ eadem proportione inter D K et H I describuntur, omnes ejusdem speciei esse. Et insuper
est observandum, si per punctum B, pro arbitrio in Hyperbolâ assumptum,
rectam C E ducamus, dividentem angulum H B I, in duas aequales partes,
hanc eandem C E, Hyperbolen in puncto B tangere: cujus demonstrationem
Geometrae in numerato habent.
XII. Demonstratio proprietatis hyperbolae quod ad refractiones. [fig. 34,
35]
| Hinc etiam notemus, si ex eodem puncto B, ad interiora Hyperboles
rectam B A, parallelam axi D K ducamus, et simul per idem punctum B,
lineam L G, ad angulos rectos secantem C E proferamus, et deinde sumptâ
B A aequali B I, à punctis A et I duas perpendiculares in L G mittamus:
has duas posteriores A L et I G, eandem proportionem inter se habituras,
quam duae D K et H I. Et consequenter si hanc Hyperboles figuram vitro
dederimus, cujus refractiones metimur per proportionem, quae inter lineas
D K et H I, illam omnes radios axi suo in hoc vitro parallelos, extrinsecus collecturam in puncto I, saltem si convexum sit hoc vitrum; nam si
concavum, alios aliò disperget, tanquam si venirent ex hoc puncto I.
21 Hyperbolâ ] Ellipsi 44 50ab 56E Hyperbolâ AT vne Hyperbole 37
11–12 alterutrâ ex iis ] This unfortunate translation of ‘l’vne d’elles’ may
be due to the fact that there are two
ellipses in the pertaining woodcut.
13 focos; ] focos,
14 I B, ] I B ∧
16 eâdem ] add. 23 tangere ] sans la couper om. 28 axi ] add. 30 perpendiculares ]
A L & I G om. 35 nam ] &
208
5
10
15
20
25
30
35
5
10
15
20
25
Quorum haec est demonstratio. Primò, | quia lineae A B et N I, itemque
A L et G I sunt parallelae, triangula rectangu- | la A L B et I G N sunt
similia: unde sequitur A L esse ad I G ut A B ad N I; vel, quia B I et A B
sunt aequales, ut B I ad N I. Deinde si H O parallelam ducamus ad L G,
manifestum est ita se habere B I, ad N I, quemadmodum O I ad H I, ob
similitudinem triangulorum B N I et O H I. Postremò, duobus angulis E B H
et E B I ex constructione aequalibus, et H O, quae parallela L G, secante ad
angulos rectos C E, duo triangula B E H, et B E O omnino erunt aequalia.
Et ita B H basi unius, | aequali existente B O basi alterius, relinquitur O I
differentia inter B H et B I, quam supra diximus esse aequalem D K. Ideoque
A L est ad I G, quemadmodum D K ad H I. Unde sequitur, observata semper
inter lineas D K et H I proportione, quae apta est dimetiendis refractionibus
vitri, aut similis materiae, qua uti animus est (sicut in describenda Ellipsi
fecimus; hoc tantùm excepto; quod D K non possit hı̂c esse nisi brevissima,
cùm è contra, ubi de Ellipsi agebatur, debuerit esse longissima) si de- |
scribamus partem Hyperboles quantamlibet, ut D B, et â B ad angulos
rectos deducamus in K D, rectam B Q, duas lineas D B et Q B in orbem
circa axem D K rotatas, figuram vitri delineaturas, quae omnes radios illud
permeantes, et parallelos axi in aëre, à parte superficiei planae B Q (in qua
nullam refractionem patiuntur) colliget ab altera parte, in puncto I.
XIII. Quomodo ex solis hyperbolis et lineis rectis fieri possint vitra, quae
radios omnibus iisdem modis mutent, atque illi qui ellipsibus et circulis constant. [fig. 36, 37, 38]
Et si facta Hyperbole d b, quae similis sit praecedenti, | rectam r o ubicunque libuerit ducamus; sic tamen ut Hyperbolâ non sectâ, ad perpendiculum in axem illius d k incidat, et duo puncta b et o, per aliam rectam
5 B I ] B 44 50ab 56E B I 37 Huet G U AT
M 56E 26 b et o ] bo 56E
5 B I, ] B I ∧
14 fecimus ] Diopt. VIII, 4.
14 excepto; ] excepto,
19 aëre, ] aëre ∧
19 B Q ] B D 44 50ab 37 AT B Q Huet
24 Hyperbole ] The Greek nominative
serves as ablative here.
25 ducamus; ] ducamus —
1–4 quia lineae . . . Deinde si (. . . ) ducamus ] si on tire du point B la ligne B F perpendiculaire sur K D prolongée autant qu’il est besoin, & du point N, où L G & K D
s’entrecoupent, la ligne N M perpendiculaire sur I B aussy prolongée, on trouuera que
A L est a I G comme B F est a N M. Car d’vne part les triangles B F N & B L A sont
semblables a cause quils [sic] sont tous deux rectangles & que N F & B A estant paralleles
les angles F N B & L B A sont esgaus. Et d’autre part les triangles I G B & N M B sont
aussy semblables a cause qu’ils sont rectangles & que les angles I B G & N B M sont
esgaus. Et outre cela, comme la mesme B N sert de base aux deux triangles B F N &
N M B, ainsi B A la base du triangle A L B est esgale a B I la base du triangle I G B.
d’où il suit que comme les costés du triangle B F N sont a ceux du triangle N M B, ainsi
ceux du triangle A L B sont aussy a ceux du triangle I B G. Puis B F est a N M comme
B I est a N I, a cause que les deux triangles B I F & N I M, estans rectangles, & ayans le
mesme angle vers I, sont semblables. De plus si on tire * (see Introduction, pp. 61–63)
7 secante ] comme elle [scil. L G] om. 15 ubi de Ellipsi agebatur ] auparauant 19 in
qua ] comme vous sçaués om.
209
AT 180
161
AT 181
162
AT 182
AT 629
163
AT 183
164
AT 184
AT 185
165, 166
parallelam axi d k, jungamus; tres lineae r o, o b, et b d, rotatae circa axem
d k, describent figuram Vitri, omnes radios axi parallelos à parte superficiei planae, huc illuc ab alterâ parte dispergentem, tanquam si venirent ex
puncto I.
| Et si breviori sumptâ lineâ H I, ad describendam Hyperbolen vitri r o b d,
quàm erat ad describendam alteram vitri D B Q, disponamus haec duo vitra
tali ratione, ut axes illorum D Q, r d, in eadem recta jaceant, et duo foci in
eodem loco I, adversis duabus superficiebus Hyperbolicis, omnes radios axi
ante occursum parallelos, post transitum iti- | dem parallelos, et magis in
arctum coactos à parte vitri r o b d, quàm à parte alterius reddent.
Et si duo D B Q et d b q, similia quidem sed magnitudine inaequalia, ita
disponamus, ut axes illorum D Q et d q, etiam in eâdem rectâ porrigantur,
et duo foci in eodem loco I concurrant, | adversis duabus superficiebus
Hyperbolicis, idem agent quod proximè praecedentes; radios scilicet axi ab
una parte parallelos, etiam ab altera parallelos reddent, et simul in arctius
spatium cogent à parte minoris vitri.
Et si planas superficies duorum vitrorum D B Q et d b q jungamus,
aut disjungamus intervallo quo lubet, obversis tantùm superficiebus planis, quamvis eorum axes in eandem rectam non coı̈ncidant, modò tantùm
sint pa- | ralleli; vel potiùs si componamus aliquod vitrum, figuram duorum
ita junctorum repraesentans, illius ope efficiemus, ut radii venientes ex uno
punctorum I, in altero ab opposita parte coëant.
Et si fabricemur aliquod vitrum, quod habeat figuram duorum D B Q et
r o b d, ita junctorum, ut eorum superficies planae se mutuò contingant,
illud omnes radios venientes ex uno punctorum I disgregabit, tanquam si
venirent ex altero.
Et postremò si vitrum componamus ejusdem figurae, quam reddunt duo,
r o b d, quum ipsorum duae planae superficies conjunctae sunt, efficiemus
ut | omnes radii qui convergentes in hoc vitrum ferentur, tanquam si essent
ultra ipsum coituri in puncto I, | postquam illud pertransiverint, divergant,
tanquam si venirent ex altero puncto I.
Atque haec omnia meâ quidem sententiâ tam perspicua sunt, ut sola contemplatio figurarum, ad rei cognitionem sufficere possit.
XIV. Etiamsi multae aliae figurae sint, quae eosdem | effectus producere
queunt, nullas tamen praecedentibus, ad conspicilia esse aptiores. [fig. 38a]
Porrò, easdem mutationes radiorum quas explicavimus, primò per duo
vitra elliptica, deinde per totidem hyperbolica, et duo alia producere pos37 alia ] alia, 56E
210.37–211.1 possunt ] possumus G
1 jungamus; ] jungamus —
19–20 paralleli; ] paralleli,
35 praecedentibus, ] praecedentibus ∧
1 axi ] add. 11 duo ] verres om.
sola ] d’ouurir les yeux & om.
210.36–211.1 easdem . . . possunt ]
The two clauses with ‘per’ go with ‘explicavimus’; ‘duo alia’ is nominative.
19–20 modò tantùm sint paralleli ] add. *
210
32 ut
5
10
15
20
25
30
35
5
10
15
20
25
30
sunt, quorum hoc | Hyperbolicum, illud Ellipticum. Et praeterea infinita
alia possumus imaginari, idem omnino agentia, scilicet ut omnes radii venientes ex uno puncto, aut tendentes ad unum, aut paralleli, ex aliis in alios
horum trium mutentur. Sed hoc loco de iis verba facere supervacuum arbitror, quoniam commodiùs in Geometria poterunt explicari; atque ea quae
jam descripsimus, sunt omnium aptissima ad nostrum institu- | tum, quemadmodum hı̂c ostendere conabor; et eâdem operâ, exponendo praecipuas
omnes differentias, quae inter ipsa esse possunt, quaenam prae caeteris sint
eligenda demonstrabo.
XV. Figuras solis hyperbolis et lineis rectis constantes, delineatu esse faciliores.
Harum differentiarum prima consistit in eo quòd figura unius delineatu
longè facilior sit quàm alterius: et certum est post lineam rectam, circularem, et parabolam, ex quibus solis talis vitri figura componi non potest,
nullam Ellipsi aut Hyperbola simpliciorem dari, ut cuivis inquirenti liquebit.
adeò quidem ut quum linea recta delineatu facilior sit, quàm circularis, et
Hyperbole haud difficilior quàm Ellipsis, vitra quorum | figurae ex Hyperbolis et rectis lineis componuntur, facillimè omnium expoliri posse videntur.
Hinc secundum locum tenent, quae circulis et Ellipsibus constant; reliquae
omnes nobis non explicatae, majoris sunt operae. Saltem quantum ex motuum quibus describuntur simplicitate potest judicari: Nam si qui forsan
artifices vitra sphaerica commodiùs expoliant quàm plana, hoc contingit ex
accidenti, et ad hujus scientiae theoriam, quam solam explicandam suscepi,
non spectat.
XVI. Quaecunque sit vitri figura, non | posse id accuratè efficere, ut radii
à diversis punctis prodeuntes, in totidem aliis diversis punctis congregentur.
[fig. 38, 39, 40]
Secunda differentia in eo est, quòd inter plura vitra eodem modo radios immutantia, qui referuntur ad unum aliquod punctum, aut paralleli ab altera
parte veniunt, illa, | quorum superficies sunt minùs, aut minùs inaequaliter,
incurvatae, ita ut refractiones minùs inaequales producant, radios ad alia
puncta relatos, vel ab alia parte venientes, semper aliquantò accuratiùs
quàm reliqua immutent. Sed ad perfectam hujus cognitionem, observatu
necessarium est, solam inaequalitatem curvaturae linearum, quibus figurae
1 praeterea ] praeter ea AT
13 rectam, ] rectam ∧ 44 50ab 56E rectam, G
10 constantes, ] constantes ∧
22–23 ex accidenti ] ‘accidentally’ (in
classical Latin contingere is used of
fortunate circumstances, accidere of
unfortunate ones)
2 omnino ] add. 4 trium ] dispositions om. 4 mutentur ] exactement om. 5 in Geometria ] cy aprés om. (see Introduction, p. 17) 15 ut cuivis inquirenti liquebit ] In the
source text, this goes with the clause translated as ‘ex quibus . . . potest’. 20–24 Saltem
. . . non spectat. ] add. * (see Introduction, pp. 53–56) 32 ab alia parte ] des autres
costés
211
165, 166
AT 630
AT 186
167, 168
167, 168
AT 187
AT 631
169
AT 188
170
horum vitrorum componuntur, obstare, quò minùs dispositio radiorum qui
referuntur ad plura diversa puncta, aut paralleli veniunt ex pluribus diversis
partibus, aequè exactè mutetur, atque illa radiorum qui ad unum tantùm
punctum referuntur, aut veniunt ex una eademque parte paralleli. Si enim
ex: gr: ad radios venientes ex puncto A, colligendos in puncto B, superficies
vitri interpositi G H I K, omnino planae esse deberent, ita scilicet, ut linea
recta G H, quae unam ex iis repraesentat vim haberet efficiendi ut omnes
isti radii venientes à puncto A, fierent | paralleli dum essent in vitro, et
eadem ratione altera linea recta K I, efficeret ut iidem egredientes ex vitro
tenderent versus B, eaedem hae lineae G H et K I, efficerent etiam ut radii
omnes venientes à puncto C, tenderent versus D, et generaliter ut omnes ii
qui ex aliquo punctorum lineae rectae A C (quam suppono parallelam ipsi
G H) versus unum aliquod ex punctis rectae B D (quam facio parallelam
ipsi I K, et tantumdem ab ea distantem quantum A C distat à G H) flecterentur: Cùm enim hae | lineae G H et I K, nullo modo incurvatae sint,
omnia | puncta aliarum A C et B D, referuntur ad ipsas eodem modo.
Simili ratione si esset vitrum quale L M N O (cujus suppono superficies
L M N et L O N esse duo aequalia sphaerae segmenta) quod vim haberet
efficiendi ut radii omnes egressi ex puncto A cogerentur in puncto B; haberet
eodem modo efficiendi ut omnes ex puncto C cogerentur in D; et generaliter
ut omnes qui procederent ex uno aliquo punctorum superficiei C A (quam
suppono esse segmentum sphaerae idem centrum habentis quod L M N)
colligerentur in uno aliquo ex punctis superficiei D B (quam itidem suppono
esse segmentum sphaerae idem habens centrum quod L O N, et ab isto
centro aequè distare atque A C distat ab L M N) quoniam omnes partes
harum superficierum L M N et L O N sunt aequaliter curvatae, respectu
omnium punctorum | quae sunt in superficiebus C A, et B D.
XVII. Vitra hyperbolica omnium optima esse in hunc finem.
Sed quia nullae lineae sunt in natura praeter rectam et circularem, quarum
omnes partes eodem modo se habeant ad omnia puncta alicujus alterius
lineae, et neutra ex his sufficit ad componendam figuram vitri, quae omnes
radios venientes ex aliquo puncto, accuratè in alio colligere possit, satis
liquet, nullam earum quae huic rei inserviunt, omnes radios ex aliquot punctis elapsos, accuratè aliis punctis coacturam. Et ad seligendas ex iis, quae
radios minùs dispergunt circa locum in quo illos colligere | volumus, minùs
curvatae, et minùs inaequaliter, caeteris praeferendae erunt, ut quantum
20 modo ] modo vim Huet
24 L O N ] L C N 44 50ab 56E L O N G AT 37
36 inaequaliter ] inaequales 50b 56E inesgalement [courbées] 37
16 B D, ] B D ∧
19 B; ] B,
7 repraesentat ] repraesentat,
9 K I, ] K I ∧
10 K I, ] K I ∧
14 I K ] K I 15 I K ] K I 23 D B ] B D 29 Sed ] paragraph separation add.
31 ad omnia . . . lineae ] a plusieurs diuers points 33 aliquot ] autres om.
212
30–
5
10
15
20
25
30
35
5
10
15
20
25
30
possint, ad circularem aut ad rectam proximè accedant; et potiùs ad rectam,
quàm ad circularem, propterea quòd hujus partes habent tantùm eundem
respectum ad illa puncta, quae aequaliter ab ejus centro distant, nec ullum
aliud eodem modo respiciunt quo illud centrum. Unde facilè concluditur,
Ellipsin ab Hyperbola hac in re superari, et nullam excogitari posse vitri
figuram, quae omnes radios ex diversis punctis venientes, in totidem aliis
aequè remotis à vitro ac priora tam accuratè colligat, quàm illa quae constat
ex duabus aequalibus Hyperbolis. Et quidem etiamsi hı̂c accuratae totius
hujus rei demonstrationi supersedeam, facilè tamen est applicare ea quae
jam dixi ad alios modos inflectendi radios, qui respiciunt diversa puncta, vel
paralleli veniunt ex diversis partibus; | atque ita cognoscere vitra Hyperbolica, vel ad hoc esse omnium aptissima, vel certè nullis aliis tam insigniter
minùs apta, ut iis idcirco debeant postponi, quibus jam diximus esse praeferenda, ex eo quòd faciliùs poliantur.
XVIII. Radios à diversis punctis procedentes, magis dispergi vitro hyperbolico trajecto, quàm elliptico: quantóque ellipticum densius est, tantò minùs
illud trajiciendo dispergi. [fig. 41]
Tertia horum vitrorum differentia in eo consistit, quòd una efficiant ut
radii, qui ea pertranseuntes decussantur, paulò magis | post illam decussationem ab invicem removeantur, et alia paulò minùs. Ut si ex: gr: radii G G
veniant ex centro Solis, I I ex sinistra ejus circumferentiae parte, et K K
ex dextra, postquam pertransiverint vitrum Hyperbolicum D E F, magis
ab invicem removebuntur quàm priùs; (hoc est, angulus M F L, major erit
angulo I F K, et ita de caeteris) et contrà, postquam per- | transiverint
Ellipticum A B C, magis ad invicem accedent, (hoc est, angulus M C L,
minor erit angulo I C K) adeò ut hoc Ellipticum puncta L H M sibi invicem
propiora reddat, quàm | Hyperbolicum; Et quidem tantò magis propinqua
reddit quantò crassius est.
XIX. Quantamcunque densitatem habeat, non posse id imaginem quam
isti radii pingunt, nisi quartâ aut tertiâ parte minorem reddere quàm faciat
hyperbolicum: et inaequalitatem tantò majorem esse quantò major est vitri
refractio. Nullam vitro figuram dari posse quae imaginem istam majorem
reddat hyperbolicâ, aut minorem ellipticâ. [fig. 12]
5 superari ] separari 56E
18 una ] unà 44 alia 56E les vns 37
11–12 Hyperbolica, ] Hyperbolica ∧
16 densius ] This translation of ‘plus
espais’ is incorrect; the correct translation, ‘crassius’, is used in the main text
below (l. 28). Cf. summary 19.
29 densitatem ] Cf. summary 18.
32–33 majorem . . . ellipticâ ] Supply
‘figurâ’, not ‘imagine’. Such an objectsubject switch between comparative
and ablative is (not surprisingly) unparallelled in classical Latin; one would
have expected a quam construction.
8 duabus aequalibus ] add. 19–20 post illam decussationem ] de l’vn de leurs costés que
de l’autre 22 magis ] vn peu om. 23–24 (hoc est, . . . caeteris) ] add. * 25–26 (hoc
est, . . . I C K) ] add. *
213
AT 189
AT 632
171
AT 190
Sed quantam demum crassitiem illi demus, nunquam nisi ad summum
quartâ vel tertiâ parte propiùs quàm Hyperbolicum illa junget. Atque haec
diversitas à quantitate refractionum quae in vitro fiunt ita pendet, ut crystallus montana, quae illas paulò majores reddit, quàm vitrum, possit etiam
hanc paulò majorem efficere. Sed nullius figurae vitrum potest excogitari
quod haec puncta L H M, multò magis sejungat quàm Hyperbolicum, nec
quod magis cogat quàm Ellipticum.
172, 173
AT 191
AT 192
XX. Quomodo intelligendum sit, radios à diversis punctis promanantes
decussari in prima superficie, quae efficere potest ut in totidem aliis diversis
punctis congregentur. [fig. 37, 42]
Hı̂c autem ex occasione notare possumus, quo sensu suprà dictum sit,
radios ex diversis punctis manantes, aut | !ex" diversis partibus parallelos,
omnes in prima superficie decussari, quae efficiat ut in totidem aliis iterum
colligantur. Ut quum audivimus, illos objecti V X Y, qui imaginem R S T
in oculi fundo delineant, decussari in primâ illius superficie B C D. Hoc
enim ex eo pendet, quod ex: gr: tres radii V C R, X C S, et Y C T, reverâ
decussentur in hac superficie B C D, in puncto C. Unde sequitur licèt radius
V D R longè altiùs occurrat radio Y B T, et V B R inferiùs radio Y D T,
quia tamen ad eadem puncta tendunt, ad quae V C R et Y C T, eadem
ratione considerari posse, ac si in eodem loco decussarentur. Et quum eadem haec superficies B C D illos ita disponat, ut omnes ad eadem puncta
tendant, potiùs cogitare debemus ibi | universos decussari, quàm superiùs
aut inferiùs. Non obstante quòd et aliae superficies | 1 2 3 et 4 5 6 illos
detorquere possint. Quemadmodum duo bacilla curva A C D, et B C E,
licèt multùm à punctis F et G recedant, ad quae irent, si recta essent et tantumdem atque nunc in puncto C decussarentur, nihilominus tamen revera in
hoc puncto C decussantur. Sed interim adeò curva esse possent, ut iterum
in alio puncto decussarentur. Et eadem ratione radii permeantes duo vitra
convexa D B Q et d b q in superficie prioris decussantur, deinde iterum in
alterâ posterioris; ii saltem qui ex diversis partibus allabuntur, alios enim
qui ex eadem manant, palàm est demum in puncto I decussari.
2 junget ] jungat 56E 3 ita pendet, ut ] pendet, ita ut 56E 8 XX. ] X. 50ab 12 "ex# ]
my conj.; om. all editions 18 Y B T ] V B T 44 50ab Y B T Huet 56E AT 37 19 quae ]
om. 56E
6 L H M, ] L H M ∧
14 audivimus ] Diopt. VII, 8.
28–31 Et eadem . . . decussari. ] As
Huet notes, the reference to the pertaining woodcut is missing in 44 (as
well as in 50ab). Both 37 and 56E refer to fig. 37; Huet erroneously suggests fig. 38.
30 allabuntur, ] allabuntur:
1 Sed ] paragraph separation add. 1 ad summum ] enuiron 4 quàm vitrum ] add.
6 multò ] notablement 14 colligantur ] a peu prés om. 16 enim ] add. 18 inferiùs ]
beaucoup om. 23 1 2 3 et 4 5 6 ] comme om. 31 in puncto I ] au point bruslant
marqué I
214
5
10
15
20
25
30
5
10
15
20
25
30
35
XXI. Vitra Elliptica magis urere quàm | Hyperbolica: et quomodo metiri
oporteat vim speculorum aut vitrorum urentium. Nulla posse fieri quae lineâ
rectâ urant in infinitum.
| Obiter etiam observemus, radios solis vitro Elliptico A B C collectos,
vehementiùs urere quàm si per Hyper- | bolicum D E F collecti forent.
Neque enim tantummodo radiorum ex centro Solis manantium, ut G G,
ratio habenda, sed etiam aliorum, qui cùm ex aliis ejus partibus fluant non
multò minùs virium habent quàm illi, qui ex centro: adeò ut vehementia
caloris quem excitant, aestimari debeat ex magnitudine vitri vel speculi
quod illos colligit, comparatâ cum magnitudine spatii in quo colligit. Ita
ex: gr: si diameter vitri A B C sit | quadruplo major distantiâ, quae est inter puncta L et M, radii ejus ope collecti sedecies tantum roboris habebunt,
quantum haberent vitrum planum permeantes, quod illos nullo modo detorqueret. Et quoniam distantia inter puncta M et L major vel minor est, pro
ratione intervalli, quod est inter illa et vitrum A B C, vel simile aliud corpus
radios ibi cogens, nec ipsam magnitudo diametri hujus corporis, nec particularis ejus figura, nisi unâ quartâ, aut ad summum tertiâ parte, potest
augere: certum est hanc lineam comburentem in infinitum, quam quidam
somniarunt, vanam et imaginariam esse.
XXII. Minima vitra aut specula tot radios congregare ad urendum, in spatio in quo eos congregant, atque maxima, quae figuras minimis istis similes habent, in aequali spatio: istaque maxima nullam aliam praerogativam
habere, quàm eos in spatio majori et remotiori congregandi: atque ita specula
aut vitra valde parva fieri posse, quae tamen magnam urendi vim habeant.
Speculum comburens cujus diameter non excedit 100 partem distantiae ad
quam radios congregat, non posse efficere ut vehementiùs urant aut calefaciant, quàm illi qui directè à Sole procedunt. [fig. 41]
Et si duo vitra vel comburentia specula sumamus, quorum unum altero
majus, qualiacunque demum sint, dummodo similium figurarum, majus quidem radios Solis in spatio majori colliget, longiùs etiam à se reddet, quàm
minus: interim in singulis partibus hujus spatii, non plus virium hi radii
habebunt, quàm in altero, in quo minus illos colligit. Atque ita vitra et specula valde exigua fieri | possunt, aequè vehementer comburentia, ac maxima.
Et speculum comburens, cujus diameter non multò major est centesima
circiter parte distantiae, quae inter illum, et locum in quo radios Solis col1 XXI. ] XX. 50ab
20–21 tot . . . atque ] This combination never occurs in classical Latin,
although totidem . . . atque does.
22 praerogativam ] ‘advantage’
25 100 partem ] Read ‘centesimam
partem’; the French text has ‘la 100
partie’.
33 comburentia, ] comburentia ∧
35 illum, ] illum ∧
8 multò ] sensiblement 9 vitri vel speculi ] du cors 17 nisi ] enuiron om. 28 Et ]
paragraph separation add. 29 majus ] beaucoup om. 29 similium ] toutes pareilles
34 multò ] add.
215
174
AT 633
174
AT 193
175
AT 194
176
176
AT 634
AT 195
177
ligere debet; id est cujus eadem sit ratio ad hanc distantiam, quae diametri
Solis, ad eam quae inter nos et Solem, licèt angeli manu expoliatur, non
magis calefaciet illum locum, in quo radios quam maximè colliget, quàm
illi radii, qui ex nullo speculo reflexi directè ex | Sole manant. Atque hoc
etiam ferè eodem modo de vitris comburentibus intelligi debet. Unde patet,
eos qui non consummatam Optices cognitionem habent, multa fingere quae
fieri non possunt; et specula illa famosa quibus Archimedes navigia procul
incendisse fertur, vel admodum magna fuisse, vel potiùs fabulosa esse.
XXIII. Vitra elliptica plures ex eodem puncto ra- | dios accipere posse, ut
eos postea parallelos reddant, quàm ullius alterius figurae. [fig. 43]
Quartum discrimen, in vitris de quibus agimus notandum, ad ea imprimis
pertinet, quae mutant dispositionem radiorum ex propinquo aliquo puncto
manantium, et in | eo consistit, quòd alia, nempe quorum superficies illi
puncto obversa quàm maximè est concava pro ratione ipsorum magnitudinis, majorem copiam radiorum | admittant, quàm alia licèt diametrum
non habeant majorem. Et in hac re vitrum Ellipticum N O P (quod tam
magnum supponimus, ut extremitates illius N et P, sint puncta determinantia minimam Ellipsis diametrum) Hyperbolicum | Q R S superat, licèt pro
arbitrio magnum fingatur; et ad hunc effectum nullo alio inferius est.
XXIV. Saepe vitra hyperbolica ellipticis esse praeferenda, quòd uno tantumdem atque duobus effici possit.
Postremò haec vitra etiam in hoc differunt, quòd ad eadem effecta producenda, circa radios qui referuntur ad unicum punctum, vel sunt paralleli,
illa quae sunt quarumdam figurarum debeant esse plura numero, vel efficere
ut radii qui alia puncta vel alias partes respiciunt, pluribus vicibus decussentur, quàm quae sunt aliarum: Ut suprà vidimus ad radios ex uno puncto
manantes, in alio colligendos, aut dispergendos tanquam si ex alio venirent,
aut rursus ad dispergendos illos, qui versus aliquod punctum tendunt, tanquam si ex aliquo alio egrederentur, semper | duo vitra Elliptica esse adhibenda, quum ad idem efficiendum unico tantùm Hyperbolico opus sit. Et
parallelos servato parallelismo, in minus spatium quàm antea occupabant
arctari posse, tam per duo vitra Hyperbolica convexa, quae radios ex diver14 concava ] concava, 44 14–15 magnitudinis, ] magnitudinis ∧ 44 50ab 56E 16 tam ]
tunc 44 50ab tam Huet 56E AT
1 debet; ] debet —
2 Solem, ] Solem —
15 alia ] alia,
16–19 Et in hac re . . . fingatur ] See
Appendix 1 for Van Schooten’s remark
ad loc.
17 P, ] P ∧
26 suprà ] Diopt. VIII 8–10, 13.
31 parallelismo, ] parallelismo ∧
3 quam maximè ] add. 4 ex nullo speculo reflexi ] add. 5 ferè eodem modo ] a proportion 7 famosa ] add. 19 ad hunc effectum ] add. 22 Postremò ] paragraph separation
add. 23 sunt paralleli ] [se rapportent] a vn seul costé 24 illa quae sunt quarumdam
figurarum ] les vns 26 quae sunt aliarum ] les autres
216
5
10
15
20
25
30
Dioptrices Cap. IX.
5
sis punctis venientes bis decussant, quàm per convexum et concavum, quae
semel tantùm eosdem decussant. Sed manifestum est, nunquam pluribus
vitris utendum, quoties unum sufficit, nec procurandum ut saepius radii
decussentur, ubi semel decussati idem praestare possunt.
Atque ex his omnibus est concludendum, vitra elliptica et Hyperbolica,
cunctis aliis, quae possunt excogitari, praestare. Et praeterea ferè semper
Hyperbolica Ellipticis esse praeferenda. Quibus praemissis hı̂c deinceps exponam | qua ratione mihi videatur unumquodque genus specillorum fieri
debere, ut quàm maximam perfectionem acquirat.
AT 196
Caput Nonum.
10
Descriptio Specillorum.
15
20
25
30
I. Qualis eligenda sit perspicillorum materia: et cur ferè semper fiat aliqua
reflexio in corporum pellucidorum superficie: curque reflexio ista validior sit
in crystallo quàm in vitro. [fig. 47]
Primò omnium necessarium est, pellucidam materiam eligere, politu
facilem, et tamen satis duram, ad figuram quae ipsi dabitur retinendam;
praeterea minimum coloratam, et quàm minimè reflexioni obnoxiam. Et
quidem in hunc usque diem non alia reperta fuit, quae omnes has conditiones perfectiùs expleat, quàm vitrum | valde purum et translucidum, ex
cinere subtilissimo conflatum. Licèt enim Crystallus montana | purior et
pellucidior videatur, tamen quum superficies illius plures radios quàm vitrum reflectant, ut experientia docere videtur, non tam apta forsan nostro
proposito fuerit. Hı̂c autem ad cognoscendam hujus reflexionis causam, et
quare potiùs in superficiebus tum vitri tum crystalli fiat, quàm in medio illorum, item quare major in superficie crystalli quàm vitri, nobis in memoriam
revocandum est qua ratione supra naturam luminis descripserimus; dicentes
illam | nihil esse in pellucido corpore, praeter actionem aut inclinationem
ad motum, materiae cujusdam subtilissimae, omnes illius poros replentis, et
cogitandum poros omnium corporum pellucidorum, adeò aequales et rectos
esse, ut facillimè hanc materiam subtilem sine morâ et offensione transmittant; Sed nunquam poros duorum corporum pellucidorum diversae naturae,
ut illi aëris et vitri seu crystalli, tam accuratè ad invicem respondere, quin
14 quàm ] qaàm 44
14 in crystallo quàm ] om. 50ab
1 punctis ] This must be a mistake
for ‘partibus’. The French text has ‘de
diuers costés’.
5 Hyperbolica, ] Hyperbolica ∧
26 supra ] Diopt. I 3,8.
27 illam ] ‘illud’ would have been better here; the source text has ‘elle’, referring to ‘la lumiere’.
28 motum, ] motum ∧
29 pellucidorum, ] pellucidorum ∧
14 in (. . . ) in ] sur (. . . ) sur 21–22 vitrum ] celles du verre 24–25 in medio illorum ]
en l’espaisseur de leur cors
217
AT 635
178
AT 197
Dioptrices Cap. IX.
179
AT 198
180
636
180
AT 199
semper nonnullae particulae materiae subtilis manantes ex. gr. ex aëre ad vitrum, inde resiliant, partibus solidis superficiei illius occurrentes: et eadem
ratione ex vitro in aërem delatae, partibus solidis superficiei aëris obviae, eò
unde venerant reflectantur; sunt enim in aëre multae, quae respectu hujus
materiae subtilis, solidae possunt nominari. Quibus cognitis si consideremus
crystallum componi ex partibus solidis crassioribus, et poros habere angustiores, quàm vitrum, quemadmodum ex majori ejus duritie simul et pondere
satis patet, facilè credemus illam plures ex istius materiae subtilis particulis superficie sua repulsuram, et ex consequenti paucioribus radiis aditum
praebituram quàm vel aër vel vitrum; licèt interea faciliorem transitum,
quàm illa, praebeat, | iis quibus praebet, juxta ea quae suprà dicta sunt.
II. Descriptio conspiciliorum quae myopibus inserviunt, et iis qui tantùm
eminus videre possunt. [fig. 20, 48, 49]
Itaque selecto purissimo vitro, minimè colorato, et paucissimos radios reflectente, si illius ope defectui eorum opem ferre volumus, | quorum acies
non tantum ad remota valet, quantum ad propinqua vel contrà non tantum
ad propinqua quantum ad remota, aptissimae ad hoc figurae erunt, quae ex
Hyperbolis constant. Ut si ex. gr. oculus B, vel C â natura comparatus sit
ad colligendos in suo fundo omnes radios manantes ex puncto H vel I, at
non illos ex V, vel X, ut tamen et hoc V, vel X accuratè cernat, interponendum est vitrum O, vel P, cujus superficies, una concava, altera convexa
ope duarum Hyperbolarum descriptae sunt, et concava quae oculo est obvertenda, habet pro foco punctum H, vel I, et convexa punctum V vel X.
III. Cur supponi possit radios à puncto satis remoto prodeuntes esse quasi
pa- | rallelos: et cur non sit necesse conspiciliorum quibus utuntur senes
figuram valdè accuratam esse. [fig. 33]
Atque si punctum I, vel V, satis remotum sit ab oculo, nempe | ad quindecim aut viginti pedes aut ampliùs; tunc loco Hyperbolae, cujus focus esse
deberet, sufficiet uti linea recta, et sic facere unam ex superficiebus vitri
omnino planam; nempe interiorem, quae oculo obverti debet, | si sit punctum I quod ita remotum supponimus; et exteriorem, si sit punctum V. Tum
enim tanta objecti pars, quanta est pupillae magnitudo, loco unius puncti
erit, quum non plus | spatii in oculi fundo occupet, quàm extremitatem
unius capillamenti nervi optici.
1 materiae ] materiae, 50a
8 satis ] satis, 56E
11 suprà ] Perhaps Descartes means
Diopt. VIII, 19.
16 propinqua ] propinqua,
21 convexa ] convexa,
3–4 eò unde venerant reflectantur ] se refleschissent & retournent au dedans de ce verre
8–9 plures ex . . . repulsuram ] doit causer les reflexions encore plus fortes 19 in suo
fundo ] exactement au milieu de son fonds 20 et hoc V, vel X ] l’obiet qui est vers V,
ou X 27 nempe ] comme seulement 28 aut ampliùs ] add. 33 quum non plus spatii
(. . . ) occupet ] a cause que son image n’occupera gueres plus d’espace
218
5
10
15
20
25
30
Dioptrices Cap. IX.
5
10
15
20
25
30
Neque etiam necessarium est, quoties objecta paulò magis vel minùs distantia volumus contueri, alia statim adhibere vitra; sed sufficit ad usum
habere duo, quorum alterum distantiae rerum, quas vulgò contemplamur,
minimae congruat, et alterum maximae; vel etiam unum quod inter haec
duo medium sit. Cùm enim oculi quibus aptari debent, non omnino immoti
sint et rigidi, facilè ad figuram talis vitri mutantur.
IV. Quomodo perspicilla pulicaria ex unico vitro fieri debeant. [fig. 44]
Quod si etiam ope unius vitri cupiamus efficere, ut objecta accessa (id
est quae oculo quantum volumus possunt admoveri) multò majora et magis
distinctè appareant, quàm dum respiciuntur sine specillis: commodissimum
erit superficiem hujus vitri interiorem omninò planam reddere, exteriorem
autem Hyperbolicam; cujus focus in eo loco sit, in quo objectum libuerit collocare. Notandum tamen hı̂c commodissimum dici, non omnino optimum;
nam concedo quidem si huic superficiei figuram Ellipseos demus, cujus itidem focus ibidem sit ubi objectum, et alteri figuram segmenti sphaerae,
cujus centrum in eodem hoc foco, effectum paulò majorem fore: sed multò
minùs commodè tale vitrum poterit expoliri. Hic autem focus, sive Hyperbolae, sive Ellipsis tam propinquus esse debet, ut objecto (quod | non nisi
valdè exiguum esse potest) ibi locato, non majori intervallo distet à vitro,
quàm necesse est, ut lumen quo debet illustrari ex circumjacentibus lo- |
cis ad illud accedat. Atque hoc vitrum thecâ aliquâ est ita includendum,
ut totum illa contegatur, mediâ tantùm ejus parte excepta, quae magnitudine pupillam aequet, vel etiam sit paulò minor. Debentque omnes hujus
thecae partes, quae oculo obvertentur nigrae esse. Et praeterea non erit
inutile ipsius oras holoserico nigro circumdare, ut tantò commodiùs, oculo
quàm proximè admota, radios omnes luminis excludat, praeter eos, qui per
partem vitri detectam admittentur. Sed extrinsecus praestabit ejus superficiem albam esse, vel potiùs tersam et politam, figuramque habentem speculi
concavi, ut omnes radios luminis in se effusos ad objectum reflectat. Et ad
sustinendum objectum eo in loco, in quo esse debet ut ope specilli conspiciatur, non | improbo perexiguas illas ampullas ex vitro vel crystallo,
2 usum ] usum, 50b 56E
6 sint ] sint, 44 50ab 56E
23 Debentque ] Debetque 50a
10 specillis: ] specillis,
18–19 objecto (. . . ) ibi locato ] Since
‘objecto’ is also the subject of ‘distet’,
one would have expected a nomina-
6 rigidi, ] rigidi ∧ 44 50a
tive with participium coniunctum instead of an ablative absolute (gallicism;
cf. p. 223, l. 11, and p. 232, l. 1sq.).
(Diopt. IX 6, X 6)
1 Neque ] paragraph separation add. 6 facilè . . . mutantur ] peuuent aysement assés
changer leur figure, pour l’accommoder a celle d’vn tel verre 13 non omnino optimum ]
add. 16 in eodem hoc foco ] au mesme lieu que ce point bruslant 16 multò ] add.
18–19 quod non . . . potest ] qu’il faut supposer fort petit 19 non majori intervallo ] †
iustement autant d’espace 20–21 ex circumjacentibus locis ] add. 23 aequet ] enuiron
om. 25 holoserico ] vn bord de panne ou velours 30 ope specilli ] add. 31 perexiguas ]
petites 31 crystallo ] fort transparent om.
219
AT 200
181
637
Dioptrices Cap. IX.
AT 201
182
182
183
AT 202
AT 203
quarum usus in Gallia jam vulgaris est et frequens. Sed ut aliquantò plus
artis adhibeamus, meliùs erit si fulcro aliquo, brachioli instar, ex theca
protenso sustineatur. Et denique ut abunde luminis adsit, totum specillum
simul cum objecto erit Soli obvertendum. Ut si A sit vitrum, C pars interior
thecae cui | inclusum est, D exterior, E objectum, G brachiolum sustinens,
H oculus, et I Sol, cujus radii directè in oculum non penetrant, ob interjectum tam conspicillum quàm objectum, sed effusi in corpus album, vel
speculum D, resiliunt inde primò ad E, et tandem ab E ad oculum.
V. Quid re- | quiratur in telescopiis, ut sint perfecta. [fig. 45]
Si verò aliquod specillum ad astra et | alia objecta remota et inaccessa
contemplanda volumus fabricare; duobus Hyperbolicis vitris, convexo uno
et altero concavo, duabus tubi extremitatibus, ut hı̂c videri possunt, insertis
id erit componendum. Et primò a b c superficies vitri concavi a b c d e f,
figuram Hyperbolicam exigit, cujus focus eâ distantiâ absit, à qua oculus
cui hoc perspicillum paratur quàm accuratissimè sua objecta cer- | nit. Hı̂c
ex. gr. oculo G ita disposito, ut distinctiùs cognoscat objecta quae ad H,
quàm ulla alia, H debet esse focus Hyperboles a b c. et pro senioribus qui
rectiùs objecta remota quàm propinqua vident, haec superficies a b c omnino
plana esse debet; contrà pro iis, quorum acies ad propinqua valet, satis concava. Altera superficies d e f figuram alterius Hyperbolae exposcit, cujus
focus I transversum pollicem aut circiter ab ea distet, ita ut oculi fundum
contingat cum ejus superficiei perspicillum erit conjunctum. Hae tamen
proportiones non tam absolutè necessariae sunt, quin multùm etiam | mutari possint, ita ut non aliter factâ superficie a b c pro senibus, nec pro myopibus quàm pro caeteris, omnibus oculis idem perspicillum possit inservire,
si tantùm ejus tubus nunc aliquantulum diducatur, nunc contrahatur. Et
quod ad superficiem d e f, forsan ob difficultatem ipsam multum excavandi,
praestabit figuram Hyperboles illi dare, à qua focus aliquantò magis distet,
quàm dictum est, quod usus feliciùs quàm mea praecepta docebit. Et |
in universum hoc tantùm dico; quò propiùs aderit hoc punctum I, reliquis
paribus, eò majora objecta visum iri, quia tunc oculus ita erit disponendus,
ac si propiora essent; et visionem magis fortem sive perspicuam futuram,
quia tunc alterius vitri diameter poterit major esse. Verùm si nimis vicinum
fiat, illam non adeò distinctam fore, quia tunc multi radii nimis obliquè pro
20 d e f ] d f 44 50ab 56E d e f 37 AT
32 propiora ] propriora 56E
7 album, ] album ∧
11 fabricare; ] fabricare,
30 dico; ] dico,
1–2 ut aliquantò plus artis adhibeamus ] pour rendre la chose plus exacte 2 fulcro
aliquo ] vn ou deux petits ressors 3–4 totum specillum . . . obvertendum ] il faudra
en regardant cét obiet le tourner tout droit vers le soleil 10 aliquod specillum ] vne
lunete la plus parfaitte qui puisse estre 10 remota ] fort om. 18 remota ] fort om.
22 perspicillum ] ce verre 24–25 pro senibus, nec pro myopibus ] pour ceux qui ont la
veuë courte, ou longue 33 alterius vitri diameter ] l’autre verre
220
5
10
15
20
25
30
Dioptrices Cap. IX.
5
10
15
20
25
30
ratione aliorum, in vitri superficiem cadent. Diameter autem | hujus vitri,
sive pars quae retecta esse debet, cùm tubo K L M inclusum est, satis
magna erit, si aliquantulum excedat pupillae quàm maximè diductae quantitatem. Et quod ad ejus crassitiem attinet, nunquam nimis exigua | esse
potest; licèt enim illam augendo imagines objectorum paulò majores reddantur, quia tunc radii à diversis punctis venientes paulò magis in eâ parte,
quae oculum respicit divergunt, fit etiam è contra ut pauciora et minùs
distinctè appareant; suntque aliae viae commodiores ad imaginum magnitudines augendas. Quantùm ad vitrum convexum N O P Q, superficies
illius N Q P, objecta respiciens, omnino plana esse debet, et altera N O P
Hyperbolica; cujus focus accuratè in eundem locum cadat, in quem alterius
Hyperboles d e f ; et quò perfectius telescopium desideramus, eò magis focus
iste removendus est à puncto O. Praeterea magnitudo diametri hujus vitri,
determinatur à duabus rectis lineis I d N et I f P, ductis à foco I, per d et f,
extremitates diametri vitri hyperbolici | d e f ; quam diametro pupillae aequalem esse suppono. Sed etiamsi diameter vitri N O P Q aliquantò minor
sit, tamen objecta propterea non magis confusa, nec minora, sed tantùm
minori luce perfusa apparebunt. Quapropter quoties illa nimis lucida erunt,
diversi circuli nigri chartacei, vel similes in promptu habendi, ut 1 2 3, ad
obtegendas illius oras, et partem ejus retectam, quantum lumen ex objectis effusum permiserit, angustissimam reddendam. Crassities autem hujus
vitri, neque prodesse neque obesse potest, nisi forsan ideò potest obesse,
quòd vitrum quamvis purissimum et maximè tersum, semper tamen radios
aliquantò plures reflectat, quàm aër. Tubus K L M ex materia firmâ et solidâ
fieri debet, ut duo vitra duabus illius extremitatibus immissa, accuratè semper eodem situ ibi haereant. Totus etiam intrinsecus niger esse debet, atque
holoserico nigro circa oram ad M vestiri, ut arctè oculo | junctus omnem
lucem excludat, eâ exceptâ quae permeabit vitrum N O P Q. Longitudinem
autem illius et latitudinem, distantia et magnitudo duorum vitrorum certam
reddit. Postremò necessarium erit hunc tubum machinae cuidam imponi,
ut R S T, cujus operâ verti in omnes plagas possit, et firmiter sisti è regione
objectorum quae volumus contemplari. Et hujus quoque rei gratiâ dioptra
10 N Q P ] N O P 44 50ab 56E N Q P Huet AT 37
8 appareant ] Supply ‘objecta’.
17–18 non magis confusa, nec minora (. . . ) apparebunt ] The translator seems to misunderstand the source
text.
20 quantum ] Adverbial.
11 focus ] focus I conj. AT
28 lucem ] See Introduction, p. 39.
221.32–222.1 dioptra vel duo pinnacidia ] In antiquity, dioptra signifies an optical instrument for measuring angles, altitudes and the like.
1–2 Diameter . . . esse debet ] Pour la grandeur de ce verre, la portion qui en demeure
découuerte 13 diametri ] N P om. 16 aliquantò ] add. 17–18 non magis confusa,
nec minora (. . . ) apparebunt ] † n’en paroistront que d’autant plus distincts; & n’en
paroistront pas moindres pour cela, ny en moindre quantité 19 similes ] ou autre telle
matiere 20 partem ejus retectam ] le [scil. le verre] 27 holoserico ] vn bord de pane
ou velours 31 firmiter ] add.
221
638
184
AT 204
185
Dioptrices Cap. IX.
AT 205
639
186
AT 206
vel duo pinnacidia ut V V, huic machinae affigenda erunt. Et insuper etiam,
quia quò magis haec perspicilla | objectorum imagines augent, eò pauciores
simul repraesentant, non abs re fuerit iis, quae | illas quàm maximè augent, alia minùs perfecta adjungere, ut eorum ope tanquam per gradus, ad
cognitionem loci, in quo erit objectum quod perfectissima exhibebunt, deveniatur. Talia hı̂c sunt X X et Y Y, quae perfectissimo Q L M ita adjuncta
esse suppono, ut si vertatur machina cui imposita sunt, donec per dioptras
V V planeta Iovis appareat, idem etiam per specillum X X apparebit, et
praeterea hujus specilli ope quatuor alii minores planetae Jovem comitantes
dignoscentur. Deinde si machina rursus ita dirigatur ut unus aliquis ex his
minoribus planetis per centrum hujus specilli X X conspiciatur, conspicietur
etiam per aliud specillum Y Y; ubi quia solus et multò major quàm priùs
apparebit, diversae etiam regiones in eo distinguentur. Et denique ex his
regionibus, quae per centrum hujus specilli Y Y spectabitur; spectabitur
etiam per tertium specillum K L M, cujus ope variae res minores quae in
illa regione erunt, discernentur. Sed sciri non posset istas res esse in tali
regione, talis ex planetis qui Jovem comitantur, sine ope aliorum; nec etiam
illud in loca determinata, versus | quae volumus respicere, commodè dirigere
possemus.
His autem tribus perspicillis, quartum aut plura perfectiora poterunt adjungi; saltem si artificibus industria ad id requisita non desit. Et nullum
quidem inter haec perfectissima et imperfectiora discrimen est, nisi quòd eorum | vitrum convexum debeat majus esse, et ejus focus remotior. Denique
si manuum industria praestare possit, quod ars docet; hujus inventi beneficio poterimus res tam particulares et minutas in astris videre, quàm sint
eae quas vulgò in terra percipimus.
8 apparebit ] appareat 50b 56E
talem 50b 56E
10 dignoscentur ] dignoscantur 50b 56E
It is used here to translate ‘mire’,
‘sights’. The word ‘pinnacidia’ could
not be found elsewhere and translates ‘pinnules’, the French technical
term for the sights that Descartes had
in mind. There may be a connection
with pinakı́dion, ‘small tablet’. In
Dioptr. X, 1 (p. 226, l. 21) ‘dioptrae’
translates ‘pinnules’.
4 gradus, ] gradus ∧
8 apparebit ] The use of a future indicative after a consecutive ut is highly
irregular. Courcelles must have been
confused by the interrupting si and
17 talis ]
donec clauses and the use of the future
tense in the source text. The mistake
was corrected in 50b. The same is true
of ‘dignoscentur’ in l. 10. Cp. p. 200,
l. 8, and note. (Diopt. VII, 19)
10 dignoscentur ] See note on l. 8.
14 spectabitur; ] spectabitur,
17 talis ] Genitive; note the Verschlimmbesserung in 50b and 56E. The
French text has ‘en tel endroit de la
telle des planetes qui accompaignent
Iupiter’.
20 perspicillis, ] perspicillis ∧
24 docet; ] docet,
7 cui imposita sunt ] add.
8 planeta Iovis ] par exemple om.
9 quatuor ] ces
10 Deinde si . . . ut ] & si on fait que 11 per centrum ] iustement om. 14 quae . . .
spectabitur ] celle du melieu [sic] 15 tertium ] add. 18 commodè ] add. 21 si artificibus . . . desit ] si l’artifice des hommes peut passer si auant 23 ejus ] leur 23 Denique ]
En sorte, que 24 si manuum . . . docet ] si la main des ouuriers ne nous manque
222
5
10
15
20
25
Dioptrices Cap. IX.
5
10
15
20
25
30
VI. Qualia itidem esse debeant perspicilla pulicaria, ut sint perfecta.
[fig. 44, 46]
Si verò specillum habere cupiamus, cujus ope objecta propinqua et accessa
quàm distinctissimè fieri potest conspiciantur, et multò distinctiùs quàm ope
illius quod pau- | lò ante hunc in usum descripsimus, illud itidem duobus
vitris hyperbolicis, uno concavo, convexo altero, duabus tubi extremitatibus inclusis erit componendum, et concavo a b c d e f eadem figura danda,
quae proximè praecedenti, ut et superficiei interiori convexi N O P. Exterior
autem N R P, quam illud totam planam habebat, hı̂c admodum convexa requiritur, et hyperbolica, cujus focus exterior Z ita propinquus sit, ut objecto
ibi locato, non plus spatii illud et vitrum interjaceat, quàm admittendae luci
ad illud illuminandum requiritur. Et diameter hujus vitri non tanta requiritur, quanta in praecedenti specillo, nec etiam tam exigua sufficit quàm
illa vitri A, paulò ante descripti, sed talis circiter esse debet, ut recta N P,
quae illum desi- | gnat, transeat per focum interiorem Hyperboles N R P
et in hac Hyperbola utrimque terminetur. Si enim minor foret, pauciores
radios ab objecto Z reciperet; sin major, paulò plures tantùm admitteret;
ita ut vitri crassities, quae tunc multò major evaderet, | non minùs de illorum vi detraheret quàm ejusdem latitudo augeret; et praeterea non tantùm
luminis versus objectum Z reflecti posset. E re quoque erit hoc conspicillum
machinae cuidam ut S T, imponere, qua semper Soli obversum teneatur. Et
vitrum N O P R speculo parabolico concavo includendum erit, ut C C, quod
omnes Solis radios reflectat ad punctum Z, in quo objectum parvo brachiolo
G, alicunde ex speculo protenso su- | stineatur. Et praeterea hoc brachiolum
fulcire debet aliquod corpus nigrum et opacum quale H H, quod objectum Z
undiquaque circumstet, et accuratè magnitudinem vitri N O P R adaequet;
ut nempe impediat ne qui radii Solis directè incidant in hoc vitrum; inde
enim intrantes | tubum, quidam eorum procul dubio ad oculum resilirent, et
nonnihil de visionis perfectione detraherent: quia, quamvis hic tubus debeat
intrinsecus fieri nigerrimus, nullum tamen corpus tam perfectè nigrum esse
10 Z ] z 44 50ab 56E 15 illum ] illam AT 15 N R P ] N R D 44 50ab N R P Huet
56E AT 37 17 Z ] z 44 50ab 56E 20 Z ] z 44 50ab 56E
5 paulò ante ] Dioptr. IX, 5.
11 illud ] Cf. p. 219, l. 18sq.
14 paulò ante ] P. 220, l. 4.
15 illum ] This refers to ‘diameter’,
which was still feminine at the beginning of the sentence. This extremely
flagrant case of an inconsistency that
also occurs elsewhere in the Dioptrice
can be explained by the fact that ‘quae
illum designat’ is an addition. It may
have been added to the translation afterwards or conceived in French (diametre is always masculine). See also
p. 200, l. 1 and note (Diopt. VII, 19),
and p. 246, l. 9 and note. (Met. II, 6)
20 conspicillum ] See note on p. 200,
l. 4. (Dioptr. VII, 19)
15 quae illum designat ] add.
16 et in hac Hyperbola utrimque terminetur ] add.
18 multò major ] a proportion om. 20 Z ] add. 21 semper ] add. directement om.
22 speculo ] le milieu de om. 23 reflectat ] rassemble 25 Z ] add. 28 procul dubio
ad oculum resilirent ] se pourroient refleschir vers l’oeil 30 nullum (. . . ) corpus ] † il ne
223
187
AT 640
AT 207
188
AT 208
Dioptrices Cap. IX.
189
AT 209
641
potest ut omnem vim luminis aliunde in illud delapsi obtundat, et nullos
omnino radios reflectat; praesertim si lumen illud sit satis forte, quale est Solis. Praeterea corpus opacum H H, debet habere in medio foramen, quale Z,
ejusdem magnitudinis cujus objectum, ut si id forsan quodammodo sit pellucidum, etiam per directos Solis radios illuminetur; imò si necesse sit, per
eosdem comburenti vitro I I, quod aequè latum sit ac N O P R, collectos in
puncto Z, ut omni ex parte tantum luminis in objectum mittatur, quantum
sine periculo ustionis poterit ferre. Et facile erit velata parte speculi C C,
vel vitri I I, nimiam illorum vim temperare. Neminem ignorare existimo,
quare hı̂c tam sollicitè curem, ut quàm plurima luce objectum illustretur, et
ut quàm plurimi ex eo radii ad oculum pertingant. Vitrum enim N O P R
quod in hoc specillo pupillae vice fungitur, et in quo radii ex diversis punctis
manantes decussantur, cùm multò vicinius sit objecti quàm oculi, efficit ut
hi radii per multò majus spatium se extendant, in membranulâ illâ quae
ex extremitatibus nervi optici conflatur, quàm sit ipsa superficies objecti
ex quo veniunt; Et satis patet, illos tantò minùs virium habere, quantò
spatium per quod extendun- | tur est majus, ut è contrà multò plus habent
cùm à vitro vel speculo ustorio in multò minori spatio colliguntur. Atque
hinc tantùm longitudo hujus perspicilli dependet, | id est, distantia quae est
inter Hyperbolen N O P et ejus focum. Quantò enim illa major est, tantò
magis imago objecti in | oculi fundo expanditur, ideoque tantò distinctiùs
minutas illius partes ibi depingit; sed hoc ipsum vim luminis ita minuit, ut
tandem non omnino sentiretur, nempe si nimis longum esset hoc specillum.
Adeò ut ejus maxima longitudo non nisi experientia possit determinari. Et
praeterea etiam varia sit pro varietate objectorum, quorum scil. nonnulla
magnam vim luminis, alia non nisi perexiguam sine ustione ferre possunt.
Non quidem ignoro quaedam adhuc alia posse excogitari, quibus hujus luminis vis aliquantò magis augeretur; sed difficilior esset illorum usus, et vix
ullum occurret unquam objectum, quod majorem requirat. Possent etiam
alia vitra poni in locum Hyperbolici N O P R, quae paulò plures radios
quàm hoc ab eodem objecti puncto reciperent; sed vel non efficerent, ut
omnes radii ex diversis objecti punctis venientes tam proximè ad totidem
alia puncta versus oculum concurrerent: vel ad hoc duobus vitris loco unius
esset utendum; atque ita radiorum vis non minùs superficierum numero
minueretur, quàm figurâ augeretur; et denique illa multò difficiliùs possent
poliri.
VII. Ad his perspicillis utendum, praestare alterum oculum velo aliquo
obscuro tegere, quàm eum musculorum ope claudere. Vtile quoque esse visus
6 comburenti ] à comburenti conj. AT
33 concurrerent: ] concurrerent,
1–2 omnem vim . . . reflectat ] que sa matiere ne cause tousiours quelque peu de reflexion
3 opacum ] noir 14–15 in membranulâ . . . conflatur ] sur les extremités du nerf optique
17 multò ] add. 18 multò ] add. 19 tantùm ] add. 28 aliquantò ] add. 29 quod
majorem requirat ] † qui en peussent souffrir d’auantage 31 ab eodem objecti puncto ]
add.
224
5
10
15
20
25
30
35
Dioptrices Cap. IX.
5
10
15
20
25
30
sui aciem antea debilitare, in loco valdè obscuro se continendo: atque etiam
imaginationem dispositam habere, quasi ad res valdè remotas et obscuras
intuendum.
Superest hı̂c tantùm ut advertamus, quoniam haec perspicilla non nisi
unico oculo admoventur, operae esse ut alium interim oculum obscuro aliquo
velo tegamus; sic enim pupilla ejus quo utemur magis aperietur, quàm | | si
alium vel luci expositum relinquamus, vel ope musculorum palpebras moventium claudamus: tanta enim est inter utrumque affinitas ut vix unus aliquo
modo moveri possit, quin alter statim ad ejus imitationem disponatur.
Praeterea non erit inutile, non tantùm hoc conspicillum arctè oculo adjungere, ut nullam nisi per illud recipiat lucem; sed etiam priùs aliquamdiu
in obscuro loco stetisse, ut visus acies tantò tenerior existens, à minimâ luce
affici possit; et praeterea imaginationem nostram eodem modo disponere,
ac si res valde remotas et obscuras vellemus intueri, ut tantò magis pupilla
dilatetur, et ideò à pluribus objecti punctis radios admittat. Jam enim
suprà notatum est, hunc motum pupillae non immediatè sequi voluntatem
quam habemus illam aperiendi, sed potiùs ideam vel opinionem quam de
obscuritate vel distantia objecti concepimus.
VIII. Quı̂ fiat ut minùs antehac felices fuerint artifices in accuratis telescopiis conficiendis, quàm in aliis perspicillis.
Caeterùm, si nonnihil ad ea omnia quae supra dicta sunt animum reflectamus, et potissimùm ad illa quae ex parte organorum externorum requiruntur, ut visionis sensus quàm perfectissimus evadat; non difficulter intelligemus per varias horum specillorum formas illud omne praestari quod ab arte
est expectandum: nec | ideò est operae pretium ut hoc fusiùs demonstrem.
Item etiam facilè agnoscemus nulla ex iis quae priùs ab aliis descripta fuerant
ullo modo perfecta esse potuisse; quia maxima differentia est inter lineas circulares et Hyperbolas, et nunquam nisi lineae circulares adhibitae sunt ad
eos effectus, ad quos | Hyperbolas requiri demonstratum est. Adeò ut nihil
unquam boni hac in re factum sit, nisi cùm artificum manus tam feliciter
20 conficiendis ] om. all editions conficiendis indices all editions
jectorum 44 50ab AT (with note) organorum 56E organes 37
5 operae esse ut ] This translation
of ‘il sera mieux de’ is puzzling, since
the classical phrase ‘operae est’ means
‘(one) can spare the time’, ‘this is a
good moment’. Perhaps this is a dictionary translation of ‘il convient’;
22 organorum ] ob-
perhaps we should read ‘opus esse’,
or supply ‘pretium’ with ‘operae’.
15–16 Jam enim suprà notatum est ]
Dioptr. III, 3.
23 evadat; ] evadat,
27 potuisse; ] potuisse,
5–7 operae . . . relinquamus, vel ] il sera mieux de bander l’autre, ou le couurir de quelque
voile fort obscur, afin que sa prunelle demeure la plus ouuerte qu’il se pourra, que de
le laisser exposé a la lumiere, ou 8 est ] ordinairement om. 11–13 priùs aliquamdiu
. . . affici possit ] d’auoir auparauant attendri sa veuë en se tenant en lieu obscur 15 à
pluribus . . . admittat ] qu’on en puisse voir vn obiet d’autant plus grand 15–16 Jam
enim suprà notatum est ] Car vous sçaués que 19 artifices ] † on 19 accuratis ] add.
30 artificum manus ] on
225
190, AT 210
642
AT 211
Dioptrices Cap. X.
191
aberravit, ut loco sphaericae figurae, Hyperbo- | licam vel ad hanc proximè
accedentem, vitrorum superficiebus indiderit. Atque hoc praecipuè impedivit ne rectè fierent illa specilla, quae videndis objectis inaccessis idonea
sunt: indigent enim vitro convexo multò majori quàm caetera: et non modò
difficilius est feliciter aberrare in poliendo magno vitro, quàm in parvo; sed
praeterea major est differentia inter superficies Hyperbolicam et sphaericam in partibus à centro satis remotis, quae in majoribus vitris esse debent,
quàm in vicinis ex quibus solis constant minora. Jam verò quoniam artifices non facilè forsan per se invenirent modum haec vitra secundùm figuram
Hyperbolicam accuratè poliendi, superest ut ipsis deinceps viam ostendam,
per quam mihi persuadeo illos satis commodè eò perventuros.
5
10
Caput Decimum.
De modo expoliendi vitra.
AT 212
192
AT 643
I. Quomodo magnitudo refractionum vitri quo uti volumus sit invenienda.
[fig. 47]
Selecto vitro aut crystallo, quo uti placet, primò necessaria est inquisitio
proportionis, quae juxta superiùs tradita, refractionum illius mensura existat; atque illa | obvia et exposita erit operâ hujus instrumenti: E F I est
assiculus aut regula, maximè plana et recta, ex qualibet materia, dummodo
non nimis polita, vel pellucida sit, ut lumen in illam effusum facillimè ab
umbrâ dignoscatur. E A et F L sunt duae dioptrae, id est laminae parvae
cujuscunque materiae, dummodo non sit transparens, ad perpendiculum
erectae in E F I, et foramine exiguo singulae pertusae, ut A et L: suntque
haec duo foramina tam directè sibi invicem opposita, ut radius A L | illa
permeans parallelus feratur lineae E F. Praeterea R P Q est particula ejus
vitri quod volumus examinare, in formam prismatis sive trianguli polita,
ejusque angulus R Q P rectus est, et P R Q acutior | quàm R P Q. tria
latera, vel potiùs (quia in vitri crassitie latitudinem habent) tres facies R Q,
Q P, et R P, sunt planae et politae, ideoque dum facies P Q assiculo E F I
14 Quomodo ] Quo modo 50a 18 exposita ] expositâ 44 19 assiculus ] asserculus 50b
56E 21 E A ] E H 44 50ab E A 37 56E AT 27–28 R P Q. tria latera, ] R P Q Tria
latera, 50a R P Q Tria latera. 50b R P Q. Tria latera 56E 29 assiculo ] asserculo 50b
56E
17 superiùs ] Diopt. II, 6–8.
21 dioptrae ] See note on p. 221, l. 32.
(Diopt. IX, 5)
1–2 ad hanc proximè accedentem ] de quelqu’autre figure equiualente 5 feliciter . . .
parvo ] de rencontrer en beaucoup, qu’en peu 7 quae in majoribus vitris esse debent ]
add. (cf. next note and see Introduction, p. 41) 8 ex quibus solis constant minora ] add.
9 non facilè . . . modum ] † iugeront peutestre qu’il y a beaucoup de difficulté 10 viam
ostendam ] † donner vne inuention 26 prismatis sive ] add. 27–29 tria . . . R P, sunt ]
Les trois costés R Q, Q P, & R P, sont trois faces 29 P Q ] Q P
226
15
20
25
Dioptrices Cap. X.
5
10
15
20
25
incumbit, et facies Q R laminae F L, radius Solis duo foramina permeans A et L per medium vitrum P Q R irrefractus penetrat ad B, quoniam
perpendiculariter in superficiem Q R incurrit. Sed postquam pervenit ad
punctum B, ubi obliquè aliam superficiem R P contingit, non nisi | declinans ad aliquod punctum asserculi E F, egredi potest, ut ex. gr. ad I.
Et omnis hujus instrumenti usus in hoc consistit, ut ita radius exceptus
per haec duo foramina A et L emittatur, ut manifestum reddat, quomodo
referatur punctum I (hoc est centrum parvae Ellipseos, quam hic radius in
assiculo E F I illuminat) ad duo alia puncta B et P; quorum alterum B,
designat locum in quo recta, quae transit per centra duorum foraminum
A et L, in superficie R P terminatur; et alterum P est locus in quo haec
superficies R P, simulque illa assiculi E F I secantur à plano quod imaginari possumus per puncta B et I, simulque per centra foraminum A et L,
transire.
| II. Quomodo inveniantur puncta urentia, et vertex hyperbolae; cujus vitrum illud, cujus refractiones cognitae sunt, figuram aemulari debet: et quomodo punctorum istorum distantia augeri aut minui possit. [fig. 48, 49]
His tribus punctis B P I accuratè ita cognitis, et consequenter etiam triangulo quod describunt, hoc triangulum in chartam aut aliud planum circino est transferendum. Deinde ex centro B, per punctum P describendus
circulus N P T, et sumpto arcu N P, aequali arcui P T, ducenda recta
B N, secans I P productam in puncto H. Hinc denuò ex puncto B, per
H describendus circulus H O, secans B I in puncto O. Et habebitur proportio inter lineas H I et O I, pro mensura communi omnium refractionum, quae produci possunt à differentia quae est inter aërem et vitrum
quod examinatur. Qua de re si nondum certi sumus, ex eodem vitro alia
parva triangula rectangula, diversa ab hoc polire poterimus; quibus si eodem modo utamur ad investigandam hanc proportionem, | semper similem
2 P Q R ] P Q R, 44 50ab 56E 9 assiculo ] asserculo 50b 56E 12 assiculi ] asserculi
50b 56E 12 plano ] puncto 44 50ab 56E le plan 37 plano AT 22 B N ] P N 44 50ab
B N 37 56E Huet G AT 23 H O ] H D 44 50ab H O 37 56E Huet AT
5 asserculi ] ‘small board’; cf. p. 173,
l. 24 (Diopt. V, 2). While its synonym
assiculus is consistently changed to asserculus in 50b (followed by 56E), only
assiculus occurs with this meaning in
antiquity.
10 recta ] Supply ‘linea’.
15 puncta urentia ] ‘foci’
18–26 His tribus . . . examinatur. ]
Christiaan Huygens remarks: ‘193
Si tantum ex P super B P perpendicularis ducatur ea abscindet ex B I
partem versus I quae ad I P propor-
tionem habebit quae refractionem
metitur.’ (Huygens 1888–1950, vol. I,
p. 306) Van Schooten consequently
adds in the margin of 56E: ‘Idem facilius obtinere licet, si cum D. Hugenio
ex P super B P erigamus tantùm perpendicularem: quippe ea ex B I versus
I rectam auferet, quae ad I P proportionem habet, quae refractionem metitur.’ See Introduction, p. 71sq., and
Appendix 1.
21 N P, ] N P ∧
6 radius ] du Soleil om. 19 planum ] fort vni om. 22 secans I P productam in puncto
H ] qui couppe I P prolongée au point H 27 polire ] faire tailler
227
AT 213
193
AT 214
Dioptrices Cap. X.
AT 644
194
AT 215
195
illam inveniemus, atque ita nullo modo poterimus dubitare, quin revera
eadem sit, quam quaerebamus. Quod si postea in recta linea H I, M I
aequale O I sumamus, et H D aequale D M, D pro vertice habebimus, et
H et I pro focis Hyperboles, cujus figuram specilla à nobis designata requirunt.
Et haec tria puncta H D I propiùs jungere possumus, vel longiùs removere
quantum lubet; aliam tantùm lineam propiorem aut | remotiorem à puncto
B ducendo, parallelam lineae | H I, et ducendo ex hoc puncto B, tres rectas
B H, B D, et B I, quae illam secent. Ut hı̂c videmus eodem modo ad invicem
referri tria puncta H D I et h d i, quo tria h d i.
III. Quomodo haec hyperbola fune describi possit; vel multorum punctorum
inventione. [fig. 50]
Deinde cognitis his tribus punctis, facile est hyperbolen describere, eo
modo quo suprà vidimus, defixis scilicet duobus paxillis in punctis H et I, et
resti haerente in palo H, ita regulae alligata ut non propiùs accedere possit
ad I, quàm usque ad D.
Sed si malimus ope vulgaris circini plura puncta per quae tendit
quaerendo, illam delineare: | sumptis punctis H D M et I, ut suprà, alterum pedem hujus circini ponamus in puncto H, et altero promoto paulò
ultra punctum D, velut ad 1, ex centro H describamus circulum 1 3 3,
inde sumpta M 2 aequali H 1, ex centro I per punctum 2, describamus circulum 2 3 3, priorem in punctis 3 3 secantem, per quae haec Hyperbole
ferri debet. Ut et per punctum D, ejusdem verticem. Reponamus postea
eodem modo, unum circini bra- | chium in punctum H, et altero diducto
paulò ultra punctum 1, velut ad 4, describamus circulum 4 6 6 ex centro
H. Inde M 5 aequali sumpto H 4, ex centro I per 5 circulum 5 6 6 describamus, priorem in punctis 6 6, quae in Hyperbola, secantem. Et ita
continuata statione alterius brachii circini in puncto H, et reliquis omnibus
ut antè observatis, quantumlibet punctorum hujus Hyperboles possumus
invenire.
IV. Quomodo inveniatur conus, in quo eadem hyperbola, à plano axi parallelo secetur. [fig. 51]
7 remotiorem ] remotiorem, 44 50ab 56E remotiorem ∧ Huet AT
7 à puncto ] aut
puncto 44 50ab puncto 56E à puncto Huet AT 10 H D I ] H, D, I, 56E 10 h d i ]
H D I 44 50ab H, D, I 56E h d i AT 18 I ] O 44 50ab AT I 56E M(corr. from O, see
Appendix 2) 20 1 ] I 44 21 H 1 ] H I 44 21 2 ] 50ab 56E Huet AT Z 44 23 punctum
D, ] punctum, D 50a 25 1 ] I 44 50ab 1 56E AT
ll. 3 and 26 (H D above, M 5 below));
in this case, however, ‘linea’ can be
supplied.
21 punctum 2, ] punctum 2 ∧
26 M 5 aequali sumpto ] Cf. p. 203,
ll. 21–23 (Diopt. VIII, 2).
14 suprà ] Diopt. VIII, 11.
15 H, ] H ∧
18 delineare: ] delineare,
20 1 3 3, ] 1 3 3;
21 sumpta M 2 ] Lines indicated with
letters or figures are usually treated
as neuter nouns in the Dioptrice (e.g.
7 lineam ] droite om.
18 sumptis punctis H D M et I, ut suprà ] add. *
228
5
10
15
20
25
30
Dioptrices Cap. X.
5
10
15
20
25
30
35
Quod fortasse non incommodum erit, ad rude aliquod exemplar fabricandum, quod praeter propter figuram vitri poliendi repraesentet; sed ad
accuratum aliquod, alio invento opus est, cujus opera uno ductu Hyperbole delineari possit, quemadmodum per circinum circulus. et quidem
ego sequenti melius nullum novi. Primò ex centro T, medio | lineae H I,
describendus circulus H V I, inde ex puncto D erigenda perpendicularis
in H I, secans hunc circulum in puncto V, et ductâ rectâ per hoc punctum V ex T, habebitur angulus H T V; talis, ut si imaginemur illum rotari circa axem H T, linea T V superficiem coni sit descriptura, in qua,
factâ sectione à plano V X quod est parallelum axi H T, et in quod
D V ad angulos rectos cadit, Hyperbole omnino similis et aequalis priori
deprehen- | detur. Et omnia alia plana huic parallela, conum secantia, Hyperbolas similes quidem omnino, sed inaequales sua sectione efficient, et
quarum foci propiores, vel remotiores erunt, prout hoc planum ab axe distabit.
| V. Quomodo ope machinae uno ductu haec hyperbola describi queat.
[fig. 52]
| Cujus rei vestigia secuti, talem machinam poterimus fabricare. A B
est cylindrus ligneus vel metallicus, qui circa cardines 1 2 rotatus, alterius
figurae axem H I repraesentat. C G, E F sunt duae laminae, vel asseres
plani et laevigati, imprimis ea regione, qua se invicem contingunt, hac ratione ut superficies, quam inter utrumque possumus imaginari parallelam
cylindro A B, et sectam ad angulos rectos, plano quod ire imaginamur per
duo puncta 1 2 et C O G, repraesentet planum V X quod conum secat.
Et N P latitudo superioris C G, aequalis est diametro vitri expoliendi, vel
non multum eundem excedit. Denique K L M est regula, quae rotata cum
cylindro A B in polis 1 2, hac ratione ut angulus A L M semper aequalis
maneat angulo H T V, repraesentat lineam T V | conum describentem.
Et notandum hanc regulam ita per cylindrum actam esse, ut per foramen
L, arctè illam recipiens, attolli pro arbitrio et deprimi possit, et praeterea
alicubi velut ad K, pondus aliquod esse seu pressorium curvum, quo semper
ad laminam C G premitur. Itemque in ejus extremitate M esse cuspidem
chalybeam, et ita temperatam ut vim habeat secandi laminam superiorem
C G, non autem | alteram E F ei substratam. Quibus intellectis, satis patet
si regula K L M circa polos 1 2 ita moveatur, ut cuspis chalibea M, ab N
per O tendat ad P, et reciprocando à P per O ad N, ab ipsâ divisam iri
12 secantia, ] secantia. 50a
56E C G, E F 37 AT
19 cardines ] cardinem 56E
6 H V I, ] H V I;
23 rectos, ] rectos ∧
31 pressorium curvum ] ‘spring’ (a
20 C G, E F ] C G 44 50ab
creative use of the word pressorium,
which is used for presses for oil and the
like in classical Latin)
2 vitri poliendi ] des verres qu’on veut tailler 24 duo ] add. 30 pro arbitrio ] add.
32 laminam C G ] par qui elle [scil. cette reigle] est soustenue, & empeschée de passer
outre om.
229
AT 216
AT 645
196
196
AT 217
197
Dioptrices Cap. X.
AT 218
AT 646
AT 219
198
199
hanc laminam C G, in duas alias C N O P et G N O P, in quibus latus
N O P, lineâ terminabitur, convexa in C N O P et concava in G N O P,
quae accuratè figuram Hyperboles habebit. Et hae duae laminae C N O P,
G N O P, si chalybeae vel ex aliâ materiâ satis dura sint, non tantùm loco
exemplaris erunt, sed etiam instrumenti ad formandas quasdam rotas, â
quibus, ut mox audiemus, vitra figuram suam ducere possunt. Hı̂c tamen
defectus quidam superest; in eo scilicet quòd chalybea cuspis M, cùm | paulò
aliter versa sit cùm accedit ad N vel ad P, quàm cùm est in O, non possit ubique uniformem et aequè acutam vel obtusam horum instrumentorum
aciem efficere. Ideoque melius arbitror, machina sequenti, licèt operosiore,
uti.
VI. Alia machina, quae istius hyperbolae figuram dat omni rei quae eâ ad
vitra polienda indiget; et quo modo illâ sit utendum. [fig. 51, 53, 54]
A B K L M unicum tantummodo membrum est, quod integrum in cardinibus 1 2 movetur, et cujus pars A B K perinde est quam habeat figuram,
sed K L M debet esse regula, vel aliud simile corpus planas | habens superficies, quae lineis rectis parallelis terminentur. Oportetque ut haec regula
K L M ita sit inclinata, ut recta 4 3 quae medium ejus crassitiei designat,
usque ad eam producta, quam fingere possumus per polos 1 2 transire, efficiat angulum 2 3 4, aequalem illi qui supra notis H T V designabatur. C G,
E F sunt duo asseres paralleli axi 1 2, et quorum superficies | adversae,
planae admodum et laeves, secantur ad angulos rectos plano 1 2 G O C.
Non tamen arctè mutuò cohaerent, ut in praecedenti machina, sed tanto in| tervallo praecisè distant ab invicem, quantum requirit inserendus cylindrus
Q R, teres exquisitè et ubivis ejusdem crassitiei. Praeterea singulae fissuram
habent N O P, hujus longitudinis et latitudinis, ut regula K L M immissa,
huc et illuc, cardinibus suis innixa liberè feratur, quantum requiritur ad designandam partem Hyperboles inter hos duos asseres, magnitudine diametro
vitri poliendi aequalem. Haec regula quoque per cylindrum Q R obliquè inserta est, hac ratione ut licèt hic cum illa moveatur in polis 1 2, semper
tamen inter duos asseres C G, F E maneat clausus, et axi 1 2 parallelus.
Postremò Y 6 7 et Z 8 9 sunt instrumenta, poliendo in formam Hyperbolae
cuilibet corpori inservientia, et manubria illorum Y Z tantae sunt crassitiei,
ut eorum superficies quas planas esse notandum est, superficies asserum
C G et E F | ab utraque parte omninò contingant, et nihilominus inter
16 K L M ] K M L 50ab 56E 18 designat ] disignat 50ab 29 Q R ] P R 44 50ab Q R
37 Huet 56E AT
15 perinde est ] ‘it makes no
difference’
20 supra ] Fig. 51.
4 si (. . . ) sint ] estant 5 etiam ] peutestre om. 9 et aequè acutam vel obtusam ]
add. 10 operosiore ] vn peu om. 12 Alia machina ] Comment on peut faire vne autre
machine 16–17 planas . . . terminentur ] dont les lignes qui terminent ses superficies
soient paralleles 27 cardinibus ] 1, 2 om. 29 vitri poliendi ] des verres qu’on veut
tailler 29 obliquè ] add. 31 F E ] E F 34 quas planas esse notandum est ] qui sont
toutes plates
230
5
10
15
20
25
30
35
Dioptrices Cap. X.
5
10
15
20
25
30
35
ipsas, utpote admodum laeves, hinc et inde possint moveri. Habentque singula rotundum foramen 5, 5, in | quo altera cylindri Q R extremitas ita
inclusa est, ut hic cylindrus possit circa proprium axem 5 5 circumvolvi,
non efficiendo ut ista manubria eodem modo volvantur propter eorum superficies planas, quae hinc et inde à superficiebus asserum quos contingunt
cohibentur; sed non possit in ullam aliam partem ferri, quin illa simul in
eandem ferantur. Et ex his omnibus liquet, regulam K L M propulsam ab
N ad O et ab O ad P, vel à P ad O, et ab O ad N, moto secum cylindro
Q R, eadem opera movere haec instrumenta Y 6 7 et Z 8 9, hac ratione, ut
unaquaeque eorum pars motu suo accuratè Hyperbolen describat, eandem
quam intersectio linearum 3 4 et 5 5: quarum una, scilicet 3 4, motu suo
deli- | neat conum, altera 5 5, planum eundem secans. Cuspis seu acies
horum instrumentorum, variis modis fieri potest, pro vario usu quem illam
volumus praestare. Et ad figuram vitris convexis dandam, commodissimum
videtur, primò uti instrumento Y 6 7, ac plures laminas chalybeas secare,
similes C N O P suprà descriptae. Inde tam opera laminarum, quàm instrumenti Z 8 9, rotam qualis est d, circumcirca in latitudine suâ | a b c
excavare, ut ita omnes sectiones, quas imaginari possumus factas à planis, in
quibus e e rotae axis existit, figuram Hyperboles, quam machina describit,
consequantur. Et denique vitrum expoliendum mymphuri ut h i k affigere,
atque ita apponere juxta rotam d, ut si | tracto fune l l, mymphur circa
suum axem vertatur, et eodem tempore vertatur etiam rota circa suum,
vitri superficies inter haec duo posita figuram quam ipsi dare volumus accipiat.
| Quantum ad modum instrumento Y 6 7 utendi, notandum laminas c n o p
non nisi usque ad medium singulis vicibus secandas esse, ut ex. gr. ab n ad
o, et propterea repagulum in machina ad P figendum est, quod impediat
ne regula K L M mota ab N ad O, propiùs accedat ad P, quàm requiritur ad hoc, ut linea 3 4 quae medium crassitiei illius notat, perveniat
usque ad planum 1 2 G O C, quod imaginamur asseres ad rectos angulos secare. Et ferrum hujus instrumenti talem figuram exigit, ut omnes
ejus aciei partes in hoc eodem plano 1 2 G O C existant, quum linea 3 4
ibidem sistitur; neque ullas alias hoc ferrum habeat partes, quae tunc ultra illud planum versus P protendantur, | sed tota ejus crassitiei declivitas respiciat versus N. Caeterum pro arbitrio vel acutum vel obtusum fieri
potest, parum aut multum inclinatum, et longitudinis cujuslibet, omnia
22–23 suum, vitri ] suum. Vitri 50b 56E
16 suprà ] Diopt. IX, 5.
20 mymphuri ] ‘lathe’
33 sistitur; ] sistitur,
3 circa proprium axem 5 5 ] autour de la ligne droite 5 5, qui est comme son aissieu
10 motu suo ] particulier om. 16 similes ] presque om. 18 factas ] y om. 22 axem ]
h k om. 22 vertatur ] en la tournant om. 23 vitri superficies ] le verre 23–24 accipiat ]
exactement om. 31 instrumenti ] Y 6 7 om. 32 1 2 G O C ] add.
231
AT 220
200
AT 647
AT 221
201
AT 222
Dioptrices Cap. X.
202
AT 223
AT 648
prout res exigere videbitur. Inde cusis laminis c n o p, et limâ proximè
ad illam figuram perductis quam requirunt, vi adigendae atque premendae ad instrumentum Y 6 7, et mota regula K L M, ab N ad O, et viceversâ ab O ad N, unam illarum partem perficiemus; deinde ut alia planè
similis fiat, repagulum aliquod ibi esse debet, quod impediat quò minùs
versus hoc instrumentum progredi possint, ultra locum in quo sunt cùm
prima earum medietas N O absolvitur: et tunc paululum iis reductis, mutandum est ferrum instrumenti Y 6 7, et aliud loco illius substituendum,
cujus acies accuratè sit in eodem plano, et ejusdem figurae, ac acies prioris, sed cujus omnis declivitas respiciat versus P: adeò ut si haec duo
ferramenta adversa componas, duae illorum acies, unicam tantùm efficere
videantur. Inde translato ad N repagulo, | quod antea P versus locatum
erat, ad impediendum nimium regulae K L M progressum; movenda est
haec regula ab O ad P, et à P ad O, donec hae laminae c n o p instrumento Y 6 7, tam propinquae erunt, quàm antea, et hoc pacto absolventur.
Quod attinet ad rotam d, quae ex materia admodum dura esse debet,
postquam limâ figuram quam exigit, praeter propter acceperit, | facilis elaboratu erit, primò per laminas c n o p, modò initio fuerint tam bene cusae,
vt licèt posteà candentes in aquam mersae sint, ad | duritiem acquirendam,
nihil tamen idcirco ex earum figura sit mutatum; debentque huic rotae ita
admoveri, ut acies illarum n o p, et hujus axis e e, in eodem plano sint. Et
denique adsit aliquod pondus aliudve machinamentum, quo urgente laminae
istae rotam premant, dum interim ipsa circa suum axem vertetur. Praeterea
etiam haec rota elaborabitur ope instrumenti Z 8 9, cujus ferrum aequali
declivitate ab utraque parte procumbere debet, et de caetero, quamlibet
figuram admittit, dummodo omnes partes ejus aciei 8 9, existant in plano
superficies asserum C G E F ad angulos rectos secante. Ut autem utamur
hoc instrumento Z 8 9, movenda regula K L M, in polis 1 2, hac ratione ut
motu continuo procedat à P ad N; inde viceversa ab N ad P, dum interim
rota circa suum axem vertetur. Quâ operâ acies instrumenti omnem inaequalitatem, si quae remansit in latitudine rotae ab una ad alteram partem,
laevigabit, et cuspis illius (habebit enim et aciem et cuspidem) omnem illam,
quae in longum porrecta occurret.
5 esse ] esset 56E
1–2 cusis . . . perductis ] Since ‘laminis’ is also the subject of the main
clause (‘vi adigendae atque premendae [sunt]’), one would have expected
a nominative and participia coniun-
cta
Cf.
13
15
instead of ablatives absolute.
p. 219, l. 18sq. (Diopt. IX, 4)
progressum; ] progressum,
Y 6 7, ] Y 6 7 ∧
2 vi ] add. 3 Y 6 7 ] K 6 7 4 partem ] moitié 7 prima ] add. 9 figurae, ] & autant
auancé om. 10 declivitas ] de son espaisseur om. 13 nimium ] add. 20 candentes
. . . acquirendam ] † la trampe 23 aliquod pondus aliudve machinamentum ] vn ressort
ou contrepois 25 haec rota elaborabitur ] add. 31–32 omnem inaequalitatem, si quae
remansit ] toutes les inesgalités, qui se trouueront 33–34 omnem . . . occurret ] toutes
celles qui se trouueront de haut en bas
232
5
10
15
20
25
30
Dioptrices Cap. X.
5
10
15
20
25
VII. Quid in vitris conca- | vis et quid in convexis speciatim observandum
sit.
Postquam verò haec rota ultimam recepit manum, facillimè vitrum per diversos duos motus, rotae scilicet et | mymphuris cui affigendum est, poterit
expoliri, dummodo adsit aliqua vis, quâ, non impedito torni motu, semper ad rotam agatur, atque inferior hujus rotae pars continuo per aliquem
alveum feratur, arenae, smiridi, pulveri lapidis Gothlandici, stanno combusto, | vel simili materiae, laevigandis et expoliendis vitris commodae immersa.
Atque his ita consideratis, intellectu facile est, qua ratione figura concava vitris danda sit, factis scil. primò laminis c n o p, ope instrumenti
Z 8 9; deinde rotâ expolitâ, tam ope harum laminarum quàm instrumenti
Y 6 7, et reliquis omnibus eo quo diximus modo observatis. Notandum
tamen, rotam qua ad convexa utimur, pro arbitrio magnam esse posse;
illam autem quâ ad concava, tantam esse non debere, ut ejus semidiameter distantiâ, quae erit inter lineas 1 2 et 5 5, in machina cujus ope
formabitur, sit major. Et in concavis poliendis multò celeriùs haec rota vertenda est quàm mymphur; contrà verò in convexis, mymphur velociùs rotandus; quia mymphuris motus multò vehementiùs oras vitri, quàm medium
atterit, rotae verò minus. Utilitas autem horum motuum diversorum manifesta est: vitra enim si manu in patinâ expoliantur; modo, qui unicus
in hunc usque diem receptus est, licèt patina eam exactè haberet figuram
quam vitra exigunt, non tamen eadem nisi casu, ipsis dari potest. Si verò
utamur motu solius mymphuris, centrum vitri centro patinae jun- | gentis, omnes figurae defectus qui in patina reperientur, circulos in vitro describent; et vitri medium in quo minimus erit motus, nunquam satis atteretur.
10–11 concava ] concavis 56E (see third apparatus)
14 tamen ] tantùm 56E (see
third apparatus) 14 convexa ] convexa vitra 56E 14 [magnam] esse ] assumi 56E
15 concava ] concava utimur 56E 16 distantiâ ] distantiam 56E 16 erit ] est 56E
17 sit major ] excedat 56E 23 casu, ipsis ] casu ipsis, 44 50a
7 smiridi ] ‘emery-powder’
7 pulveri lapidis Gothlandici ] This
translates ‘tripoli’, an amorphous
siliceous limestone which at present
is still used as an abrasive. Gotland’s
soil consists of limestone.
7–8 stanno combusto ] The French
word ‘potée’ in this context means ‘tin
oxide’, an abrasive that is still in use
as well.
21 patinâ ] ‘grinding-form’
21 expoliantur; ] expoliantur,
5 aliqua vis ] quelque ressort, ou autre inuention 7 arenae ] le grés 10 his ita consideratis ] a l’exemple de cecy 10–11 figura concava vitris ] la figure aux verres concaues
11 c n o p ] comme om. 14 tamen ] seulement 15–17 tantam esse . . . sit major ]
doit estre si petite que lors que son centre est vis a vis de la ligne 5 5, de la machine
qu’on employe a la tailler, sa circonference ne passe point audessus de la ligne 1 2, de
la mesme machine 20–21 manifesta ] fort om. 22–23 licèt patina . . . dari potest ] il
seroit impossible de rien faire de bien que par hasard, encore que les formes fussent toutes
parfaites 23–25 Si verò . . . jungentis ] & les polissant auec le seul mouuement du tour
sur vn modelle 25 figurae defectus ] les petits defauts 25 circulos ] entiers om. 25–
26 describent ] marqueroient 26–27 et vitri . . . atteretur ] add. * (see Introduction,
pp. 53–56)
233
203
203
AT 224
AT 649
Dioptrices Cap. X.
AT 225
204
AT 226
205
Multa hı̂c sunt ad Geometriam spectantia, | quorum demonstrationes
omitto; mediocriter enim in hac scientiâ | exercitatis, satis omnia illa per se
patent, et reliqui sine dubio faciliores ad habendam dictis meis fidem, quàm
ad illa legenda se praebebunt.
VIII. Ordo observandus ad se in istorum vitrorum politura exercendum.
Vitra convexa quae longioribus telescopiis inserviunt, accuratiùs caeteris
esse polienda. [fig. 55]
Caeterùm ut ordine singula procedant, vellem primò ut artifices in
poliendis vitris planis ab una parte, et convexis ab altera, exercerentur,
et quidem in iis quae Hyperbolen referant, cujus foci duos aut tres pedes ab
invicem distent. Nam haec longitudo sufficit specillo satis perfectè objecta
inaccessa exhibituro. Deinde multa vitra concava expoliri vellem, una aliis
magis cava, et ordine unum post aliud vitro convexo conjungendo, experiri
quodnam ex ipsis perfectius telescopium componeret; habita etiam ratione
oculi qui ipso esset usurus; quia constat haec vitra magis concava requiri,
pro iis qui tantùm proximè admota cernunt, quàm pro aliis. Vitro concavo
sic invento, quum idem ad omnia alia specilla eidem oculo possit inservire,
nihil ampliùs ad telescopiorum structuram requiritur, nisi tantùm ut exercitatione atque usu, facilitas acquiratur alia vitra convexa poliendi, quae
longiùs quàm primum à concavo removenda sint; et gradatim poliendi alia,
quae magis magisque abducenda sint, atque etiam quae sint pro ratione
tantò majora, donec hac in re ad summum quod fieri poterit perveniatur.
Sed quò longiùs haec vitra convexa à concavis removenda erunt, et consequenter ab oculo, eò exquisitiùs | quoque polienda, quoniam iidem errores,
longiùs in iis â debito loco radios detorquent. Ut si vitrum F, radium C F
tantumdem refringit, quantum vitrum E refringit A E; adeò ut anguli A E G,
et C F H sint aequales; satis liquet C F tendentem ad H, longiùs recedere à
puncto D, ad quod tenderet si nullam | refractionem pateretur, quàm A E
tendens ad G, â puncto B.
3 sine ] sinè 44
24 iidem ] itidem 50b 56E
8–9 vellem (. . . ) ut (. . . ) exercerentur ] This phrase mistakenly expresses a wish that cannot be fulfilled;
one would have expected ‘velim ut
exerceantur’.
12–15 vellem (. . . ) componeret (. . . )
esset usurus ] See previous note.
21 atque etiam quae sint ] The position of ‘etiam’ and the repetition of
‘quae’ suggest that the bigger lenses
are not the same ones as the lenses
that have to be removed farther from
the concave lens, whereas in fact they
are. The French text has ‘& qui soient
aussy plus grands a proportion’.
26 A E; ] A E,
27 aequales; ] aequales,
8 Caeterùm ] paragraph separation add. 8 artifices ] † on 10 et quidem in iis ] add.
12 multa ] add. 13 ordine . . . conjungendo ] add. 14 quodnam ex ipsis ] la iuste figure
de celuy, qui 14 perfectius ] la plus parfaitte qu’il soit possible 15 magis concava ] vn
peu om. 23 convexa ] add.
234
5
10
15
20
25
Dioptrices Cap. X.
5
10
15
20
25
30
IX. Quaenam sit praecipua perspicillorum pulicarium utilitas.
Postremum, et quidem praecipuum quod hı̂c vellem, est ut vitra ab
utraque parte convexa polirentur, pro specillis quibus objecta propinquiora
contemplamur; et primùm factis iis, quae tubis valde brevibus includi
debent, quoniam haec facillima, illa gradatim postea aggredi, quae longiores tubos exigunt, donec ad ea perveniatur quae longissimos, qui usui
esse possint, desiderant. Et ne forsan difficultas quae in fabrica horum
specillorum occurrere posset, quenquam deterreat, hı̂c adhuc dicam, licèt
initio illorum usus non tantum omnibus abblandiatur quantum telescopiorum, quae videntur in caelum nos esse evectura, et ibi in astris corpora aequè
particularia | et forsan aequè diversa, ac ea quae hı̂c in terra videmus, exhibitura, me nihilominus illa longè utiliora judicare; quoniam spes est eorum
ope, diversas mistiones et dispositiones minutarum partium, quibus animalia et plantae, et forsan etiam alia corpora quibus undiquaque cingimur,
constant, nos inspecturos, et non parum inde adjumenti ad pernoscendam
eorum naturam habituros. Jam enim | secundùm opinionem plurimorum
philosophorum omnia haec corpora non nisi ex partibus elementorum diversimode mixtis componuntur: et secundùm meam, tota illorum essentia
et natura, saltem inanimatorum, tantùm in magnitudine, figurâ, situ, et
motibus partium consistit.
X. Quomodo fieri possit ut duarum | ejusdem vitri superficierum centra
directè sibi invicem opponantur.
Superest adhuc nonnulla difficultas circa haec vitra, quoties utrimque convexa aut concava fieri debent; ut | scilicet centra duarum ejusdem vitri superficierum directè sibi invicem opponantur: sed haec facilè tolli potest,
si primò eorum circumferentia fiat torno exactè rotunda, et aequalis ei
manubrii vel mymphuris, cui agglutinanda erunt ut poliantur; deinde cùm ei
agglutinabuntur, et gypsum, aut pix, aut bitumen quo jungentur ductile adhuc et sequax erit, si annulo accuratè ad eorum mensuram facto, et tantae
latitudinis ut extremitates vitri et mymphuris simul includat, inserantur.
Particularia plura inter poliendum observanda hı̂c omitto; ac etiam nolim
2–3 vellem (. . . ) ut (. . . ) polirentur ]
See note on p. 234, l. 8sq.
9 abblandiatur ] ‘appeal to’
14 plantae ] ‘plants’
2 Postremum ] paragraph separation add. 2–3 quod hı̂c vellem ] a quoy ie voudrois
qu’on s’exercast [sic] 4 primùm factis iis ] s’estant premierement exercé a en faire de
ceux 4–5 quae tubis . . . debent ] qui rendent ces lunetes fort courtes 5–6 quae longiores
tubos exigunt ] qui les rendent plus longues [scil. ces lunetes] 6–7 ad ea . . . desiderant ] on soit paruenu aux plus longues [scil. lunetes] dont on se puisse seruir 12 spes
est ] † on pourra 24–25 centra duarum ejusdem vitri superficierum ] les sommets des
deux hyperboles 25 facilè ] add. 26 primò ] add. 26 exactè ] add. 26 aequalis ]
exactement om. 27 vel mymphuris ] add. 28 aut ] & 28 bitumen ] ciment 29–30 si
annulo . . . inserantur ] en les faisant passer auec ces manches par vn anneau dans lequel
ils n’entrent qu’a peine 235.31–236.2 ac etiam . . . conatus sum ] ny aussy [scil. ie ne
vous parle] de plusieurs autres choses que i’ay tantost dit estre requises en la construction
des lunetes, car il n’y en a aucune que ie iuge si difficile qu’elle puisse arrester les bons
esprits * (see Introduction, pp. 53–56)
235
AT 650
AT 227
206
206
Dioptrices Cap. X.
in praxi eadem omnia quae descripsi observari; quia non tam ipsas machinas, quàm machinarum fundamenta et causas explicare conatus sum: Et
artificibus imperitis inventa hı̂c descripta non commendo, sed ea spero satis
egregia, et satis magni momenti visum iri, ut nonnullos ex maximè industriis
et curiosis nostri aevi, ad eorum executionem suscipiendam invitent.
F I N I S.
2–3 Et artificibus . . . commendo ] & ie ne me reigle pas sur la portée ordinaire des
artisans 5 invitent ] † obliger
236
5
METEORA
|||
207, AT 231, 651
Caput I.
De natura terrestrium corporum.
5
10
15
20
25
30
I. Quid Auctor in hoc tractatu propositum sibi habuerit.
Ita natura homines comparati sumus, ut magis plerumque admiremur quae
supra nos, quàm quae vel infra, vel in eadem altitudine circa nos sunt. Et
quanquam nubes vix excedant quorundam montium vertices, saepe quoque
infra fastigia nostrarum turrium vagentur; quia tamen oculos ad coelum
erectos contemplatio illarum exigit, tam sublimes illas imaginamur, ut ipsi
Poëtae et Pictores regiam Dei sedem iis adornent; et magnas illius manus ibi
occupari fingant, laxandis atque obstruendis ventorum claustris, matutino
rore flosculis nostris perfundendis, et fulminandis editorum montium jugis.
Atque hoc spem mihi facit, si ita naturam illarum explicavero, ut nusquam
in iis, quae ibi apparent, vel etiam quae inde descendunt admirationi locus relinquatur; quemvis facillimè crediturum non impossibile fore, eadem
ratione causas omnium indagare, quae terra mirabilia habet.
| II. Primi capitis argumentum.
In primo hoc capite de natura terrestrium corporum in genere loquemur;
ut eò feliciùs in sequenti exhalationes et vapores explicemus. Et quoniam
hi vapores surgentes ex Oceano quandoque salem in superficie illius componunt; hinc arreptâ occasione paululùm descriptioni illius immorabimur;
atque in eo experiemur, Num formas corporum, quae philosophi ajunt mixtione perfecta | composita esse ex elementis, aequè bene deprehendere possimus, ac Meteora, quae ex iisdem non nisi mixtione imperfecta generari
ferunt. Postea considerantes quo pacto vapores per aërem ferantur, dicemus
unde ventis origo; Et ex eo quod in regionibus quibusdam cogantur nubium
inde exsurgentium naturam exponemus; demum ex eo quòd resolvantur, indicabimus quid nivi, | pluviae, grandini causam praebeat; ubi minimè nivis
illius obliviscemur, cujus particulae velut circino dimensae stellas exiguas
senis radiis accuratissimè representant; haec enim licèt à majoribus haud
22 quae ] (quae all editions
23 elementis, ] elementis,) 44 50a elementis) 50b 56E
8 vagentur; ] vagentur,
10 adornent; ] adornent,
15 relinquatur; ] relinquatur,
17 Primi capitis argumentum. ] See
Introduction, p. 32sq..
20–21 componunt; ] componunt,
4 I. Quid . . . habuerit. ] add. 16 indagare ] trouuer 17 II. Primi capitis argumentum. ]
add. 24 Meteora ] celles [scil. les formes] des om. 25 considerantes . . . ferantur ]
conduisant les vapeurs par l’air 26 ex eo . . . cogantur ] les faisant assembler en quelques
endroits 27 inde exsurgentium ] add. 27 ex eo quòd resolvantur ] faisant dissoudre
ces nues 30 majoribus ] les anciens
237
AT 232
208
AT 652
Meteororum
AT 233
209
209
AT 234
fuerit notata, in maximis tamen naturae miraculis censeri debet. Neque
magis tempestates, fulmina, fulgura, varios ignes ibi accensos, atque apparentia lumina transcurremus. Inter caetera autem studiosè conabimur
arcum coelestem bene delineare, et causas colorum illius ita exponere, ut
inde etiam eorum quibus alia corpora imbuuntur, natura possit intelligi; his
etiam causas addemus colorum quos vulgò collucere in nubibus videmus; circulorum itidem astra coronantium, et postremò cur Sol et Luna multiplicati
interdum appareant.
| Caeterum quoniam harum rerum cognitio pendet ex principiis generalibus naturae, nondum satis benè, quod ego sciam, in hunc usque diem
explicatis, hypothesibus initio quibusdam utendum erit, quemadmodum et
in Dioptrice, sed adeò planas et faciles illas reddere studebo, ut forsan etiam
non demonstratas facilè sitis admissuri.
III. Aquam, terram, aërem, et reliqua corpora quae nos circum- | stant,
ex variis particulis componi. Poros esse in omnibus istis corporibus subtili
quadam materiâ repletos. Particulas aquae esse longas, teretes et laeves.
Aliorum corporum ferè omnium particulas, habere figuras irregulares, angulosas et ramorum instar expansas. Ex istiusmodi particulis simul junctis
et implexis corpora dura componi. Easdem, si non sint implexae, nec tam
crassae quin à materia subtili possint agitari, oleum vel aërem componere.
Primò igitur suppono aquam, terram, aërem, et reliqua similia corpora,
quibus cingimur, constare multis exiguis partibus, figurâ et magnitudine
differentibus: quae nunquam tam accuratè nexae et continuatae sunt, quin
pluri- | ma spatia inter illas pateant; Non quidem vacua, sed referta materiâ
illâ subtilissimâ, per quam suprà diximus actionem luminis communicari.
Deinde suppono exiguas illas partes, quibus aqua componitur, longas, laeves
et lubricas esse anguillarum parvularum instar, quae licèt jungantur et implicentur, nunquam tamen ita nexae cohaerent, ut non facilè separentur.
Et contrà, ferè omnes alias, tam terrae, quàm aëris et plerorumque corporum particulas admodum irregulares et inaequales figuras habere; adeò ut
tam parum implicari non possint, quin statim mutuò nectantur et haereant
velut impeditae, quemadmodum rami virgultorum in sepibus. Et quoties
illae | ita nectuntur, corpora dura componunt, ut terram, lignum et similia.
15 particulis ] particularis 44 50ab particulis U 56E
2 fulgura ] Translates ‘les foudres’:
cf. the more technical translations in
Met. VII (esp. p. 291, l. 17 and note).
(Met. VII, 8)
25 suprà ] Diopt. I, 7.
2 fulmina ] le tonnerre
2 ibi ] en l’air
3 Inter caetera autem studiosè ] Mais sur
tout 5 eorum ] toutes om. 9 Caeterum ] † Il est vray que 10 in hunc usque diem ]
add. 14 reliqua ] tels om. 15 variis particulis ] plusieurs parties 15 subtili ] fort
om. 17 ferè omnium ] la plus part 17 figuras ] diuerses om. 17–18 angulosas et ]
add. 18 istiusmodi particulis ] ces branches 26 suppono ] en particulier om. 29 aëris ]
mesme om. 31–32 quin statim . . . impeditae ] qu’elles ne s’accrochent & se lient les
vnes aus [sic] autres 32 virgultorum ] qui croissent ensemble om.
238
5
10
15
20
25
30
Caput I.
5
10
15
20
25
30
35
Contra, quoties simpliciter una alteri tantùm imponitur, et non nisi valde
parum, vel nullo modo implicantur, et simul adeò parvae sunt, ut agitatione
materiae subtilis, qua cinguntur, facilè moveri et separari possint, multum
spatii occupare debent; et corpora liquida, rarissima et levissima, ut oleum
aut aërem, componere.
IV. Hanc materiam subtilem indesinenter moveri. Ipsam solere celeriùs
ferri juxta terram quàm prope nubes, versus Aequatorem quàm versus Polos,
aestate quàm hyeme, ac die quàm nocte.
Praeterea cogitandum est materiam subtilem, omnia intervalla quae sunt
inter partes horum corporum replentem, nunquam à motu velocissimo cessare, sed assiduè huc atque illuc ferri, non autem eadem velocitate ubivis
et omni tempore: nam ut plurimum | paulò concitatiùs fertur juxta superficiem terrae, quàm in sublimi aëre, ubi nubes consistunt; et sub aequatore,
locisque vicinis, quàm sub polis; et in eodem loco velociùs aestate, quàm
hyeme; interdiu etiam, quàm noctu. Quorum omnium ratio ma- | nifesta
erit, si putemus lucem nihil aliud esse quam motum quemdam, vel actionem
qua corpora luminosa materiam subtilem, quaquaversum secundùm rectas
lineas à se propellunt; quemadmodum in Dioptrica dictum est. Inde enim
sequitur radios solares, tam rectos quàm reflexos, validiùs illam agitare interdiu, quàm noctu; aestate quàm hyeme; sub aequatore, quàm sub polis,
et denique prope terram, quàm prope nubes.
V. Ipsius etiam particulas esse inaequales. Quae minores sunt, minùs
virium habere ad alia corpora movenda.
Sciendum etiam est hanc materiam subtilem diversae magnitudinis partibus constare; earumque alias (licèt omnes perexiguae sint) | aliis longè
majores esse; et maximas quidem, vel (ut rectiùs loquamur) minùs exiguas,
semper plus virium habere, quemadmodum in universum omnia magna corpora tantundem agitata, quantum parva, haec robore multum exsuperant.
Atque id efficit, ut quò haec materia est minùs subtilis, id est composita ex
partibus minùs exiguis, hoc vehementiùs partes aliorum corporum agitare
possit.
VI. Crassiusculas praecipuè inveniri in locis ubi maximè sunt agitatae.
Illas multorum corporum meatus ingredi non posse; ideoque ista corpora
esse aliis frigidiora.
Unde etiam fit ut plerumque minùs subtilis sit eo in loco et tempore,
in quo maximè agitatur; ut juxta superficiem terrae, quàm in media aëris
16 quemdam, ] quemdam ∧
16 actionem ] actionem,
18 in Dioptrica ] Diopt. I 3, 8.
3 facilè ] add. 9 Praeterea ] paragraph separation add. 9 omnia ] add. 11 eadem ] exactement om. 22 etiam ] add. 24 Sciendum ] paragraph separation add. 24 diversae
magnitudinis ] diuerses 28 multum ] add. 32 ubi maximè sunt agitatae ] où elle [scil.
la matiere subtile] est le plus agitée 34 aliis frigidiora ] froids 35 Unde ] paragraph
separation add. 35 eo in loco et tempore ] aux lieus, & aux tems 239.36–240.1 in
media aëris regione ] vers les nuës
239
AT 653
210
AT 235
Meteororum
211
AT 236
AT 654
regione; sub aequatore, quàm sub polis; aestate, quàm hyeme; et demum
interdiu, quàm noctu. Cujus rei ratio in eo consistit, quòd harum partium maximae, cùm eo ipso sint validissimae, omnium facillimè eò tendere
possint, ubi ob agitationem vehementiorem, faciliùs motus illarum continuatur. Semper tamen ingens numerus minorum, mixtus cum his maximis
fertur. et notandum omnia terrestria corpora, poris quibusdam pervia esse,
qui minimas illas quidem admittunt: sed ex iis multa esse quae tam arctos
atque ita ordi- | natos hos meatus habent, ut maximas omnino excludant;
Atque haec ut plurimum ea sunt quae gelidiora inveniuntur, si tangantur
vel tantùm manus ad illa propius admoveantur. Sic quantùm marmor aut
metallum ligno gelidius est, tantò etiam difficiliùs eorum poros partes hujus materiae minùs subtiles admittere putandum est; et poros glaciei adhuc
aegriùs quàm marmoris vel metalli, cùm haec ipsis multò frigidior sit.
VII. Quid sit calor et quid frigus. Quomodo corpora dura calefiant. Cur
aqua liquida esse soleat, ac quomodo frigore durescat. Cur glacies eandem
semper retineat frigiditatem et duritiem quamdiu glacies est, etiam in aestate, nec paulatim ut cera molliatur.
Hı̂c enim statuo | ad naturam caloris et frigoris intelligendam, non opus
esse aliud concipere, quàm exiguas corporum quae tangi- | mus partes solito
magis aut minùs vehementer, sive ab hac materia subtili sive ab alia qualibet causa, commotas, intensiùs etiam vel remissiùs in parva capillamenta
nervorum tactui inservientium ferri: Et, cùm vehementiâ quâdam insolitâ
illa impelluntur, hoc sensum caloris in nobis efficere; frigoris verò cùm solito
remissiùs agitantur; Ac licèt haec materia subtilis non separet ab inuicem
corporum durorum partes instar ramorum implicitas, quemadmodum separat partes aquae, vel aliorum corporum liquidorum; tamen illa has agitare,
et magis aut minùs concutere potest, prout impetu concitatiori aut languidiori fertur, vel etiam prout partes magis aut minùs crassas habet: quemadmodum venti ramos omnes arborum, quibus sepimentum aliquod contexitur,
agitare possunt, nulla tamen earum evulsa. Caeterum cogitandum est inter
hujus materiae subtilis robur, et vim resistentem partium corporum aliorum, illam proportionem esse, ut quum non minùs agitatur, neque subtilior
4 illarum ] illorum 44 50ab 56E illarum AT 8 excludant ] excludam 50a 16 quamdiu ]
quãdiu 44
26 liquidorum; ] liquidorum,
26 has ] Refers to ‘corporum durorum
partes’, not to the second ‘partes’ as
one might expect.
2 harum ] ses [scil. de la matiere subtile] 3 eo ipso ] add. 5 minorum ] fort petites
5 maximis ] plus grosses 8 atque ] ou 10 manus ad illa propius admoveantur ] on
s’en approche 10 quantùm ] d’autant que 11 est ] † se sentent 11 tantò etiam difficiliùs ] ne . . . pas si facilement 13 multò ] encore 14 Quid sit calor et quid frigus ]
Ce qu’on peut conceuoir pour le chaud, & pour le froid 16 et duritiem quamdiu glacies
est ] add. 18 Hı̂c ] paragraph separation add. 18 ad naturam caloris et frigoris intelligendam ] pour le froid & le chaud 20 hac materia subtili ] les petites parties de cette
matiere subtile 24 Ac ] † il est bien aysé a comprendre que om. 26 vel ] & de tous les
27 concutere ] faire trembler 28 vel etiam ] & 29 arborum ] arbrisseaus
240
5
10
15
20
25
30
Caput I.
5
10
15
20
25
30
est, quàm solet esse | in hac regione juxta terram, vim habeat agitandi exiguas partes aquae quas interlabitur, et | singulas seorsim loco movendi; imò
etiam plerasque earum inflectendi, atque ita hanc aquam liquidam reddendi:
sed quum non vehementiùs pellitur, nec minùs subtilis est, quàm solet esse
in his plagis in aëre sublimi, aut quandoque per hyemem juxta terram, non
satis illi roboris adest ad illas ita inflectendas et agitandas; unde fit ut confusim et sine ordine unae aliis impositae sistantur, atque ita corpus durum,
glaciem videlicet, componant; Adeò ut eandem differentiam inter aquam et
glaciem possimus imaginari, quam inter cumulum paruarum anguillarum,
seu viventium seu mortuarum, innatantem piscatoriae scaphae foraminibus
undique pertusae, quibus aqua fluviatilis, qua moventur, admittitur; et cumulum earundem anguillarum quae siccae et gelu rigidae in ripa jacent. Et
quoniam aqua nunquam gelu constringitur, nisi materia quae ejus partes
interlabitur plus solito sit subtilis, inde fit, ut pori glaciei qui tum formantur ad mensuram particularum hujus materiae subtilissimae, sic arctentur
ut paulò majores omninò excludant; atque ita glacies maneat frigidissima,
licèt in aestatem reservetur; atque ut semper duritiem suam obtineat, nec
paulatim instar cerae mollescat: Ejus enim pororum angustia, impedit quò
minus calor ad interiora penetret, nisi quatenus exteriora liquescunt.
VIII. Quae sint salium particulae; quae etiam spirituum, sive aquarum
ardentium. Cur aqua rarefiat dum congelatur, atque etiam dum incalescit.
Et cur fervefacta citiùs congeletur.
Praeterea hı̂c quoque notandum venit, partium longarum et lubricarum,
ex quibus aquam compositam diximus, plurimas qui- | dem esse, quae hinc
et inde se inflectunt, et à motu qui eas ita flectit cessant, prout materia
subtilis qua cinguntur, paulò majori aut minori robore pollet, ut paulò ante
dictum est; sed praeterea etiam quasdam esse | paulò crassiores, quae cùm
non | ita flexiles sint, salis omnia genera componunt; et quasdam alias paulò
subtiliores, quae, cùm non ita facilè cessent ab isto motu, conflant liquores
illos tenuissimos, qui spiritus aut aquae vitae vocantur, et nullo frigore solent
concrescere. Cùm autem illae ex quibus aqua communis constat, omnino
cessant ab eo motu qui eas flectit, non putandum est earum naturam exigere, ut omnes in rectum instar junci porrigantur, sed in multis, ut potiùs
hoc vel illo modo curvatae sint: Unde fit ut tunc non possint seipsas ad
14 tum ] tam 44 50a tum Huet 50b 56E AT
2 movendi; ] movendi,
11 admittitur; ] admittitur,
24 diximus ] Met. I, 3.
26 ante ] Met. I, 4.
1–3 vim habeat . . . inflectendi ] a la force d’agiter, & de faire mouuoir separement l’vne
de l’autre, & mesme de plier la plus part des petites parties de l’eau entre lesquelles elle
se glisse 7 impositae ] iointes & om. 18–19 Ejus enim . . . penetret ] a cause que la
chaleur ne penetre au dedans 25 et à . . . cessant ] ou cessent de se plier 26 majori
aut minori ] qu’a l’ordinaire om. 27 paulò ] add. 28 paulò ] add. 29 cùm non . . .
motu ] le pouuvant estre [scil. pliées] tousiours 29–30 liquores . . . vocantur ] les esprits
ou eaus de vie 32 ab eo motu qui eas flectit ] de se plier
241
AT 237
212
AT 655
213
AT 238
Meteororum
tam angustum spatium contrahere, quàm dum materia subtilis satis virium
habens ad illas quomodolibet inflectendas, semper ipsarum figuras ad mensuram locorum quibus insunt, accommodat. Notandum etiam est cùm haec
materia subtilis multò plus virium habet, quàm ad hoc requiratur, illam
contrariâ ratione efficere, ut in majus spatium se diffundant. Quod facile
erit experientiâ cognoscere, si aliquod vas longi satis et angusti colli calidâ
repletum aëri exponamus, cùm gelat, haec enim aqua sensim subsidet, usque
dum pervenerit ad certum aliquem frigoris gradum; Inde iterum paulatim
intumescet et surget, usque dum gelu vincta, consistat; atque ita idem frigus
quod initio illam coget et condensabit, paulò pòst eandem rarefaciet. Experientia etiam docet aquam calentem, quae igni apposita diu bulliit, frigidâ
et crudâ celeriùs congelari; atque hoc ex eo contingit, quòd tenuissimae ejus
partes et quae, cùm facillimè inflectantur, omnium maximè congelationi
resistunt, ex eâ dum bullit egrediantur.
214
214
AT 239
IX. Particulas de quibus hı̂c agimus | non esse indivisibiles: nec in hoc
tractatu quidquam negari eorum quae in vulgari Philosophia traduntur.
Ut autem faciliùs hae hypotheses apud vos inveniant locum, nolim putetis
me particulas corporum terre- | strium tanquam atomos aut indivisibilia
corpuscula concipere; sed | potiùs cùm omnes ex eâdem materia constent,
me credere unamquamque modis innumeris dividi posse, nec aliter inter se
differre, quàm lapides variarum figurarum ex eadem rupe excisos. Praeterea
etiam ne videar sponte Philosophis aliquam in me disputandi occasionem
dare velle, moneo expressè, me nihil eorum negare, quae illi, praeter ea
quae jam dixi, in corporibus imaginantur, ut formas substantiales, qualitates
reales, et similia, sed putare meas rationes tantò magis esse admittendas,
quò simpliciora et pauciora sunt principia ex quibus pendent.
7 gelat, ] gelat:
7 sensim ] ‘visibly’
2 quomodolibet ] add. 2–3 semper . . . accommodat ] leur fait accommoder leurs figures
les vnes aux autres 3 Notandum ] vray 4 multò ] add. 6 aliquod ] vn matras, ou
autre tel 11 calentem ] add. (see Introduction, p. 42) 11 quae igni apposita diu bulliit ]
qu’on a tenuë long tems sur le feu 11–12 frigidâ et crudâ ] que d’autre (see Introduction,
p. 42) 12–14 tenuissimae . . . resistunt ] celles de ses parties, qui peuuent le moins cesser
de se plier 14 bullit ] on la chauffe 15–16 Particulas . . . traduntur. ] Que les plus
petites parties des cors, ne doiuent point estre conceuës comme des atomes, mais comme
celles qu’on voit a l’oeil, excepté qu’elles sont incomparablement plus petites. Et qu’il
n’est point besoin de rien reieter de la Philosophie ordinaire pour entendre ce qui est en
ce traité. 17 hae ] toutes om. 19 corpuscula ] particules 19 cùm (. . . ) constent ] †
les iugeant 22–23 ne videar . . . velle ] pour ne point rompre la paix auec les Philosophes
* (see Introduction, p. 56) 24–25 formas substantiales, qualitates reales ] leurs formes
substantielles, leurs qualités reelles 26 simpliciora et ] add. 26 principia ] choses
242
5
10
15
20
25
|
5
10
15
20
25
30
Caput II.
AT 656
De vaporibus et exhalationibus.
I. Quomodo vi Solis corporum terrestrium particulae nonnullae sursum
attollantur.
Si consideremus materiam subtilem, quae per terrestrium corporum poros
fertur, vel praesentiâ Solis, vel simili qualicunque causâ !vehementiùs interdum quàm aliàs impelli, et ita" vehementiùs quoque exiguas istorum corporum partes impellere, facillimè intelligemus illam effecturam, ut quae satis
exiguae sunt, et simul ejus figurae, atque in tali situ, ut facilè à vicinis separentur, huc atque illuc dissiliant atque in aërem attollantur: non quidem |
inclinatione quadam singulari, qua ascensum affectent, aut vi quadam Solis
attrahente, sed solummodo quia locum nullum inveniunt, per quem faciliùs
motum continuare queant: quemadmodum è terrâ pulvis surgit, si tantùm
pedibus alicujus viatoris deorsum pellatur et agitetur; licèt enim grana hujus pulveris magnitudine et pondere multùm exuperent exiguas par- | tes de
quibus hı̂c est sermo, nihilominus tamen sursum tendunt; videmusque altiùs
illa eniti, cùm vasta planities discursantibus multis conculcatur, quàm si
pars tantùm ejus ab uno ex iis prematur. Ideoque non est mirandum, si Solis
actio perexiguas materiae partes, quibus vapores et exhalationes componuntur, in sublime attollat, quum simul eodem tempore totum haemisphaerium
terrae illustret, eique integros dies incumbat.
II. Quid sit vapor; et quid exhalatio. Plures vapores quàm exhalationes
generari. Quomodo crassiores exhalationes ex corporibus terrestribus egrediantur.
Sed notemus has exiguas partes ita sublatas in aërem vi Solis, ut plurimum
illam figuram habere, quam partibus aquae tribuimus: nullae enim aliae
sunt, quae faciliùs à corporibus in quibus haerent divellantur. Atque has
solas abhinc speciatim vapores nominabimus, ut distinguantur ab aliis, quae
figuras magis irregulares habent, et quas, magis proprio vocabulo destituti,
exhalationes dicemus. Sub harum autem nomine et illas comprehendam,
quae fere eandem cum aqua figuram habentes, sed | magis subtiles, spiritus aut aquas vitae componunt; quia facilè ardent ut ipsae, vapores autem
nunquam. Illas verò hinc excludam quae cùm in multos ramos divisae sint,
6–7 "vehementiùs . . . et ita# ] my conj., om. all editions
50b 56E
29 quas, magis ] quas magis,
26 tribuimus ] Met. I, 3.
3 vi Solis ] † le soleil (see Introduction, p. 49) 5–6 per (. . . ) fertur ] est dans 9 ejus
figurae ] de telles figures 9 atque ] ou 12 per quem ] dans lequel 12 faciliùs ] † si
aysé 16 videmusque ] mesme om. 16 altiùs ] beaucoup om. 18 pars (. . . ) ejus ]
add. 19 perexiguas ] petites 20 in sublime ] assés haut 20 simul eodem tempore ]
tousiours en mesme tems 22 Plures ] beaucoup om. 25 Sed ] paragraph separation add.
25 vi Solis ] par le soleil (see Introduction, p. 49) 27 faciliùs ] si aysement 31 aqua ]
les parties de l’eau 32–33 ut ipsae, vapores autem nunquam ] add. * (see Introduction,
p. 58)
243
AT 240
215
AT 241
Meteororum
AT 657
216
AT 242
217
AT 243
sunt simul tam subtiles, ut non aliud corpus, quàm aëris componant. Quod
autem ad illas attinet quae paulò crassiores etiam in ramos divisae sunt,
rarò quidem ex corporibus duris, in quibus haerent, sua sponte egrediuntur; Sed si quando ignis illa depascat, omnes in fumum solvuntur; Et aqua
etiam poris illorum | illapsa saepius has librare et secum in sublime auferre
potest; eadem ratione qua ventus per transversam sepem spirans paleas vel
folia in virgultis haerentia secum rapit; seu potiùs quemadmodum ipsa aqua,
in summum alembici secum attollit exiguas partes olei, | quas Chymici ex
plantis siccis plurimâ aquâ maceratis extrahunt, omnia simul destillantes;
atque hac operâ efficientes, ut paululum illud olei quod habent, cum magnâ
immistae aquae copiâ assurgat. Revera enim plurimae illarum eaedem sunt,
quae corpora horum oleorum componere solent.
III. Cur aqua in vaporem versa valdè multùm loci occupet. [fig. 56, 57]
Notemus etiam vapores semper plus spatii occupare quàm aquam, licèt
nonnisi ex iisdem particulis constent; quia cùm hae partes corpus aquae componunt, non moventur nisi quantum sufficit ut se inflectant et labendo unae
aliis implicent; quemadmodum videmus illas exhiberi ad A. Sed contrà quum
| vaporis formam habent, agitatio | illarum adeò est concitata, ut celerrimè
rotentur in omnes partes, et eadem operâ in longitudinem suam porrigantur; unde fit ut singulae illarum reliquas sui similes, irruptionem in parvas
sphaerulas, quas describunt, molientes, arcere atque abigere possint, ut illas
cernimus representari ad B; planè quemadmodum baculo L M, per quem
funiculus N P trajectus est, celerrimè rotato, videmus funiculum rectum
atque extensum porrigi, occupantem eo ipso totum spatium comprehensum
circulo N O P Q: Hac ratione ut nullum ibi aliud corpus locari possit, quod
| non cum impetu flagellet, atque expellere nitatur; sed motu facto lentiore,
illum collabi, et baculum sua sponte circumdare, neque tantum spatii occupare, quàm antea.
IV. Quomodo iidem vapores magis aut minùs densari possint. Quare insolitus calor aestate interdum aëre nubilo sentiatur. Et quid vapores calidos
aut frigidos reddat. [fig. 56]
Observemus praeterea hos vapores modò magis, modò minùs esse densos
aut raros, magis aut minùs calidos vel frigidos; magis vel minùs pellucidos
vel obscuros; magis etiam vel minùs humidos vel siccos. Primò enim cùm
27 circumdare ] cirumdare 44
7 aqua, ] aqua ∧
9 destillantes ] ‘distilling’
10 habent ] Supply ‘plantae’.
25 N O P Q: ] N O P Q,
26 nitatur; ] nitatur,
5 librare ] Since the French text has
‘degager’, one wonders if the translator
intended to write ‘liberare’; but in the
sense of ‘launch’, the present reading is
acceptable enough.
13 valdè multùm ] incomparablement plus (. . . ) qu’auparauant 14 Notemus ] paragraph
separation add. 14 plus ] beaucoup om. 27 collabi, et ] add. 28 quàm antea ] add.
30 aëre nubilo ] add. 30–31 calidos aut frigidos ] plus ou moins chaudes, ou froides
244
5
10
15
20
25
30
Caput II.
5
10
15
20
25
30
35
partes illorum non ampliùs satis agitatae, ut rectae maneant et extensae,
incipiunt convolvi atque accedere ad invicem, ut videmus ad C et D; vel
etiam cùm inter montes arctatae, vel inter actiones diversorum ventorum
mediae, qui flatu opposito alios alii impediunt, quò minùs aërem agitent;
vel [cùm] sub nubibus quibusdam stantes, non tantùm dilatari possunt,
quantum agitatio illarum exigit, quales cernimus ad E; vel etiam denique
cùm plures earum simul maximam partem suae agitationis motui in eandem partem impendentes, non tam velociter rotantur quàm aliàs solent,
quemadmo- | dum illae quae ad F, ubi egressae ex spatio E, ventum generant nitentem ad G: Palàm est vapores, quos componunt, crassiores et
magis coactos esse, quàm si horum trium nihil | accideret. Manifestum
quoque est si vaporem ad E tantundem agitatum fingamus, quantum est
ille qui ad B, multò illum calidiorem fore; nam particulae ejus magis coactae plus virium habent; quemadmodum candentis ferri calor, ardentior est |
calore flammae vel prunarum. Atque hinc est ille calor quem vehementiorem
et magis veluti suffocantem aestate interdum sentimus, aëre tranquillo et
nubibus undiquaque aequaliter presso pluviam moliente, quàm eodem nitido et sereno. Vapor autem qui | ad C, frigidior est illo qui ad B, licèt
particulas paullò arctiùs compressas habeat; quia multò minùs agitatas easdem supponimus. Contrà ille qui ad D calidior, quia ejus particulas multò
magis condensatas, et non nisi paulò minùs agitatas statuimus. Et qui ad
F frigidior quàm qui ad E, licèt partes non minùs compressas nec minùs
habeat agitatas; quoniam illae | magis conspirant in eundem motum, atque
ideò particulas aliorum corporum minùs concutiunt. Ut ventus semper eodem modo spirans, licèt vehementissimus, non tantum agitat folia et ramos
arborum, quantum languidior sed magis inaequalis.
V. Cur halitus calidior emittatur ore valde aperto, quàm propemodum
clauso. Et cur majores venti semper frigidi sint.
Et experientia docebit, in agitatione parvarum partium, terrestrium corporum calorem consistere, si contra digitos junctos fortiter spirantes, observemus spiritum ore egressum, in exteriori manus superficie frigidum nobis videri, quia ibi celerrimè et aequali robore latus, non multum agitationis
efficit; Et contrà satis calidum inter medios digitos; quia per illos lentiùs
et inaequaliùs enitens, magis tremulo motu exiguas illorum partes concitat. Ut illum etiam semper calidum sentimus ore patulo et hianti flantes,
5 [cùm] ] my conj. cùm all editions 10 G: Palàm ] G. Palàm 44 50a G: palàm 50b G:
palam 56E 14 calor, ] calor; 50a calor ∧ 50b 56E 18 ad ] ab 56E
14 calor, ] calor ∧
4 agitent; ] agitent,
4 mediae ] add.
11 si . . . accideret ] lors qu’il n’arriue aucune de ces trois choses
14 candentis ] embrasé 16 interdum ] souuent 17 nubibus ] add. 23 in eundem
motum ] a se mouuoir en mesme sens 27 calidior emittatur ] se sent plus chaude quand
on souffle 29–30 in agitatione . . . consistere ] que c’est en cette agitation des petites
parties des cors terrestres que consiste la chaleur 34 magis tremulo motu ] d’auantage
245
218
AT 658
AT 244
219
AT 245
Meteororum
220
AT 246
AT 659
AT 247
et frigidum eodem ferè clauso. Atque ab hac eadem ratione est quod communiter venti impetuosi frigidi sunt, neque multi calidi spirant, nisi etiam
simul sint lenti.
VI. Cur vapores interdum magis interdum minus radios luminis obtundant.
Cur halitus oris magis videatur hyeme quàm aestate. Plures vapores solere
esse in aëre cùm minimè videntur quàm cùm videntur.
Praeterea vapores ad B et E et F sunt pellucidi, nec visu à reliquo aëre
dignosci queunt: quum enim celerrimè, et eodem quo materia subtilis, quae
illas circumjacet, impetu moveantur, non possunt impedire ne actionem à
luci- | dis corporibus manantem in se admittat, sed potiùs ipsimet etiam
illam admittunt. Contrà verò vapor ad C obscurior, sive minùs transparens
evadit, quoniam ejus particulae non sunt ampliùs ita obsequentes | huic materiae subtili, ut quibuslibet ejus impulsionibus cedant: et vapor qui ad D,
quia calidior quàm qui ad C, non tam obscurus esse potest. Ut videmus hyberno tempore calentium equorum halitum et sudorem propter aëris frigus
specie densi et obscuri fumi crassescere, qui contrà aestate, propter ejusdem
aëris calorem, non apparet. Neque enim dubitandum quin aër saepe tam
multos aut etiam plures vapores con- | tineat, cùm nulli prorsus in eo videntur, quàm cùm densissimi apparent: quomodo enim sine miraculo fieri
posset, ut Sol torridus aestivo tempore, media die, vel lacui vel locis paludosis incumbens, nullos vapores inde elevaret | tum temporis enim notatur,
aquas subsidere et decrescere magis, quàm aëre frigido et obscuro.
VII. Quo sensu vapores alii aliis humidiores aut sicciores dici possint.
Denique vapores qui ad E, humidiores sunt, id est magis dispositi ad
transeundum in aquam, atque ad reliqua corpora instar aquae humectanda,
quàm qui ad F. Nam contrà hi sicci sunt, quia validè impellendo humida
corpora quibus occurrunt, inde ejicere partes aquae in iis latentes et secum
auferre possunt, atque ita illa exsiccare. Ut etiam ventos impetuosos semper siccos experimur, neque humidum quemquam nisi simul et languidum.
Dicere quoque possumus eosdem vapores, qui ad E, humidiores esse iis, qui
ad D, quum partes illorum plus agitatae, meliùs aliorum corporum poris,
ad ea humectanda se insinuare possint. Sed alio respectu sicciores etiam
24 vapores qui ad E, ] vapores, qui ad E 44 vapores, qui ad E, 50ab vapores qui ad E,
56E 32 humectanda ] humectanda; 50b
1–2 communiter ] ‘usually’
9 illas ] This refers to ‘vapores’, which
is masculine (‘pellucidi’ (l. 7), ‘ipsimet’
(l. 10)). The mistake was no doubt
caused by the French ‘vapeurs’, which
is feminine. Compare the case of diam-
eter (p. 200, l. 1 and note; p. 223, l. 15
and note). (Diopt. VII, 19 and IX, 6)
9–10 à lucidis corporibus ] See Introduction, p. 39.
21 elevaret: ] elevaret?
31 poris, ] poris ∧
2 sunt ] se sentent 17 enim ] add. 19 densissimi ] add. 20 torridus ] add. 21 nullos
vapores inde elevaret ] manquast d’en esleuer beaucoup de vapeurs 22 magis ] beaucoup
om. 23 Quo sensu . . . possint. ] Comment les mesmes vapeurs sont plus humides ou
seiches: Et comment une mesme se peut dire, en diuers sens, plus seiche, & plus humide
qu’vne autre. 24 Denique ] paragraph separation add.
246
5
10
15
20
25
30
Caput III.
5
10
15
20
25
dici possunt; quia scilicet nimia partium agitatio prohibet, ne tam facilè in
aquam coëant.
| VIII. Quae sint variae exhalationum naturae: et quomodo seipsas à vaporibus segregent.
| Quantum ad exhalationes longè plures qualitates admittunt, quàm vapores, ob majorem quam habent partium differentiam. Hı̂c autem sufficit
notasse, crassiores ferè nihil esse praeter terram, qualem in fundo vasis cernimus, in quo pluvia, vel nivalis aqua resedit; subtiliores verò nil aliud,
quàm spiritus, aut aquas vitae, quae semper priores è corporibus destillatis
surgunt; Et mediarum | alias commune quid habere cum volatilium salium,
alias cum oleorum natura, seu potiùs cum illâ fumi ex iis dum comburuntur egredientis. Et licèt hae exhalationes maximam partem non leventur in
aërem, nisi vaporibus mixtae, facillimè tamen ab iis posteà separantur; aut
sua sponte, quemadmodum olea ab aqua cum qua distillantur; aut agitatione ventorum adjutae, quae illas in unum aut plura corpora cogit; quemadmodum rusticae lactis cremorem pulsando, butyrum â sero separant; vel
etiam hoc solo quod vel leviores, vel ponderosiores, vel magis vel minùs vibratae, in regione sublimiori vel humiliori commorantur, quàm ipsi vapores.
Et communiter olea minùs altè levantur, quàm aquae vitae; et quae magis
terream habent naturam, minùs adhuc quàm olea. Nullae autem sunt quae
inferiùs subsistant, quàm illae aquae particulae ex quibus sal commune componitur; quae quamvis propriè loquendo, neque exhalationes neque vapores
dici possint, cùm nunquam altiùs quàm ad superficiem maris attollantur;
quia tamen evaporatione hujus aquae eò pertingunt, et multa habent valde
notatu digna, quae hı̂c commodè possunt explicari, minimè illas omittam.
||
30
Caput III.
De Sale.
I. Quae sit natura aquae salsae: et cur oleum ex corporibus eo madefactis
non tam facilè egrediatur quàm aqua.
Salsedo maris consistit tantùm in crassioribus istis ejus aquae particulis,
quas paulò antè audivimus non convolvi aut flecti posse actione materiae
subtilis, quemadmodum reliquas, neque etiam agitari nisi minorum interventu. Primò enim, nisi aqua composita foret ex ejusmodi partibus, quales
supra statuimus, aequè facile aut difficile illi esset, in quotlibet et cujuslibet
5 exhalationes ] exhalationes,
16 cremorem ] ‘cream’
16 pulsando ] ‘churning’
31 paulò antè ] Met. I, 8.
17 etiam ] souuent om.
19–20 magis terream habent naturam ] ne sont que terre
21 aquae ] add. 28 salsae: ] Et que les parties de l’eau sont telles qu’il a esté dit. om.
31 convolvi aut ] add. 33 ejusmodi ] quelques 247.34–248.1 in quotlibet et cujuslibet
figurae partes ] en toutes façons & en tous sens
247
221
221
AT 248
222, AT 249
Meteororum
AT 250
223
AT 661
AT 251
224
figurae partes dividi; atque ideò vel non tam liberè, quàm solet, illaberetur
corporibus, quorum meatus satis laxi sunt, ut calci et arenae; vel etiam
quodammodo in ea penetraret, quae arctiores illos habent, ut in vitrum
et metallum. Deinde nisi hae aquae partes eam haberent figuram quam
ipsis tribuimus, non tam facilè ex poris aliorum corporum, quos insederunt,
sola ventorum agitatione aut calore expellerentur; ut olea et pinguiores alii
liquores, quorum partes alias figuras habere diximus, manifestum reddunt:
vix enim unquam omnino ejici possunt ex corporibus, quae semel occuparunt. Postremò quoniam nulla in natura corpora videmus adeò accuratè
similia, quin semper | aliquantulum in magnitudine differant, neminem esse
puto, qui difficulter patiatur sibi persuaderi aquae etiam partes non omnino
aequales esse, et praesertim in mari (quod est ingens aquarum omnium receptaculum) quasdam tam crassas inveniri, ut non possint instar aliarum,
diversimodè inflecti ab ea vi qua communiter agitantur. Atque hı̂c deinceps
conabor demonstra- | re, hoc solum sufficere ut omnes salis qualitates in iis
reperiantur.
II. Cur tanta sit in sapore differentia inter salem et aquam dulcem. Cur
sal carnium corruptionem impediat, easque duriores reddat: cur verò aqua
dulcis eas corrumpat.
Primò non mirandum est illas saporem pungentem et penetrantem habere,
multum differentem ab eo aquae dulcis; cùm enim non possint à materia
subtili, quae illas circumjacet inflecti, necesse est ut in cuspides erectae et
telorum instar vibratae linguae poros ingrediantur, atque ita penetrent satis
altè ad illam pungendam: cùm è contrà partes aquae dulcis molliter supra
illam fluitantes, et semper in latera jacentes, ob facilitatem qua flectuntur,
vix gustu possint sentiri. Et particulae salis ita punctim ingressae poros
carnium, quae eo condiri solent ut asserventur, non modò humiditatem tollunt, sed etiam sunt instar paxillorum hı̂c illic inter earum partes defixorum,
ubi immoti et non cedentes illas sustinent, et impediunt ne aliae | magis lubricae seu plicatiles immixtae, illas concutientes, loco moveant, atque ita
corrumpant corpus quod componunt. Hinc etiam carnes salitae successione
temporis magis indurescunt; quas alioqui partes aquae dulcis, se inflectendo,
atque huc illuc poris earum illabendo, facilè emollirent | et corrumperent.
III. Cur aqua salsa gravior sit quàm dulcis; et nihilominus salis grana
in aquae marinae superficie formentur. Particulas salis communis esse |
16 reperiantur. ] reperiantur ∧ 44
7 diximus ] Met. I, 3.
25 in latera jacentes ] This use of in
with the accusative is most peculiar;
perhaps we should read ‘in latere’.
4 aquae ] add. 6 sola ventorum agitatione aut calore ] par la seule agitation des vens
ou de la chaleur 11 partes ] toutes om. 14 diversimodè ] add. 20 Primò ] paragraph
separation add. 22–23 in cuspides . . . vibratae ] de pointe 24 molliter ] add. 29–
30 lubricae seu ] add. 33 facilè emollirent | et corrumperent ] pourroient ayder a les
ramollir, & a les corrompre 34–35 salis grana (. . . ) formentur ] le sel ne se forme que
248
5
10
15
20
25
30
35
Caput III.
5
10
15
20
25
30
longas, rectas, et in utraque extremitate aequaliter crassas: quomodóque
disponantur inter particulas aquae dulcis: et majorem esse particularum
agitationem in aqua salsa, quàm in dulci.
Praeterea non mirum est aquam salsam dulci ponderosiorem esse, quum
partibus constet magis crassis et solidis; quae propterea in minus spatium
contrahi possunt; Ex hoc enim gravitas pendet. Sed inquisitione dignum
est, quare partes illae solidiores inter alias minùs solidas mistae remaneant,
quum ob majorem gravitatem subsidere debere videantur. Et hujus rei
ratio est, saltem in partibus salis vulgaris, quòd utramque extremitatem
aequaliter crassam habeant, sintque omnino rectae instar teli vel ba- | culi:
si enim unquam in mari quaedam fuerint in unâ sui extremitate crassiores,
et eo ipso ponderosiores quàm in alterâ, satis temporis à mundi exordio
habuere, ut, crassiori ista parte deorsum inclinata, usque ad fundum descenderent; et si quae fuerint curvae, satis etiam temporis habuerunt, ut
corporibus duris occurrentes, eorum poros ingrederentur; sed quia in hos
semel immissae, non tam facilè se inde liberare potuerunt, quàm rectae et
in utraque parte aequales, ideò nullae nunc praeter has ibi esse possunt. Hae
autem quoniam transversae sibi invicem incumbunt, praebent occasionem
partibus aquae dulcis, quae à motu non cessant, illas interlabendi et se ipsis
annulorum instar circumvolvendi, atque ita ordinandi ac disponendi, ut faciliùs motum continuare queant, et etiam celeriorem habere quàm si solae
essent. Nam cùm ita aliis circumvolutae sunt, vis materiae subtilis qua agitantur, id tantùm agendum habet, ut eas quàm citissimè circa particulas
salis, quas amplectuntur verset, atque ex alia in aliam transferat, nullis interim | ex earum plicaturis sive annulis immutatis; contrà verò cùm solae
existentes aquam dulcem componunt, ita necessariò implicantur, ut pars
virium hujus materiae subtilis debeat impendi in iis diversimodè flectendis,
alioqui enim ab invicem non possent separari; et ideò tunc illas, nec tam
facilè, nec tam velociter movere, id est ex uno loco in alium transferre potest.
IV. Cur sal facilè humiditate solvatur: et cur in certa aquae dulcis quantitate, certa tantùm ejus quantitas liquescat. Cur aqua marina pellucidior
sit fluviatili, et paulò major in ea fiat luminis refractio.
Quum itaque sit verum partes aquae dulcis partibus salis circumvolutas,
faciliùs moveri posse quàm solas, non mirum est illas has circumlabi, cùm
4 salsam ] falsam 44
19 illas ] Refers to the same particles as ‘Hae’ at the beginning of the
sentence.
20 ordinandi ac disponendi ] Supply
‘se’.
1 longas ] add. 4 Praeterea ] paragraph separation add. 8 ob majorem gravitatem ]
naturellement 10 teli vel baculi ] autant de petits bastons 11–12 in unâ . . . in alterâ ] plus grosses par vn bout que par l’autre, ayant esté par mesme moyen plus pesantes
13 crassiori ista parte deorsum inclinata ] add. 17 in utraque parte ] add. 17 ideò . . .
possunt ] † add. 20 annulorum instar ] add. 25 sive annulis ] add. 27 diversimodè ]
add. 29 id est . . . transferre ] add. * 30 dulcis ] add. 33 Quum ] paragraph separation add.
249
224
AT 252
Meteororum
225
AT 662
AT 253
226
AT 254
satis prope adsunt, | et ita complexas retinere ut illas ponderis inaequalitas
non divellat. Quò fit ut sal satis facilè solvatur, in aquam dulcem injectus,
vel tantùm humidiori aëri expositus; nec tamen solvatur in quantitate aquae
determinata, nisi determinata ejus quantitas; ea scilicet quam partes aquae
flexiles se | circumvolvendo amplecti possunt. Et quoniam scimus pellucida
corpora quò minùs motui materiae subtilis, in poris suis haerentis, resistunt,
hoc pellucidiora esse, inde etiam intelligimus aquam marinam naturaliter
fluviali pellucidiorem esse debere, et refractiones paulò majores efficere.
V. Cur non tam facilè congeletur: et quomodo aqua ope salis in glaciem
vertatur.
Videmus quoque illam difficiliùs gelu constringi; quia nunquam aqua gelari
potest, nisi quoties materia subtilis per partes illius fusa, non satis roboris
ad illas agitandas habet. Hinc etiam causas arcani per aestatem componendae glaciei discere possumus; quod licèt jam satis vulgatum, ex optimis
tamen est | quod ejusmodi arcanorum studiosi habent. Salem aequali copiae
nivis, aut glaciei contusae mixtum, circa aliquod vas aqua dulci repletum
disponunt et sine alio artificio ut illa simul solvuntur, haec in glaciem coit:
Quia materia subtilis partibus hujus aquae circumfusa, crassior aut minùs
subtilis, et consequenter plus virium habens, quàm illa quae circa nivis
partes haerebat, locum illius occupat, dum partes nivis liquescendo partibus salis circumvolvuntur. faciliùs enim per salsae aquae quàm per dulcis
poros movetur, et perpetuò ex corpore uno in aliud transire nititur, ut ad ea
loca perveniat in quibus motui suo minùs resistitur: quo ipso materia subtilior ex nive in aquam penetrat, ut egredienti succedat, et quum non satis
valida sit ad con- | tinuandam agitationem hujus aquae, illam concrescere
sinit.
VI. Cur difficillimè sal abeat in vaporem, et aqua dulcis facillimè.
Sed primaria partium salis qualitas est, maximè fixas esse, hoc est non
facilè in vapores solutas attolli, quemadmodum partes aquae dulcis. Quod
non tantùm accidit quia majores sunt, et ponderosiores, sed etiam quia cùm
longae sint et rectae non diu in aëre librari possunt, sive ulteriùs ascensurae
sive descensurae, quin altera earum extremitas deorsum pendeat, atque ita
terrae ad perpendiculum immineant. Sive enim | ad ascendendum sive ad
descendendum, faciliùs aërem hoc situ quàm ullo alio secant. Quod non
eodem modo in partibus aquae dulcis fit; quum enim sint valde plicatiles,
nunquam nisi celerrimè rotatae in rectum porriguntur; quum contrà partes
salis vix unquam hac ratione rotari possint; nam sibi invicem occurrentes,
quia ipsarum inflexibilitas ne unae aliis cederent impediret, statim haerere
4 quam ] quàm 50a
38 ipsarum ] ipsorum 44 50ab 56E
6 motui ] les mouuemens 9 aqua ] en esté om. 10 vertatur ] & pourquoy om. 11 Videmus ] paragraph separation add. 28 Sed ] paragraph separation add. 28–29 non
facilè (. . . ) attolli ] ne peuuent estre esleuées 30 majores sunt, et ponderosiores ] estant
plus grosses, elles sont plus pesantes
250
5
10
15
20
25
30
35
Caput III.
5
10
15
20
25
30
aut motum interrumpere cogerentur. Sed quum ita in aëre suspenduntur,
alterâ suâ cuspide terrae obversâ, manifestum est potiùs descensuras quàm
ascensuras; vis enim quae sursum impellere posset, longè remissiùs agit
quàm si transversae jacerent, et quidem accuratè tantò, quantò aëris cuspidi
resistentis | quantitas minor est illa, quae obniteretur longitudini, quum
interea pondus illarum semper aequale hoc vehementiùs agat, quò aëris vis
resistens minor est.
VII. Cur aqua maris arena percolata dulcescat; et aqua fontium et fluminum sit dulcis. Cur flumina in mare fluentia ejus aquas nec dulciores,
nec copiosiores reddant.
Quibus si addamus aquam marinam dum arenas permeat dulcescere, (quia
nempe partes salis, cùm sint inflexibiles, non ut partes aquae dulcis, per exiguos illos anfractus, qui circa sabuli grana reperiuntur labi possunt) disce| mus fontes et flumina, cùm non nisi ex aquâ vel per vapores sublatâ, vel
colatâ per multum arenae conflata sint, minimè salsa esse debere. Itemque
universas illas aquas dulces, quae quotidie in mare ruunt, neque ejus magnitudinem augere, neque | salsedinem minuere posse: Nam continuò totidem
inde egrediuntur, quarum aliae in vapores mutatae sublimia petunt, atque
inde in nivem aut pluviam glomeratae decidunt in terram, aliae autem et
quidem plurimae per subterraneos meatus usque ad radices montium penetrantes, et calore ibi incluso, velut resolutae in vaporem, attolluntur in
eorundem juga ubi scaturigines seu capita fontium vel fluviorum implent.
VIII. Cur mare magis salsum sit versus aequatorem, quàm versus polos.
Sciemus etiam aquam marinam magis salsam esse sub aequatore quàm
sub polis, si consideremus Solis aestum ibi vehementiorem plures vapores
excitare, qui non semper eodem relabuntur unde venerunt; sed plerumque
aliorsum in loca polis viciniora, ut meliùs posteà intelligemus.
IX. Cur aqua salsa minùs apta sit incendiis extinguendis quàm dulcis: et
cur noctu dum agitatur in mari, lumen emittat. Cur nec muria, nec aqua
maris diu in vase servata sic luceat: et cur non aequaliter omnes ejus guttae
sic luceant. [fig. 58]
1 cogerentur ] cogeremur 50ab 56E 5 resistentis ] resistentes 44 50a resistentis G (?)
50b 56E AT 29 muria ] AT maria 44 50ab 56E la saumure 37
27 posteà ] Met. IV, 4sq.
9–10 ejus aquas nec dulciores (. . . ) reddant ] ne l’empeschent point [ scil. la mer] d’estre
salées [ sic] 11 Quibus ] paragraph separation add. 16 quotidie ] add. 19 in nivem
aut pluviam glomeratae ] en pluie, ou en neige 21 ibi incluso ] qui est dans la terre
22 scaturigines seu ] add. 24 Sciemus ] paragraph separation add. 26 semper ] iustement 28 aqua salsa ] l’eau de la mer 28 dulcis ] celle des riuieres 29 in mari ] add.
30 diu in vase servata ] qui est trouble & corrompue (cf. ‘diu in vase aliquo servata’
below, p. 252, l. 16) 30–31 et cur . . . luceant. ] Pourquoy l’eau de la mer estincelle
plus quand il fait chaud, que quand il fait froid. Pourquoy toutes ses vagues, ny toutes
ses gouttes, n’estincellent pas esgalement.
251
AT 663
227
AT 255
Meteororum
228, AT 256
AT 664
AT 257
229
Postremò, nisi accuratae ignis explicationi hı̂c inhaerere nollem, addi posset, quare aqua marina restinguendis incendiis fluviali minus idonea sit;
Item quare agitata noctu scintillet. Videremus enim particulas salis, dum
velut suspensae inter illas aquae dulcis haerent, facillimè concuti, et ita concussas, multoque robore pollentes, ex eo quod sint rectae et inflexiles, non
modò flammam augere si illi immittantur, sed etiam ex se solis aliquam
accendere posse, si cum impetu ab aqua in qua sunt exiliant. Ut si mare
A, cum vehementia impulsum ad C, ibique illisum | scopulo, vel | obstaculo alio simili assurgat ad B, impetus quem partes salis ex hoc concussu
acquirunt, efficere potest, ut earum primae in aërem juxta B ejectae, se ibi
dulcis aquae partibus quibus circumcingebantur expediant; atque ita solae
et certo intervallo ab invicem dissitae, scintillas ignis generent, non absimiles iis quae solent emicare ex silice percusso. Notandum tamen particulas
salis ad hunc effectum admodum rectas et lubricas requiri, ut tantò faciliùs
à partibus aquae dulcis separari queant; unde nec muria, nec aqua marina
diu in vase aliquo servata, ejusmodi scintillas emittit. Requiritur praeterea,
ut partes aquae dulcis illas salis non nimis arctè complectantur; unde cre| briores hae scintillae apparent coelo calido quàm frigido: Item ut mare
satis agitatum et concitatum sit; Unde fit ut talis flamma ex omnibus ejus
fluctibus non emicet: Ac postremò ut partes salis ferantur punctim instar
sagittarum, potiùs quàm transversim; atque hinc fit ut non omnes guttae
ex eadem aqua exsilientes eodem modo reluceant.
X. Cur aqua in littore maris fossis quibusdam minimè profundis includatur
ad salem conficiendum: et cur sal non fiat nisi aëre calido et sicco.
Deinceps verò perpendamus qua ratione sal dum generatur summae aquae
innatet, licèt admodum fixae et ponderosae illius partes sint, et quomodo ibi
in exigua grana formetur, quorum figura quadrata non multum discrepat ab
illa Adamantis, in mensulae formam expoliti, | nisi quod latissima illorum
frons paulùm excavata conspicitur. Primò necessarium est aquam marinam
aliqua fossa excipi ad evitandam continuam fluctuum agitationem, et excludendam aquam dulcem, quam sine intermissione pluviae et flumina in
Oceanum convehunt. Deinde requiritur aër satis calidus et siccus, ut agitatio | materiae subtilis quae in eo est, ad partes aquae dulcis, à partibus salis
quibus circumvolvuntur liberandas et in vaporem attollendas sufficiat.
XI. Cur omnium liquorum superficies sit admodum laevis: et cur aquae
superficies difficiliùs dividatur quàm ejus interiores partes.
6 aliquam ] aquam 50ab 56E
9 alio ] This dative (also p. 257, l. 17
(Met. III, 19)) is very rare in classical
Latin, but common in later antiqui-
ty. The dative ‘alii’ also occurs in the
Specimina.
1 Postremò ] paragraph separation add. 3 dum ] a cause que 8 scopulo ] vn banc de
sable 15–16 nec (. . . ) ejusmodi scintillas emittit ] ny [sic] sont pas propres 20 emicet ]
en mesme tems om. 23 minimè profundis ] add. 28–29 latissima illorum frons ] la
plus large de leurs faces 32–33 agitatio . . . est ] l’action du soleil 35 omnium ] add.
252
5
10
15
20
25
30
35
Caput III.
5
10
15
20
25
30
Et notandum aquae, ut et aliorum omnium liquorum superficiem perpetuò
aequalem et maximè levem esse; quia partes quidem illius inter se uniformi
motu moventur; partes quoque aëris illam tangentes pari inter se agitatione
feruntur: at aquae partes aliâ ratione et mensura agitantur, quàm aëris;
et praeterea materia subtilis partibus aëris circumfusa, longè aliter movetur, quàm ea quae aquae partes interfluit; atque hinc superficies utriusque
politur, planè eodem modo ac si duo corpora dura attererentur, nisi quòd
longè faciliùs et ferè in eodem instanti hı̂c laevigatio fiat, propter partium,
quae in liquidis sunt mobilitatem. Hinc etiam fit ut superficies aquae longè
difficiliùs, quàm ejus interiora dividatur. Hoc autem ita se habere docet
experientia; nam corpora satis parva, licèt ex materia gravi et ponderosa,
ut | exiguae acus chalybeae, facilè sustinentur et innatant summae aquae,
quamdiu ejus superficies nondum divulsa est, sed ubi semel infra illam sunt,
statim usque ad fundum descendunt.
XII. Quomodo salis particulae in aquae superficie haereant. [fig. 59, 60]
Jam verò cogitandum est, aërem cùm satis calidus est ad excoquendum
salem, non tantummodo quasdam flexibilium aquae partium excitare, et in
vaporem elevare posse, sed etiam cum tanta velocitate attollere, ut priùs illae ad summam hujus aquae superficiem perveniant, quàm tempus habuerint
partibus salis quibus fuerunt circumvolutae se omnino liberandi; easque idcirco eousque secum adducunt, nec priùs planè deserunt quàm foramen exiguum, | per | quod ex corpore aquae emerserunt, sit clausum: Unde fit ut
hae particulae salis ab iis aquae dulcis postmodum relictae huic superficiei
supernatent: Ut eas repraesentari videmus ad D. Cùm enim ibi transversim
jaceant, non satis habent gravitatis ad subsidendum, ut nec acus chalybeae
de quibus diximus, sed tantùm, paululum superficiem deprimunt. Atque ita
primae quae hoc pacto aquae supernatant, hinc inde per ejus superficiem
sparsae, multas veluti fossas aut cavitates perexiguas in ea formant: Deinde
quae sequuntur emergentes ex harum fossarum lateribus, propter eorum
quantulamcunque declivitatem, delabuntur ad ipsarum fundum, ibique se
prioribus adjungunt. Et inter caetera hı̂c observandum ex quacunque de4 aquae partes ] partes aquae 50ab 56E
1 superficiem ] superficiem,
7 attererentur ] ‘were ground against
one another’
26 diximus ] Met. III, 11.
26 tantùm, ] tantùm ∧
1 Et ] paragraph separation add. 5 praeterea ] particulierement aussy 8–9 propter
. . . mobilitatem ] pource que leurs parties, n’estant attachées en aucune façon les vnes
aux autres, s’arrengent toutes dés le premier coup, ainsi qu’il est requis a cet effect
11 corpora ] tous om. 12 facilè ] add. 13 semel infra illam sunt ] elle [scil. la superficie] l’est [scil. diuisée] 16 Jam ] paragraph separation add. 20 omnino ] add.
21–22 exiguum ] add. 22 per quod ex corpore aquae emerserunt ] qu’elles ont fait en
cete superficie pour en sortir 23 ab iis aquae dulcis postmodum relictae ] † demeurent
toutes seules 26 deprimunt ] a cause de leur pesanteur, tout de mesme que font aussy
ces aiguilles om. 29 emergentes ex ] se trouuant sur 29–30 lateribus, propter eorum
quantulamcunque declivitatem ] les pentes 31 inter caetera ] particulierement
253
AT 258
230, AT 665
Meteororum
AT 259
231
AT 260
AT 666
232
mum illae parte adveniant, aptè | ad latus priorum se applicare, ut videmus
ad E, secundas saltem, saepe etiam tertias; quoniam hoc ipso paulò altiùs
descendunt, quàm si in alio situ remanerent, ut in eo qui exhibetur ad F,
vel ad G, vel ad H. Motus etiam caloris, semper aliquantillum superficiem
agitans, hanc dispositionem promovet.
XIII. Cur cujusque salis grani basis sit quadrata: et quomodo basis ista sit
aliquantulum curva, quamvis plana videatur.
Cùm autem ita duae aut tres in singulis fossis porrectae jacent, quae
praeterea allabuntur, eodem modo iis jungi possunt, saltem si sponte aliquo
modo ad hunc situm accedant. Sed si accidat ut propendeant magis ad
extremitates, quàm ad latera priorum, iis applicantur ad angulos rectos, ut
videmus ad K: quia etiam paulò altiùs hac ra- | tione descendunt, quàm si
aliter disponerentur, velut ad L, aut ad M. Et quoniam totidem circiter ad
extremitates duarum aut trium priorum accedunt, quàm ad latera; hinc fit
ut aliquot centenae ita ordinatae primò exiguam veluti tabulam contexant,
figurae ad oculum satis quadratae, quae est instar basis nascentis grani.
Et notandum tribus tantùm ex illis particulis aut quatuor, eodem situ ibi
positis ut ad N, medias semper paulò altiùs demitti quàm exteriores. |
Sed deinde supervenientibus aliis, quae transversae iis junguntur, ut ad
O, illas exteriores ferè tantundem deprimi, quantum interiores; unde fit,
ut exigua tabula quadrata, basis futuri grani salis, quae ut plurimùm ex
aliquot centenis simul junctis est composita, nonnisi plana appareat, etiamsi
sit semper aliquantulum curva. Jam verò prout haec tabula accrescit, ita
quoque altiùs descendit, sed paulatim, et tam lentè, ut aquae superficiem suo
pondere non dividat, sed deprimat tantùm; Et cùm in certam magnitudinem
excrevit, tam demissa est, et isti superficiei aquae sic immersa, ut partes
salis eò devolutae, non adhaereant tabulae oris, sed transgressae eodem
modo | et situ super ipsam labantur, quo priores per superficiem aquae.
XIV. Quomodo integrum salis granum isti basi inaedificetur. Cur sit
quaedam cavitas in medio istorum granorum: et cur eorum superior pars
latior sit quàm basis: et quid basim reddat majorem vel minorem.
Quo ipso alia tabula quadrata ibi surgit, itidem paulatim altiùs descendens, donec rursus particulae salis allabentes, hanc superare et tertiam
quandam tabulam formare possint; atque ita deinceps. Sed particulae salis
secundam tabulam componentes, non tam facilè per priorem devolvuntur,
quàm quae illam primam formabant per a- | quam; neque enim superficiem
tam aequalem et facilem ibi offendunt, et propterea saepius ad medium non
21 quadrata ] quadratae 44
29 inaedificetur. ] inaedificetur, 44(I) (?)
14 latera; ] latera,
8 Cùm ] paragraph separation add. 8 porrectae ] coste a coste l’vne de l’autre 24 paulatim, et ] add. 26 et isti superficiei aquae sic immersa ] add. 32 Quo ] paragraph
separation add.
254
5
10
15
20
25
30
35
Caput III.
5
10
15
20
25
30
35
pertingunt; quod cùm eo ipso vacuum relinquatur, tardiùs haec secunda
tabula descendit, quàm prima; sed paulò major fit antequam tertia incipiat
formari, et denuò haec paulò plus vacui in medio relinquendo, | paulò major
evadit quàm secunda, et ita porro, donec integrum illud granum ex pluribus
hujusmodi mensulis coacervatis, absolvatur; id est donec oras vicinorum
granorum contingens, ulteriùs crescere nequeat.
XV. Cur interdum particulae salis aquae fundum petant, priusquam in
grana possint concrescere. Quomodo quatuor latera cujusque grani, modò
magis, modò minùs inclinata et inaequalia reddantur. Cur commissurae
istorum laterum non sint admodum accuratae, faciliusque in ipsis quàm
alibi grana frangantur: et cur cavitas quae in medio est cujusque grani,
rotunda potiùs sit quàm quadrata. [fig. 61]
Magnitudo primae tabulae à gradu caloris est, quo aqua, dum illa fit,
agitatur; quò enim haec agitatio major est, hoc altiùs particulae salis innatantes superficiem illius deprimunt, atque ita basis minor fit; immò aqua
tam validè concuti potest, ut partes salis pessum eant, antequam ullum
granum formaverint. Ex quatuor lateribus hujus basis, quatuor frontes surgunt, cum quadam acclivitate, quae si calor semper aequalis fuerit inter
generandum hoc granum, non nisi ex causis jam enumeratis dependet; sed
si intendatur, haec acclivitas in parte harum frontium quae tunc formabitur
minor erit; et contrà major si remittat: Atque si alternatim modò augeatur modò minuatur, quasi in gradus hae acclivitates videbuntur fractae.
Et quatuor veluti costae, connectentes has quatuor frontes, nunquam valde
acutae sunt et praecisae; partes enim, quae lateribus hujus grani sese adjungunt, ut plurimùm quidem in longum porrectae, quemadmodum diximus,
ibi adhaerent; sed quae ad angulos ex quibus hae costae surgunt devolvun| tur, faciliùs aliter se applicant; quemadmodum scilicet exhibentur ad P,
quod hos angulos paulò obtusiores et minùs aequales reddit; unde ipsum
etiam granum saepissimè fragilius | est hı̂c quam alibi, et spacium in medio
vacuum, rotundum potiùs quàm quadratum.
XVI. Cur grana ista in igne crepitent quum integra sunt, confracta autem
non crepitent. [fig. 62]
Praeterea quoniam hae partes granum componentes, praeter ordinem
quem explicavimus, caetera satis confusè junguntur, saepius inter illarum
extremitates, quas se mutuò contingere non necesse est, satis vacui spatii
relinquitur ad recipiendas aliquas dulcis aquae partes, quae ibi inclusae et
23 costae ] ‘edges’
25 diximus ] Met. III, 12.
3 haec . . . relinquendo ] le milieu de celle cy demeurant vuide 10 non sint admodum
accuratae ] ne sont ny fort ayguës, ny fort vnies 11 quae in medio est ] add. 13 Magnitudo ] paragraph separation add. 13 tabulae ] qui luy sert de baze om. 20 in parte . . .
formabitur ] add. 23 nunquam ] ne (. . . ) pas ordinairement 26 ex quibus hae costae
surgunt ] add. 30 rotundum ] presque om. 33 Praeterea ] paragraph separation add.
255
AT 261
233
AT 262
Meteororum
AT 667
AT 263
234
234
conglobatae remanent; velut videmus ad R, saltem quamdiu non nisi mediocriter moventur; sed cum vehe- | menti calore concitantur, magno impetu
dilatari nituntur, eodem modo quo suprà diximus, quum aqua in vapores
solvitur, atque ita hos carceres cum fragore disrumpunt. Unde fit ut salis
grana, si integra in ignem mittantur, crepitando dissiliant, non autem si
priùs comminuta fuerint et in pulverem redacta; tum enim haec claustra
jam effracta sunt.
XVII. Vnde oriatur odor salis naturaliter albi, et color nigri.
Praeterea nunquam aqua marina tam purè ex particulis jam descriptis
componi potest, quin aliae simul immistae occurrant, quae licèt multò tenuiores sint, ibi tamen commorari, et particulis salis inseri possunt; atque
ab his procedit gratissimus ille violarum odor, quem recens sal album exhalat, Itemque ille sordidus color, quem in nigro videmus, omnesque aliae
proprietates quae in salibus, | ex diversis aquis excoctis reperiuntur.
XVIII. Cur sal sit friabile, al- | bum vel transparens: et cur faciliùs
liquescat quum grana ejus integra sunt, quàm quum fuerunt confracta et
lentè siccata. Cur ejus particulae minùs flexiles sint quàm aquae dulcis; et
cur tam hae quàm illae teretes sint.
Denique rationem intelligemus, cur salis grana satis facilè conteri possint et
friari, si recordemur qua ratione | partes ejus inter se nectantur. Intelligemus
etiam cur sal cùm satis purus est, semper vel albus vel pellucidus apparet,
si ad crassitiem particularum ex quibus ejus grana componuntur, et ad
naturam coloris albi, quae infrà explicabitur, spectemus. Neque mirabimur
salem granis integris et non siccatis, satis facile ad ignem liquescere, cùm sciamus tunc illum plures aquae dulcis particulas suis immistas habere. Neque
contrà, hoc ipsum multò difficiliùs fieri, granis contusis et lento igne exsiccatis, adeò ut omnes aquae dulcis particulae ex eo evolarint; si consideremus
tunc illum non posse liquidum fieri, nisi permultis ex ejus partibus inflexis et
complicatis; illas autem non nisi admodum difficulter inflecti. Nam licèt fingere possimus omnes particulas aquae marinae fuisse olim quasi per gradus
15 friabile, ] friabile ∧ 44 21 apparet ] appareat 56E 22 particularum ] particularem
44 50ab
3 suprà ] Met. II, 3.
14 salibus, ] salibus ∧
21 apparet ] This indicative, probably
an oversight caused by the intervening
‘cùm’ clause, was corrected in 56E.
23 infrà ] Met. IX, 1.
4 carceres ] tout d’vn coup, & om. 8 naturaliter ] add. 9 Praeterea ] paragraph separation add. 10 quae ] sont de telle figure, que om. 11 salis ] lors qu’il se forme
om. 14 proprietates ] varietés 15 Cur . . . transparens: ] Pourquoy le sel est friable.
Pourquoy il est blanc, ou transparent. 17 lentè ] add. 17 Cur . . . dulcis; ] D’où vient
la grande difference qui est entre ses parties & celles de l’eau douce. 19 Denique ]
paragraph separation add. 21 satis ] add. 21 apparet ] est 22 ex quibus ejus grana
componuntur ] add. 24 et non siccatis ] add. 25 tunc ] add. 26 contusis ] bien om.
26 lento igne ] bien 28 tunc ] estant ainsy seul 28 permultis ex ] add.
256
5
10
15
20
25
30
Caput III.
5
10
15
20
25
unas aliis paulò magis flexiles, vel paulò minùs, adeò ut inter minimas,
quae ad salem pertinebant, et maximas quae ad aquam dulcem, vix ulla
differentia esset. Quia tamen eae !quae" tunc se inflectere atque aliis circumvolvere coeperunt, progressu temporis se paulatim emollire, et magis ac
magis flexiles reddere debuerunt, et contrà aliae quibus circumvolutae sunt,
planè rigidae et inflexiles remanere; Nunc omnino putandum est magnum
discrimen inter has et illas esse. Utraeque tamen sunt teretes sive rotundae;
nempe partes aquae dulcis instar restis vel anguillae, et salis instar baculi
vel cylindri: Quaecunque enim corpora diu et diversimodè ita moventur,
figuram aliquo modo circularem assumunt.
XIX. Quomodo oleum quoddam, | sive potiùs aqua acidissima ex sale extrahatur. Et cur magna sit differentia inter saporem istius aquae acidae, et
salis.
His autem ita cognitis facilè etiam agnoscitur natura istius | aquae fortissimae atque acidissimae, quae Chymicis spiritus vel oleum salis dicta, aurum
solvit. Quum enim | non | sine magna vehementia ingentis ignis extrahatur,
ex sale vel puro vel alio corpori maximè sicco et fixo immisto, ut lateri coctili qui impedit ne liquescat: palàm liquet partes illius easdem esse, quae
antea salem composuere, sed illas per alembicum ascendere non potuisse,
et ita ex fixis in volatiles mutari; nisi posteaquam inter se collisae et vi
ignis agitatae, ex rigidis et inflexibilibus quales erant, plicatiles evaserunt,
atque eadem opera ex teretibus planae et secantes, ut folia Iridis vel gladioli;
nam aliàs minimè flecti potuissent. Unde etiam ratio in promptu est, quare
saporem multùm à sale discrepantem habeant, in longum enim porrectae
linguae incubantes, acie suâ extremitatibus nervorum illius obversâ, atque
ita secando devolutae, alio planè modo quàm antea illos afficere debent, et
1 unas ] unas, 50b 56E
3 "quae# ] my conj., om. all editions
1–3 adeò ut . . . esset ] ‘Minimas’ and
‘maximas’ should be taken in an adverbial sense, for ‘minimè flexiles’ and
‘maximè flexiles’. It is tempting to
suppose that the two words were interchanged during copying or typesetting, and to take the two ‘quae’-clauses
as defining clauses: it would be more
logical to explain the gliding scale by
saying that there was little difference
between the most flexible of the salt
particles and the least flexible of the
17 alio ] alio, 50b 56E
sweet water particles. Incidentally,
since salt and sweet water as defined
by Descartes would not have existed
at this point, it is unlikely that this
strange addition was made by him.
2 maximas ] maximas,
3 esset. ] esset,
6 remanere; ] remanere,
18 liquescat: ] liquescat,
20 mutari; ] mutari,
24 habeant, ] habeant:
1 paulò ] add. 1 paulò ] add. 1–3 adeò ut . . . esset ] add. 3 inflectere atque ] add.
3 aliis ] quelques om. 4–5 magis ac magis ] fort 5 quibus circumvolutae sunt ] qui ne
sont point ainsy entortillées 7 has et illas ] celles [scil. les parties] du sel, & celles de l’eau
douce 7 sunt ] doiuent estre 8 vel anguillae ] add. 9 ita ] add. 11–12 Quomodo
. . . extrahatur. ] Comment se fait l’huyle de sel. 12 aquae ] huyle 14 His ] paragraph separation add. 18 impedit ne liquescat ] ne sert qu’a l’empescher de se fondre
22 teretibus ] rondes en forme de cylindres
257
235
AT 668
235, AT 264
Meteororum
consequenter alium saporem, acidum nempe, excitare. Atque ita reliquarum
proprietatum hujus aquae ratio reddi posset: sed quia in infinitum hic labor excurreret, nunc ad vapores reversi, exploremus qua ratione illi in aëre
moveantur, et ventos ibi generent.
AT 265
236
AT 669
AT 266
237
|
Caput IV.
5
De ventis.
I. Quid sit ventus.
Omnis aëris agitatio sensibilis ventus appellatur, et omnia corpora tactum
visumque effugientia dicimus aërem. Sic rarefactam aquam et in vaporem
subtilissimum transmutatam, in aërem conversam ajunt. Licèt publicus ille
aër quem respiramus, ut plurimum ex particulis, quae multò tenuiores sunt
partibus aquae, et figuram omnino diversam habent, compo- | natur. Atque
ita aër ex folle elisus, vel flabello impulsus ventus nominatur; licèt venti
latiùs diffusi terrasque et maria perflantes, nihil sint nisi vapores moti, qui
dilatati, ex loco arctiori in quo erant, in alium ubi faciliùs expandantur,
transeunt.
II. Quomodo in Aeolipylis generetur. [fig. 63]
Eadem ratione qua in globis, quos Aeolipylas dicunt, paululum aquae in
vaporem resolutae, ventum satis magnum et impetuosum, pro ratione materiae, ex quâ generatur, excitat. Et quoniam hic ventus artificialis, ventorum
naturalium cognitioni haud parum lucis affundere potest, è re fore arbitror
illum hı̂c explicari. A B C D E est globus ex aere vel aliâ tali materiâ,
totus cavus et undiquaque | clausus, nisi quòd aperturam exiguam habeat
in regione D, cujus parte A B C aquae plena, | et altera A E C vacua, id
est nihil extra aërem continente, illum imponimus igni, cujus calor exiguas
aquae partes agitando, efficit ut multae supra ejus superficiem A C attollantur, ubi expansae et rotatae colliduntur, magnoque molimine recedere ab
invicem nituntur, ut suprà explicatum fuit; et quia se ita expandere atque
ab invicem removere non possunt, nisi quatenus aliquae ex iis per foramen
D egrediuntur, tota illa vis, qua plures colliduntur, tanquam in unum collecta, id agit ut proximas per illud exturbet. Atque ita ventus à D ad F
spirans excitatur. Et quia semper aliae hujus aquae particulae, in altum
ab hac superficie A C à ca- | lore sublatae, dilatantur atque ab invicem
20 artificialis, ] artificialis ∧
10 ajunt. Licèt ] ajunt, licèt
13 impulsus ] impulsus,
19 impetuosum, ] impetuosum ∧
9 rarefactam ] fort om. 12 figuram ] des figures 12 componatur ] ne soit composé que
14 sint ] ordinairement om. 15 arctiori ] add. 18 Eadem ] paragraph separation add.
20 generatur ] se compose 22 aere ] cuiure 27 magno(. . . ) molimine ] add. 30 tota
illa vis ] toutes les forces 30 plures ] elles [scil. les petites parties de l’eau]
258
10
15
20
25
30
Caput IV.
recedunt, dum interim per foramen D aliae enituntur, hic ventus non cessat
ante universam globi aquam exhalatam, vel calorem extinctum.
5
10
15
20
25
30
III. Quomodo etiam in aëre fiat. Ventos praecipuè ex vaporibus oriri, sed
non ex iis solis componi. Et cur à vaporibus potius quàm ab exhalationibus
oriantur. [fig. 64]
Venti autem illi naturales qui solent in aëre sentiri, eodem ferè modo quo
hic artificialis generantur, et praecipuè tantùm in duabus rebus discrepant.
Quarum prima, quòd vapores unde his origo, non tantùm ab aquae superficie, ut in hoc globo, sed etiam à terra humenti, nive et nubibus emittantur;
et quidem plerumque majori copia, quàm ex aqua: quòd in illis particulae ferè jam separatae | et disjunctae, faciliùs porrò divellantur. Altera,
quòd vapores arctiùs quidem in Aeolipyla possint detineri, quàm in aëre; ubi
tantùm objectu vel aliorum vaporum, vel nubium, vel montium, vel denique
ventorum ex aliis locis | venientium, impediuntur, ne ubivis aequaliter se
extendant; sed vicissim alii alibi vapores saepe reperiuntur, qui eodem tempore condensati quo hi dilatantur, locum à se relictum illis occupandum
tradunt. Ut si exempli gratiâ magnam vaporum copiam imaginemur consistere in aëris regione F, qui se expandentes multò majus spacium eo quo
continentur affectant; et simul eodem tempore alios haerere ad G, qui |
coacti ac in pluviam vel nivem mutati, maximam partem spatii quod occupabant deserunt; minimè dubitabimus, quin illi qui juxta F reperiuntur,
digressuri sint ad G, atque ita ventum eò ruentem generaturi; praesertim
si etiam cogitemus eos impediri, quò minùs ferantur versus A vel B, ab altissimis montibus ibi sitis; et quò minùs ferantur versus E, ab aëre spisso, et
vi alterius venti spirantis à C ad D condensato: Et postremò | nubes supra
illos stare, quae prohibent ne altiùs possint evolare. Hı̂c autem observemus,
vapores ita de loco in locum transeuntes, omnem aërem iis in via occurrentem, et omnes exhalationes isti aëri permixtas secum deferre; Adeò ut
quamvis illi propemodum soli, ventis causam dent, non tamen soli eosdem
componant; sed dilatationem et con- | densationem harum exhalationum,
et hujus aëris, quantum in se est, generationem ventorum etiam juvare: hoc
tamen adeò parum esse, ut vix in rationem venire debeat. Aër enim dilata2 ante ] antè 44 50a
9 emittantur ] emittuntur AT
16–17 hi (. . . ) illis ] Both pronouns
refer to the same vapores; one would
have expected ‘illi (. . . ) eis’.
19 affectant; ] affectant,
21 deserunt; ] deserunt,
1 dum ] a mesure que 2 calorem ] qui la [scil. cete boule] fait exhaler om. 3 fiat. ]
Et en quoy il differe de celuy d’vne Aeolipile. om. 4–5 Et . . . oriantur. ] Pourquoy la
cause des vens doit estre attribuée aux vapeurs, & non pas aux exhalaisons. 6 Venti ]
paragraph separation add. 6 naturales ] ordinaires 7 artificialis ] add. 8 unde his
origo ] dont ilz se composent 10 aqua ] pure om. 16–17 locum . . . tradunt ] les determinent a prendre leur cours vers l’espace qu’elles leur laissent 18 multò ] incomparablement 22 generaturi ] † composent 28 secum deferre ] emmenent ou chassent
deuant soy 31 quantum in se est ] add. 32 esse ] a comparaison de la dilatation &
condensation des vapeurs om.
259
AT 267
238
AT 268
239
AT 670
Meteororum
AT 269
240
AT 270
tus duplum tantùm aut triplum spatii illius praeter propter occupat, quod
à mediocriter condensato occupari solet; quum contrà vapores, bis vel ter
millies tantundem exigant: et exhalationes non dilatantur, id est non extrahuntur ex corporibus terrestribus, nisi per vehementem calorem; nec ferè
unquam deinde quantumcunque aspero frigore tantum constringi possunt,
quantum antea fuere: Quum contrà et exiguus calor | solvendae in vaporem
aquae, et moderatum etiam frigus vaporibus deinde in aquam glomerandis
sufficiat.
IV. Cur venti ab Oriente sicciores sint quàm ab occidente: et cur manè
potissimum ab Oriente, ac vesperi ab Occidente flent venti. [fig. 65]
Sed jam speciatim proprietates et generationem principum ventorum contemplemur. Primò observatur totum aërem circa terram ab Oriente ad Occidentem volvi: Idque hoc loco supponendum erit, cùm commodè ratio diduci
nequeat, quin totius universi fabrica simul explicetur, quod extra nostrum
propositum. Sed deinde notatur ventos Orientales plerumque multò sicciores esse, magisque aptos ad serenum aërem et nitidum reddendum, quàm
Occidentales: quia hi nitentes contra naturalem vaporum cursum illos sistunt, atque in nubes cogunt; cùm | contrà illi eosdem pellant et dissipent.
Ut plurimùm etiam Orientales manè spirare animadvertimus, Occidentales
verò vesperi. Cujus rei causa manifesta erit, contemplanti terram A B C D
et Solem S, qui haemisphaerium A B C illustrans, et faciens medium diem
ad B, mediam noctem ad D, eodem tempore occidit respectu populorum
habitantium ad A; et oritur respectu habitantium ad C. Nam quia vapores
ad B, valde dilatati sunt | calore diurno, feruntur partim per A, partim per
C versus D, ubi spatium illorum occupaturi quos frigus noctis ibi condensavit, efficiunt ventum occidentalem ad A, ubi Sol occidit, et orientalem ad
C, ubi exoritur.
V. Quòd caeteris paribus venti ab Oriente fortiores sint quàm ab Occidente. et cur ventus Borealis saepius flet de die quàm de nocte. Cur potius
tanquam ex coelo versus terram, quàm ex terra sursum versus; et cur caeteris soleat esse fortior, atque valde frigidus et siccus. [fig. 66]
Et hic ventus ita factus ad C, ut plurimùm fortior est, et celeriùs rapitur, quam ille qui generatur ad A: tum quia cursum totius massae aëriae
sequitur, tum etiam quia in parte terrae, quae est inter C et D citiùs et
30 tanquam ] tanqam 44
17 illos ] Refers to ‘vaporum’; ‘eos’
would have been better, because the
next ‘illi’ forms the antithesis with ‘hi’.
23 A; ] A,
32–33 factus ad C (. . . ) qui generatur
ad A ] This probably means ‘generated
at C’ and ‘generated at A’. However,
‘qui se fait ainsi vers C’ and ‘qui se fait
vers A’ mean ‘generated/going towards
C/A’.
34 D ] D,
7 moderatum ] fort peu de 17 naturalem ] ordinaire 25–26 condensavit ] condense
28 caeteris paribus ] add. 28–29 Occidente ] † qui vient de la mesme cause om. 30
tanquam ] add. 32 Et ] paragraph separation add.
260
5
10
15
20
25
30
Caput IV.
5
10
15
20
25
30
35
fortiùs ob diuturniorem Solis absentiam, facta est vaporum condensatio,
quàm in illa quae est inter D et A. Constat etiam ventos Septentrionales
ut plurimum interdiu spirare, illosque ex alto ruere, maximeque violentos,
frigidos, et siccos esse. Cujus ratio patebit, si consideremus terram E B F D,
sub polis E et F, ubi non multum | Sole incalescit, multis nebulis et nubibus
tectam esse; atque ad B, ubi Sol in illam directos et perpendiculares radios mittit, plurimos vapores excitari, qui actione luminis agitati celeriter |
sublimia petunt; usque dum eò pervenerint, unde vi sui ponderis urgente,
faciliùs ad latera detorquentur, et iter suum tenent versus I et M, supra
nubes G et K, quàm ulteriùs rectà ascendant: cumque hae nubes G et K
etiam | incalescant et rarefiant à Sole, vapores inde egressi potiùs progrediuntur à G ad H, et à K ad L, quàm vel ad E vel ad F: aër enim crassus
qui sub polis est validiùs iis obnititur, quàm vapores è terra versus meridiem surgentes, quia hi vehementer concussi, et ad motum quaquaversum
jam parati, non gravatè iis loco cedunt. Atque ita si ponamus Arcticum
Polum esse versus F, motus vaporum à K ad L, ventum Septentrionalem
excitabit, interdiu per Europam spirantem: qui ventus ex alto praeceps ruit;
nam ex nubibus in terram fertur. Valde quoque ut plurimùm impetuosus
est; nam aestu omnium maximo excitatur, Meridiano scilicet, et materiâ
omnium facillimè in vapores dissolubili, nubibus scilicet, constat. Postremò
hic ventus frigidissimus et siccissimus est, cùm ob ingentem illius vim; suprà
enim diximus ventos impetuosos semper siccos et frigidos esse; tum etiam
siccus est, quia ut plurimùm ex particulis aquae dulcis crassioribus cum aëre
mixtis componitur, et humiditas praecipuè consistit in subtilioribus, quae
rarò in nubibus, unde hic ventus originem | ducit, commorantur: Nam ut
mox videbimus, glaciei potiùs, quàm aquae naturam obtinent; tum etiam
frigidus est, quia secum meridiem versus materiam subtilissimam Borealem
rapit, quae primaria frigoris causa est.
VI. Cur ventus Australis saepius flet noctu quàm interdiu: et cur flet
tanquam ex imo in altum. Cur soleat esse lentior caeteris et debilior; nec
non calidus et humidus. [fig. 66]
E contrà observatur ventos meridionales noctu ut plurimùm flare, ex humili in sublimia eniti, lentos esse et humidos, cujus rei ratio manifesta itidem
erit | intuentibus terram E B F D, et cogitantibus partem illius D, quam
sub Aequatore et in qua nunc noctem esse suppono, satis adhuc caloris à
diurno Sole retinuisse, ad attollendos ex se multos vapores; sed aërem qui
est paulò altiùs versus P, non parum refrixisse. Nam communiter omnia corpora crassa et ponderosa, ut terra quae est ad D, diutius receptum calorem
26 mox ] Met. V, 8.
7 agitati ] estant fort agitées 8 vi ] la resistence 21 ingentem ] add. 24 componitur ]
n’est (. . . ) composé que 26 obtinent ] participent (. . . ) de 30 tanquam ] add. 32 E ]
paragraph separation add. 37 non parum refrixisse ] n’en retient pas tant a proportion
38 ut terra quae est ad D ] add. *
261
241
AT 671
AT 271
242
AT 272
Meteororum
243, AT 672
AT 273
AT 274
servant, quam subtilia et levia, ut aër qui est ad P. Atque hoc efficit ut vapores qui tunc versus P existunt non effluant versus Q et R, quemadmodum
ii qui sunt in aliâ parte effluunt versus I et M, sed ibi cogantur in nubes,
quae impedientes, quò minùs alii vapores terrâ D egressi altè ascendant,
illos undequaque inflectunt versus N et O, atque ita efficiunt ventum illum
Meridionalem; qui noctu solet spirare, et ex inferiori loco in altum eniti,
à terra nempe in aërem, et qui non potest esse nisi lentissimus, tum quia
crassities aëris nocturni cursum illius tardat, tum quia materia qua constat,
terrâ tantùm vel aquâ egressa, non tam promptè, nec tantâ copiâ dilatatur,
quàm ma- | teria reliquorum, quae plerumque à nubibus effunditur. Po| stremò calidus quoque et humidus est, tum ob segniorem cursum; Tum
etiam humidus est, quia ex | partibus aquae dulcis tam crassioribus quàm
subtilioribus componitur, quippe quae simul è terra surgunt. Et calidus
est, quia materiam subtilem quae in Meridionali plagâ erat, Septentrionem
versus secum ducit.
VII. Cur ineunte vere venti sint sicciores; et tunc aëris mutationes magis
subitaneae ac frequentes fiant.
Palàm etiam est mense Martio, et in universum toto vere, ventos sicciores,
et mutationes aëris frequentiores et magis subitas esse, quàm ullâ aliâ anni
tempestate. Cujus rationem adhuc inspectus terrae globus E B F D revelare potest, si cogitemus Solem (quem è regione circuli B A D repraesentantis Aequatorem consistere fingo, et ante tres menses è regione circuli
H N, tropicum Capricorni repraesentantis, haesisse) multò minùs haemisphaerium terrae B F D, in quo jam vernum tempus facit, calefecisse, quàm
alterum B E D, ubi Autumnum; et consequenter hoc dimidium B F D magis
nive contectum, totumque aërem quo cingitur crassiorem et nubibus magis
refertum esse, quàm illum qui alterum dimidium B E D circumdat. Atque
hinc est quod interdiu vapores multò plures ibi dilatantur, et viceversa noctu
plures condensantur; massâ enim terrae minùs ibi calefactâ, vi interea Solis non minore existente, major est inaequalitas inter calorem diurnum et
nocturnum frigus; atque ita venti Orientales, manè ut dixi plerumque spirantes, et Septentrionales media die, uterque siccissimus, illo anni tempore
validiores, quàm ullo alio esse debent. Et quum venti occidentales vesperi
flantes satis quoque | fortes sint ob eandem rationem ob quam orientales
11 segniorem ] segniorum 56E 16 mutationes ] mutatione 50b 32 media ] medio AT
31 dixi ] Met. IV, 4.
1 ut aër qui est ad P ] add. * 1 ad P ] & ceux qui sont durs la retienent aussy plus long
tems, que ceux qui sont liquides om. * 2 tunc ] add. 2 effluant ] † poursuiure leur cours
2–3 quemadmodum . . . I et M ] add. * 4 altè ] plus haut 5 undequaque ] de part &
d’autre 12–13 tam crassioribus quàm subtilioribus ] des plus subtiles (. . . ) aussy bien
que des plus grossieres 16 ineunte vere ] vers le mois de Mars 16 sicciores ] qu’en
aucune autre saison om. 18 Palàm ] paragraph separation add. 25 magis ] beaucoup
om. 26 crassiorem ] beaucoup om. 33 validiores ] & plus abondans om. 34 sint ] y
om.
262
5
10
15
20
25
30
Caput IV.
5
10
15
20
25
30
35
manè spirantes, simulac vel minimùm ordinarius horum ventorum cursus,
aut juvatur | aut tardatur, aut detorquetur à causis particularibus, quae
in singulis plagis magis aut minùs aërem dilatare, aut condensare possunt,
plures ex iis inter se concurrunt, et ita pluvias generant et tempestates; quae
tamen paulò pòst cessare solent, quia venti Orientales et Septentrionales,
pellendis nubibus idonei superiores evadunt.
VIII. Qui sint venti ab antiquis Ornithiae dicti. Et qui sint Etesiae.
Et crediderim hos ventos Orientales et Septentrionales esse, quibus Graeci
Ornithiarum nomen ob reductas aves, vernam auram sequentes imposuere.
Sed quantum ad Etesias, quos à Solstitio aestivo observabant, verisimile est
illos provenire ex vaporibus vi Solis à terris et aquis quae in Septentrione
sunt elevatis, postquam jam satis diu ad Tropicum Cancri haesit. Constat enim illum diutius in Tropicis morari, quàm in spatio interjecto: et
cogitandum mensibus Martio, Aprili, et Majo, maximam nubium et nivium
partem, quae circa polum nostrum haerebat, in vapores et ventos resolvi;
Ven- | tosque istos ab initio veris (quo tempore sunt validissimi) ad Solstitium aestivum, paulatim deficiente materiâ languescere; Mense verò Junio
nondum ibi terras et aquas satis esse calefactas, ut materiam novi venti
suppeditent; Sed paulatim Sole ad Tropicum Cancri commorante, magis
et magis illas incalescere, tandemque idcirco Etesias producere, quum magnae illius et pertinacis diei, quae ad sex integros menses ibidem extenditur,
Meridies paululum inclinat.
IX. Quid conferat terrarum et marium diversitas ad ventorum productionem. Et cur saepe in locis maritimis interdiu flent venti à mari, et noctu
à terra. Curque ignes fatui noctu viatores ad aquas ducant.
Caeterùm hi venti Generales et Regulares perpetuò tales forent, quales
illos descripsimus, si superficies terrae ubivis aequaliter aquâ tegeretur, vel
aequaliter extra illam | emineret, adeò ut nulla omnino marium, terrarum,
et | montium diversitas esset, nec ulla alia causa extra praesentiam Solis,
qua vapores dilatarentur, nec ulla extra ejus absentiam, qua condensarentur. Sed notandum Solem dum splendet, communiter plures vapores ex mari
quàm terrâ attollere; quia terra multis in locis exsiccata non tantum materiae illi quàm aqua suppeditat; et contrà cùm Sol recessit, calorem relictum,
plures è terrâ quàm è mari elevare, quia terra diutius quàm mare calorem
sibi impressum retinet: Et propterea saepius in littoribus observatur, ventos
25 ignes fatui ] ‘will-o’-the-wisps’
4 plures ex iis ] add. 8 Et ] paragraph separation add. 13 diutius ] bien plus a proportion 15 resolvi ] † il dissout [scil. le soleil] 16–22 Ventosque istos . . . paululum
inclinat. ] mais qu’il [scil. le soleil] ne peut y eschauffer les terres & les eaux assés fort pour
en esleuer d’autres vapeurs qui causent des vens, que quelques semaines aprés, lorsque
ce grand iour de six mois, qu’il y fait, est vn peu au delà de son midy. * 23 terrarum
et marium diversitas ] la difference qui est entre la mer & la terre 25 noctu ] add.
28 aequaliter extra illam emineret ] [estoit] partout esgalement découuerte 33 quàm
aqua ] add. 34–35 quia terra . . . retinet ] a cause qu’elle y demeure plus fort imprimée
263
244
AT 673
245
AT 275
Meteororum
interdiu à mari, noctu à terra spirare: Ignis etiam fatuus ob eandem causam
viatores noctu ad aquam ducit, indifferenter enim aëris cursum sequitur, qui
eò à vicinis terris propterea defertur, quòd ille qui ibi est magis condensetur.
AT 276
246
X. Cur saepe venti in littore maris cum ejus fluxu et refluxu mutentur.
Et cur idem ventus sit multò validior in mari quàm in terra: soleatque in
quibusdam regionibus esse siccus, in aliis humidus. Cur in Aegypto ventus
Meridionalis sit siccus, et vix unquam pluat.
Item notandum aërem qui superficiem aquarum tangit, motum illarum
quodammodo sequi; Unde saepius venti juxta maris littora, cum fluxu illius
et refluxu mutantur; et tranquillo aëre circa majora flumina placidi quidam
venti, cursum illorum secuti, sentiuntur. Hı̂c etiam notandum vapores ex
aquis emissos humidiores semper et crassiores illis esse, qui ex terris attolluntur, quique ideò multò plus aëris atque exhalationum secum vehunt:
unde fit ut eaedem tempestates graviùs in mari quàm in terra saeviant, et
idem ventus qui in una regione siccus est, in alia humidus esse possit. Ita
venti Meridionales humidi ferè ubivis, sicci in Aegypto feruntur, ubi | terra
Africae, sicca et combusta, materiam iis suppeditat. Hinc etiam procul
dubio rarò ibidem pluit; licèt enim venti Boreales à | mari spirantes, ibi humidi sint, tamen, quia sunt etiam omnium frigidissimi, non facilè pluviam
generare possunt, ut postea videbimus.
XI. Quomodo et quatenus Astra conferant ad Meteora producenda.
Praeterea considerandum est lumen Lunae, quod admodum inaequale est,
prout accedit ad Solem aut ab eodem recedit, dilatationem vaporum juvare;
itemque lumen aliorum siderum. Sed tantùm eadem proportione, qua in
oculos nostros illa agere sentimus; oculi enim ad cognoscendam luminis vim
indices omnium certissimi sunt. Et ideò etiam stellae comparatae ad Lunam
vix in rationem hı̂c venire debent, ut neque Luna comparata ad Solem.
XII. Quid etiam ad ipsa conferant inaequalitates partium terrae. Vndéque
oriatur varietas ventorum particularium, et quàm difficile sit ipsos praedicere.
Denique considerandum est, vapores ex diversis regionibus terrae admodum inaequaliter surgere. Nam montes aliter Astris incalescunt quàm
15 humidus ] calidus 44 50ab 56E humide 37
26 indices ] iudices conj. AT iuges 37
20 postea ] Met. VI, 2sq.
23 accedit (. . . ) recedit ] Supply
‘Luna’.
26 indices ] Possibly a typographical
error (see critical apparatus).
3 magis ] add. 5 idem ventus sit ] les mesmes tempestes ont coustume d’estre 8 Item ]
paragraph separation add. 14 saeviant ] ordinairement om. 16–17 terra Africae ] il
ny [sic] a que les terres (. . . ) du reste de l’Afrique 19 sunt (. . . ) omnium frigidissimi ]
ils y sont les plus froids qui s’y trouuent 22 Praeterea ] paragraph separation add.
26 indices ] see critical apparatus 28 inaequalitates partium terrae ] la diuersité qui
est entre les parties de la terre 29 varietas ] l’irregularité & la multitude 31 Denique ]
paragraph separation add.
264
5
10
15
20
25
30
Caput IV.
5
10
15
20
25
30
35
planities, nemora aliter quàm prata, et fundi exculti quàm relicti; terrae
etiam nonnullae ex naturâ suâ sunt aliis calidiores, vel ad calorem suscipiendum aptiores. Et praeterea cùm valdè inaequales nubes in aëre formentur,
eaeque facillimè ex uno loco in alium transferantur, et diversis à terrâ intervallis sustineantur, et quidem interdum plures simul, una sub aliâ; Astra
longe aliter in superiores quàm in inferiores agunt, et in has quàm in |
subjectam terram, alio etiam modo in easdem regiones terrae, cùm nubibus teguntur, quàm cùm nullis, et postquam pluit aut ninxit, quàm ante.
Quamobrem fieri non potest ut particulares ventos praenoscamus qui in singulis terrae partibus singulis diebus obtinebunt: Nam saepe etiam contrarii
unus supra alium feruntur.
XIII. Ventos generales facilius prae- | nosci. Et cur minor in iis sit diversitas longissimè à littoribus in mari, quàm prope terram.
Sed si omnia quae hactenus dicta fuere probè observemus, poterimus
utcumque conjicere qui venti frequentio- | res et vehementiores debeant
esse, itemque quibus in locis et temporibus regnare. Atque hoc praecipuè
sciri potest in iis maris partibus quae à terris sunt valde remotae; cùm enim
in ejus superficie neutiquam tanta sit inaequalitas, quantam in terrestribus
locis notavimus, venti multò minùs irregulares ibi generantur, et qui à littoribus eò versus provehuntur, rarò eousque pertingere possunt. quod nautae nostri satis experti sunt, nam idcirco mari omnium latissimo Pacifici
nomen imposuere.
XIV. Omnes ferè aëris mutationes pendere à ventis. Curque aër interdum
sit frigidus et siccus flante vento humido et calido. Mutationes aëris à motu
vaporum intra terram etiam pendere.
Nihil praeterea notatu dignum hı̂c occurrit, nisi quod ferè omnes subitae
aëris mutationes, (ut quod interdum magis incalescat, vel magis rarefiat,
vel magis humescat quàm pro temporis ratione) à ventis ortum ducant:
non tantùm ab iis qui in ea regione spirant, in qua hae mutationes percipiuntur, sed etiam ab iis qui in vicinis, et à diversitate causarum à quibus
generantur. Si enim, exempli gratiâ, dum nos ventum | Meridionalem hı̂c
sentimus qui ex causa particulari in viciniâ exortus, non multum caloris secum adducit, interea in locis propinquis alius à Septentrione spiret, qui à
loco satis alto vel remoto veniat, materia subtilissima, quam is secum rapit,
commodissimè ad nos pertingere et frigus planè insolens efficere poterit. Et
5 aliâ; ] aliâ,
7 terram, ] terram;
3 praeterea ] en suite 4 facillimè ] par les moindres vens 5 et quidem interdum ]
mesme
6 longe ] add.
9 non ] presque om.
14 Sed ] paragraph separation add.
15 utcumque ] en general 15 conjicere ] déterminer 16–17 hoc praecipuè . . . partibus ] on le pourra encore beaucoup mieux determiner dans les grandes mers, principalement aux endroits 19 venti multò minùs irregulares ] beaucoup moins de vens irreguliers 23 Omnes ferè ] la plus part des 24 et ] ou 24 et ] ou 26 Nihil ] paragraph
separation add. 35 commodissimè ] aysement
265
AT 277
247
247
AT 278
Meteororum
AT 675
248
AT 279
hic ventus Meridionalis è vicino tantum lacu pro- | gressus, humidissimus
esse potest, quum contra siccior foret, si veniret à locis arenosis quos ultra istum lacum esse suppono. Sique solâ dilatatione vaporum hujus lacus
effectus sit, nullâ accedente condensatione aliorum versus Septentrionem,
aërem nostrum longè crassiorem et magis gravantem reddet, quàm si hac
sola condensatione, sine ulla dilatatione vaporum Meridionalium, generaretur. | Quibus omnibus si addamus materiam subtilem, et vapores qui in
terrae meatibus haerent, mox huc mox illuc latos, quosdam ibi etiam veluti
ventos componere, omnis generis exhalationes secum vehentes pro qualitate
terrarum per quas labuntur; Et praeterea nubes cùm ab una regione aëris
in aliam descendunt ventum efficere posse, aërem ex alto ad inferiora urgentem, ut mox dicemus; rationes credo omnium motionum habebimus, quae
in aëre notantur.
|
5
10
Caput V.
De nubibus.
I. Quae sit differentia inter nubem, nebulam et vaporem. Nubes constare
tantùm ex aquae guttulis aut particulis glaciei: et cur non sint pellucidae.
Postquam ita consideravimus qua ratione vapores dilatati ventos efficiant,
videndum nunc est quomodo iidem coacti et condensati nebulas et nubes
generent. Scilicet quum primùm notabiliter aëre puro minùs pellucidi fiunt,
si usque ad superficiem terrae descendant nebulae dicuntur; sed si in aëre
maneant suspensi nubes appellantur. Et notandum quum motus illorum
tardatur, particulaeque quibus constant sibi invicem satis propinquae sunt,
ut una aliam attingat, illas jungi, et in diversos exiguos cumulos coire, qui
sunt totidem guttae aquae vel flocculi glaciei; unde fit ut tunc hi vapores
aëre puro minùs pellucidi evadant. Quippe cùm omnino separati in aëre
fluctuant luminis transitum non multum impedire queunt; at coacti possunt: licèt enim guttae aquae aut glaciei particulae, quas componunt, sint
pellucidae; tamen cùm singulae earum superficies aliquot radios reflectant,
12 dicemus; rationes ] dicemus rationes; 50a
50ab 56E
7 subtilem, ] subtilem ∧
10 labuntur; ] labuntur,
12 mox ] Met. VII, 1.
12 dicemus; ] dicemus,
26–27 separati (. . . ) coacti ] Because
the translator had drastically altered
the structure of the previous sentence, he has overlooked the fact that
20 quum primùm ] AT quamprimum 44
Descartes goes on to speak of the separated state of the particles, not the
vapours (which makes no sense). Otherwise, he might have written ‘cùm
particulae omnino separatae . . . at coactae . . . ’.
29 pellucidae; ] pellucidae,
2–3 à locis . . . suppono ] des campaignes desertes qui sont au delà 10–11 ab una regione
aëris in aliam ] add. 12 motionum ] changemens 29 radios ] qui donnent decontre om.
266
15
20
25
Caput V.
(ut in Dioptrice de cunctis pellucidis corporibus | dictum fuit,) facilè tam
numerosae superficies ibi occurrunt, | ut omnes vel ferè omnes radios aliò
reflectere possint.
5
10
15
20
25
30
II. Quomodo vapores in aquae guttas vertantur. Et cur guttae aquae sint
accuratè rotundae. [fig. 67]
Et quantum ad guttas aquae, illae formantur cùm materia subtilis, circa
exiguas vaporum partes fusa, non quidem satis virium | habet ad efficiendum, ut se extendentes atque in gyrum vertentes, unae alias loco pellant,
sed satis adhuc retinet ad illas complicandas, et omnes quae se mutuò attingunt jungendas, atque in sphaerulam glomerandas. Et superficies hujus
sphaerulae tota aequalis statim et polita evadit, quia partes aëris illam contingentes, longè aliter quàm partes illius moventur; itemque materia subtilis
per poros illius fusa, longè aliter quàm quae est in aëris poris, ut suprà diximus, de maris superficie verba facientes. Atque ex eadem causa hae guttae
exactè rotundae fiunt, ut enim saepius notare potuimus, aquam fluminum
in vortices agi, ubi aliquid impedit quò minùs tam celeriter motu recto
procedat quàm incitatio ejus requirit: Ita putandum etiam est materiam
subtilem per corporum terrestrium poros, eadem ratione qua fluvius per
intervalla herbarum, in alveo suo crescentium vehitur, labentem, et liberiùs
ex una aëris parte in aliam meantem, itemque ex una aquae in aliam, quàm
ex aëre in aquam, aut viceversa ex aquâ in aërem, ut alibi notavimus, intra
unamquamque guttam circumagi debere, ut et extra in aëre circumfuso, sed
aliter hı̂c quàm illic, et propterea omnes partes ejus superficiei rotundare.
| Cùm enim aqua sit corpus liquidum, non potest non se ad hanc materiae
subtilis circuitionem accommodare. Et sine dubio, hoc sufficit ad intelligendum guttas aquae rotundas ac- | curatè esse, secundùm sectiones horizonti
parallelas. Nulla enim omnino causa est ob quam una circumferentiae pars
propiùs, quàm alia non magis ab Horizonte distans, ad centrum guttae accedat, aut longiùs ab eodem recedat; cùm neque magis neque minùs una quàm
alia ab aëre prematur, praesertim si tranquillus sit, qualem hı̂c intelligere
oportet. Sed quoniam, si guttas secundùm alias sectiones consideremus,
dubium esse potest, an non cùm sunt ita exiguae, ut pondere suo aërem
descensui nequeant aperire, planiores et minùs in latitudine, quàm in longi21 notavimus ] notamus 56E
33 minùs ] minù s 44
1 in Dioptrice ] Diopt. IX, 1.
13 suprà ] Met. III, 11.
15 fiunt, ut ] fiunt. Ut
267.33–268.1 in latitudine, quàm in
longitudine ] The French text has ‘en
leur hauteur qu’en leur largeur’, and
one would expect to see it translated
as ‘in altitudine, quàm in latitudine’.
33 latitudine, ] latitudine ∧
4 vertantur ] dans les nues om. 4 guttae aquae ] ces gouttes 6 Et ] paragraph separation add. 7 non ] ne (. . . ) plus 8 atque in gyrum vertentes ] add. * 12 longè ]
add. 13 longè ] add. 14 hae guttae ] la superficie de cete boule 18 terrestrium ]
autres 24 non potest ] elles ne peuuent 24–25 hanc materiae subtilis circuitionem ]
ses mouuemens 26 horizonti ] a la superficie de la terre 28 non magis ab Horizonte
distans ] en ce sens là 29–30 una quàm alia ] d’vn costé que d’autre 33 planiores ]
vn peu om.
267
249
AT 280
AT 676
AT 281
250
Meteororum
AT 282
AT 677
251
tudine crassae fieri debeant, ut T vel V: Observandum est illas aërem tam
à lateribus quàm infra circumfusum habere; atque si pondus earum non
sufficiat ad illum quem infra se habent loco movendum, ut descendant, non
magis posse illum qui est circa latera, inde pellere, ut in latitudinem diffundantur: Et quum è contra dubitare possimus, an non cùm pondere suo
pressae descendunt, aër quem dividunt illas aliquo modo oblongas reddat,
ut repraesentantur ad X aut Y: notandum est ipsas aëre undiquaque cingi,
atque ideò illum, quem ita dividunt, et cujus locum occupant descendendo,
eodem tempore debere supra ipsas ascendere ad replendum spatium quod
relinquunt; quod non aliter fieri potest, quàm si juxta | ipsarum superficiem
fluat, ubi viam | magis compendiosam et expeditam inveniet, si globosae sint
quàm si cujuslibet alterius figurae. Cuivis enim liquet figuram rotundam
omnium capacissimam esse, id est, minimum superficiei habere, pro ratione
magnitudinis corporis sub ea contenti. Et ita quomodocunque demum illas
guttas consideremus, perpetuò ro- | tundae esse debent, nisi forsan impetus
venti aut alia causa particularis obstiterit.
III. Quomodo fiant parvae vel magnae.
Quod ad illarum magnitudinem attinet, pendet ex eo quòd particulae vaporis magis vel minùs ab invicem distent, cùm illas componere incipiunt;
itemque ex eo quòd postea magis vel minùs agitentur; et denique à copia
aliorum vaporum, qui ad illas accedere possunt. Nam initio singulae guttae
ex tribus tantùm aut quatuor concurrentibus vaporis particulis componuntur; sed statim postea, saltem si hic vapor fuerit satis densus, duae aut
tres ex guttis inde factis, sibi invicem occurrentes in unam coalescunt, et
denuò duae aut tres harum in unam, et ita porrò donec ampliùs concurrere
nequeant. Et dum in aëre suspensae feruntur, supervenientes alii vapores
iis adjungi queunt, atque ita illas crassiores reddere, donec urgente pondere
in rorem vel in pluviam decidant.
AT 283
IV. Quomodo vapores in glaciei particulas mutentur. Cur hae glaciei particulae fiant interdum rotundae et transparentes, interdum minutae et oblongae, interdum rotundae et albae. Et cur hae ultimae quibusdam quasi pilis
perexiguis tectae sint, quidque eas majores aut minores reddat, earumque
pilos crassiores vel tenuiores.
Exiguae verò glaciei particulae formantur, dum frigus adeò intensum est,
ut vaporum partes à materia subtili iis immixta flecti nequeant. Et siquidem hoc frigus demum guttis jam formatis supervenerit, eas congelat, |
1 V: ] 50b 56E V. 44 50a
1 V: ] V,
7 Y: ] Y,
18 pendet ] Supply ‘illarum magnitudo’ (the construction is a gallicism).
10 juxta ] tout le long de 18 Quod ] paragraph separation add. 23 saltem ] add.
29 mutentur ] dans les nues om. 30 minutae ] deliées 31 quibusdam quasi ] add.
33 crassiores ] plus forts & plus courts 33 tenuiores ] plus deliez & plus longs
268
5
10
15
20
25
30
35
Caput V.
5
10
15
20
25
30
35
sphaericâ quam habebant figurâ invariatâ; nisi ventus satis vehemens simul
adfuerit, cujus impulsu, eâ parte quâ illi obvertuntur planiores fiant. Contrà
verò frigore antequam formari coeperint superveniente, particulae vaporis in
longum tantùm porrectae junguntur, et filamenta glaciei admodum tenuia
constituunt. Ast si medio tempore (quod ut plurimùm accidit) supervenerit,
partes vaporum paulatim ut plicantur et glomerantur conglaciat; neque
tantùm temporis iis relinquitur, ut satis perfectè ad guttas | formandas
jungi possint. Atque ita exigui glomi, aut pilulae glaciei fiunt albae, quia
plurimis capillamentis constant, quorum singula superficies distinctas et ab
aliis sejunctas habent, licèt invicem accumulata implicentur; et hae pilulae
circumcirca pilosae sunt, quia plurimae semper vaporis partes, quae non
tam citò quàm aliae flecti et coacervari possunt, erectae ad illas accedunt,
et capillamenta quibus teguntur efficiunt: et prout hoc frigus vel lentiùs
advenit vel celeriùs, et vapor densior, aut rarior est, hae pilulae etiam majores vel minores fiunt, et capillamenta illas cingentia vel crassiora et simul
breviora, vel tenuiora et longiora evadunt.
V. Solum frigus non sufficere ad vapores in aquam aut glaciem vertendos.
Quae causae vapores in nubes cogant; et quae eosdem in nebulas congregent.
Quare veris tempore plures nebulae appareant; et plures in aquosis locis
quàm in siccis.
Atque ex his videmus, duo semper requiri ad vapores in gla- | ciem vel
aquam mutandos; nempe ut illorum partes sint tam propinquae, ut se mutuò
contingere queant, et satis frigoris adsit ad illas, dum se | ita invicem tangunt, sistendas et connectendas. Non enim sufficeret frigus vel intensissimum, si particulae vaporum per aërem sparsae, tam remotae essent ab
invicem, ut nullo modo jungi possent; nec sufficeret etiam ipsas esse valde
vicinas, si tanta esset caloris agitatio, ut impediret illarum nexum. Ita non
semper in sublimi aëre nubes cogi cernimus, licèt frigus ibi ad hanc rem perpetuò satis vehemens sit: sed insuper requiritur ut vel ventus Occidentalis,
ordinario vaporum cursui obnitens, illos colligat et condenset, in locis in
quibus ejus cursus finitur, vel etiam ut duo alii venti, à diversis regionibus
flantes, illos medios premant atque accumulent, vel ut alter eorum illos in
nubem jam formatam impellat; vel postremò ut ipsi vapores inferiori nubis alicujus parti occurrentes, dum à terra elevantur, sponte ad | invicem
accedant. Neque etiam perpetuò nebulae circa nos generantur; licèt hyeme
quidem aër sit satis frigidus, aestate verò magna satis vaporum copia ad1 quam ] quàm 50a
1 invariatâ; ] invariatâ,
1 invariatâ ] ‘unchanged’
2 impulsu, ] impulsu ∧
22 propinquae ] ‘near one another’
27 vicinas ] ‘close to one another’
35 generantur; ] generantur,
269.36–270.1 adsit; ] adsit,
8 albae ] tous om. 19 in aquosis locis ] aux lieux marescageux ou maritimes 20 in
siccis ] loin des eaux ou loin de la terre 23 adsit ] autour d’elles om. 27 vicinas ] &
fort pressées om. 27 caloris agitatio ] leur chaleur, c’est a dire, leur agitation 31 duo ]
ou plusieurs om.
269
252
AT 678
AT 284
253
Meteororum
AT 285
sit; sed duntaxat cùm aëris frigus et vaporum copia simul concurrunt; quod
saepius vesperi aut noctu accidit, quum dies tepidus et insolatus praecessit. Et frequentiùs vere quàm aliis anni temporibus, etiam quàm Autumno,
quia tunc major est inaequalitas inter calorem diurnum et nocturnum frigus: frequentiùs etiam in locis maritimis aut paludosis, quàm in terris longè
ab aquâ remotis, aut in aquis longè à terra dissitis; quoniam aqua ibi suum
calorem citiùs amittens quàm terra, | frigefacit aërem, in quo porrò vapores,
quos terrae calidae et humentes magna copia exhalant, condensantur.
VI. Maximas nebulas aut nubes oriri ex duorum vel plurium ventorum occursu. Aquae guttas, aut particulas glaciei ex quibus nebulae componuntur,
non posse non esse perexiguas. Nullas in aëre inferiore esse solere ubi flat
ventus, vel statim ipsas tolli.
Maximè autem nebulae formantur in locis, quibus duorum aut plurium
ventorum cursus terminatur. Hi enim venti plurimos vapores eò compellunt, qui vel in nebulas coguntur, si nempe aër in terrae vicinia admodum
frigidus est; vel in nubes, si non nisi altior satis frigidus sit iis condensandis.
Et notemus aquae guttas, aut particulas glaciei ex quibus nebulae componuntur, valde exiguas esse: Nam si vel tantillum intumescerent, statim ad
terram pondere suo deducerentur; adeò ut non ampliùs nebulam, sed pluviam aut nivem diceremus. Et praeterea nullum unquam ventum spirare
posse, ubi illae sunt, quin statim dissipentur, praesertim cùm aquae guttis constant; minima enim aeris agitatio plurimas guttas jungens, singulas
intumescere atque in pluviam aut rorem destillare cogit.
254
254, AT 679
AT 286
VII. Multas saepe nubes unam | supra aliam exsistere, praesertim in locis
montosis.
Id etiam insuper circa nubes observandum, illas in diversis à terra distantiis produci posse, prout vapores al- | tiùs aut minùs altè | enituntur, antequam satis condensati sint ad illas formandas, unde fit ut plures interdum
unas sub aliis latas, et etiam diversis ventis agitatas cernamus. Atque hoc
imprimis in locis montanis evenit, ubi calor vapores attollens inaequalius
quàm alibi agit.
VIII. Superiores nubes solis particulis glaciei constare solere.
Notandum quoque has nubes, vel saltem harum celsissimas, nunquam
ferè | ex guttis aquae componi posse, sed tantùm ex particulis glaciei; Certum enim est, aërem in quo consistunt, frigidiorem, vel ad minimum aequè
frigidum esse, ac est ille qui summis editorum montium jugis incumbit; qui
13 Maximè ] Since the French text has
‘les plus grans brouillas’, this may be a
typographical error for ‘Maximae’.
3 Et ] Principalement om. 11 in aëre inferiore ] add. 13 Maximè ] paragraph separation add., and see second apparatus 13 formantur ] comme les nuës om. 18 esse ]
ne peuuent estre que 26 Id ] paragraph separation add. 27 enituntur ] ont loysir de
monter 33 Notandum ] paragraph separation add. 33 has . . . celsissimas ] les plus
hautes de ces nuës
270
5
10
15
20
25
30
35
Caput V.
5
10
15
20
25
30
tamen, etiam in media aestate, nives ibi solvi non patitur. Et quoniam vapores quò altiùs enituntur, tantò plus frigoris ipsos constringentis inveniunt,
minúsque à ventis premi possunt, propterea ut plurimùm, maximè sublimes
nubium partes, tantùm ex tenuissimis glaciei capillamentis, longè à se invicem dissitis constant. Deinde paulò inferiùs glomi hujus glaciei, admodum
exigui et pilosi formantur; et gradatim, adhuc inferiùs alii paulò majores; et
postremò interdum in infimo loco guttae aquae colliguntur. Atque aëre quidem omnino placido et tranquillo, vel etiam aequaliter aliquo vento vecto,
tam hae aquae guttae quàm particulae glaciei satis laxè, et sine ordine dispersae, ibi morari possunt; ita ut forma nubium, tum nihil à nebula differat.
IX. Nubium superficies à ventis premi, perpoliri et planas reddi. In his
planis superficiebus globulos glaciei ex quibus componuntur, ita disponi ut
unumquemque sex alii circumstent. [fig. 68]
Sed ut plurimùm ventis impelluntur, qui quoniam non tam latè patent,
ut omnes earum partes simul cum aëre circumfuso movere possint, supra
vel infra feruntur; et illarum superficies radendo, sic premunt ut eas valde
pla- | nas et laeves reddant. Quodque | in primis hı̂c notari debet, omnes
exigui nivium glomi, qui in his superficiebus inveniuntur, accuratè ita ordinantur, ut singuli eorum sex alios circa se habeant, se mutuò tangentes, vel
saltem aequaliter ab invicem distantes. fingamus exempli gratiâ, supra terram A B ventum spirare ab Occidente D, ordinario aëris cursui reluctantem,
aut si maluerimus alteri vento flanti ab Oriente C; Atque hos ventos initio
mutuò se stitisse circa spatium F G P, ubi quosdam vapores condensarunt,
ex quibus molem confusam effecerunt, dum vires utriusque collatae et aequales, aërem ibidem tranquillum et placidum reliquerunt. Saepius enim
evenit ut duo venti hac ratione opponantur, quia semper multi diversi eodem tempore circa terram spirant, et singuli eorum rectà excurrunt, donec
alium contrarium sibi obsistentem inveniant.
X. Quomodo interdum duo venti diversi, in eodem terrae loco simul flantes,
unus inferiorem, alius superiorem ejusdem nubis superficiem perpoliat. [fig.
69]
Sed horum ventorum, quorum unus à C, alius à D, versus P G F spirat,
non diu vires paribus momentis ita libratae ibi manere possunt, eorumque
33 eorumque ] eorum 56E (see next note)
3 plurimùm, ] plurimùm ∧
4 partes, ] partes ∧
17 debet, ] debet:
24 collatae ] ‘matched’
33 possunt, ] possunt;
6 majores ] moins petits 7 aëre ] qui les contient om. 8 aequaliter ] tout om. 9 ordine ] aucun om. 14 Sed ] paragraph separation add. 16 vel ] & 16 illarum superficies
radendo ] † les contraignant de prendre la figure, qui peut le moins empescher leur mouuement 16 eas ] † celles de leurs superficies contre lesquelles passent ces vens 19–20 se
mutuò . . . distantes ] qui le touchent, ou du moins qui ne sont pas plus esloignés de luy
l’vn que l’autre 29 interdum ] add. 29 diversi, . . . flantes ] add. 32 Sed ] paragraph
separation add. 32 quorum . . . spirat ] add.
271
255, AT 287
Meteororum
AT 288, 680
256
257
AT 289
materiâ continuò magis magisque eò affluente; nisi uterque simul cesset,
(quod rarò fit) fortior tandem vel infra vel | supra | nubem prorumpit, vel
etiam per ejus medium, vel per ambitum, prout via ipsi com- | modior occurrit; quo ipso nisi alium planè supprimat, ad minimum illum cedere cogit.
Ut hı̂c suppono ventum Occidentalem erumpentem inter G et P, Orientalem
coëgisse ut inferiùs transeat ad F, ubi in rorem solvit nebulam, quae infima
pars erat molis P G F: Et consequenter nubem G, quae fuit pars media
ejusdem molis, inter hos duos ventos suspensam, ab his utrinque complanari et laevigari: itemque parvas glaciei pilulas, quae in ejus superficie tam
superiori quàm inferiori reperiuntur, easque etiam quae in superficie inferiori nubis P, ita ordinari, ut singulae sex alias circa se habeant aequaliter ab
invicem distantes. Nulla enim est ratio quae illud impedire possit, et naturaliter omnia corpora rotunda et aequalia, in eodem plano satis similiter
mota, hac ratione disponuntur: ut facile est experimento cognoscere, si
margaritas aliquot rotundas ejusdemque magnitudinis filo solutas in vasculi
alicujus operculum, quod planum sit confusè projiciamus: hoc enim leniter
concusso, vel tantùm margaritis flatu impulsis, ut | quàm proximè ad invicem accedant, videbimus illas sponte ita disponi.
XI. Circumferentias nubium non idcirco ita perpoliri, sed solere esse valde
irregulares.
Sed notemus hı̂c nos tantùm de superficiebus nubium, inferiori et superiori,
esse locutos, non verò de lateralibus; quia | inaequalis materiae quantitas,
quam singulis momentis venti iis adjicere et avellere possunt, figuram earum
ambitus plerumque inaequalem et irregularem facit. Hı̂c non addo exiguas
pilulas glaciei quae sunt in interiori nube G, eadem ratione, qua illae quae
in superficiebus, ordinari debere; quia non adeò manifestè liquet.
XII. Multas interdum glaciei particulas infra nubem aliquam congregari,
ibique in variis planis foliorum instar tenuibus ita disponi, ut unaquaeque
sex aliis aequidistantibus cingatur. Saepe illas quae in unoquoque sunt
plano, separatim ab aliis moveri. Nonnunquam etiam integras nubes, ex
solis glaciei particulis sic dispositis componi. Aquae guttas in nubibus eodem etiam modo disponi posse. [fig. 69]
1 affluente; ] affluente. 50b 56E
4 alium ] aliam 50ab 56E
21 nubium, ] nubium ∧
1 affluente; ] affluente,
16 sit ] sit,
3–4 prout via ipsi commodior occurrit ] selon qu’il s’y trouue plus disposé 6–7 infima
pars erat molis P G F ] y estoit 7 nubem G ] † [le vent occidental] a retenu au dessus
de soy la nuë G 7–8 quae fuit . . . molis ] add. 8 suspensam ] pressée 8–9 ab his . . .
laevigari ] est deuenué fort plate & estenduë 11–12 aequaliter ab invicem distantes ]
add. (see p. 271, l. 20) 15 margaritas . . . magnitudinis ] vn rang ou deux de perles
rondes 15–16 vasculi . . . sit ] vne assiette 16–18 enim (. . . ) videbimus illas sponte
ita disponi ] † add. 19 Circumferentias ] les superficies du circuit 21 Sed ] paragraph
separation add. 24 inaequalem et irregularem ] fort om. 24 addo ] aussy om. 29–
30 Saepe illas . . . moveri. ] Que souuent ces feuilles, ou superficies, se meuuent separement l’vne de l’autre. 31 glaciei particulis sic dispositis ] telles feuilles 32 modo ]
que les parcelles de glace om.
272
5
10
15
20
25
30
Caput V.
5
10
15
20
25
30
35
Sed dignae consideratione sunt illae, quae interdum inferiori ejus superficiei, postquam jam tota formata est, adhaerent. Si enim interea dum illa
pendet in spatio G, quidam vapores ascendant è terra, quae est versus A,
qui frigescentes in aëre, paulatim in exiguas glaciei pilulas concrescant, et
per ventum agantur ad L; nullum omnino dubium est, quin hae pilulae ita
debeant ordinari, ut singulae earum sex aliis cingantur, quae aequaliter illas
premant et omnes in eodem plano exsistant. Atque ita componunt primò
unum folium, sub hujus nubis superficie expansum; deinde aliud sub hoc
protensum, et ita alia deinceps, quamdiu nova materia accedit. Praeterea
quoque notandum, ventum qui inter hanc nubem et terram fertur, fortiùs
in inferius horum foliorum agentem, quàm in illud quod proximè superiùs
illi incumbit; atque adhuc fortiùs in hoc quàm in id quod huic incumbit;
et ita porrò, illa ducere et singula separatim movere posse, atque hac ratione superficies illorum polire, detritis ab utraque parte capillamentis, quae
exiguis pilulis glaciei, ex quibus com- | po- | nuntur adhaerent. | Partem
quoque horum foliorum, extra inferius hujus nubis spatium G, propellere
et inde transferre potest, velut ad N, ubi nova nubes ex pluribus ejusmodi
foliis tota conflatur. et licèt hı̂c tantùm pilularum glaciei fecerimus mentionem, facillimè tamen idem etiam de aquae guttis intelligi potest; modò
ventus non ita sit vehemens, ut collidantur, vel si exhalationes nonnullae iis
circumfusae, aut, quod frequenter accidit, quidam vapores nondum ad accipiendam aquae formam dispositi, interjectu suo eas ab invicem separent.
Nam aliàs simul ac concurrunt, plures in unam coëunt, et tam crassae ac
ponderosae fiunt, ut necessariò decidant.
XIII. Quarundam maximarum nubium ambitum fieri aliquando circularem, et crustâ glaciei satis crassâ circumtegi.
Caeterum quod paulò antè dixi, figuram ambitus cujusvis nubis, maximè
plerumque irregularem et inaequalem esse, de iis tantummodò intelligendum
quae minùs spatii in altitudine et latitudine occupant, quàm venti circumlabentes. Aliquando enim tanta vaporum copia in iis plagis, ubi duo aut
plures venti occurrunt, haeret, ut illis nec infra nec supra se transitum permittant, sed circa se rotari | cogant, et sic nubem valdè magnam forment,
quae | ubivis aequaliter per hos ventos pressa, ambitum planè rotundum et
laevigatum habet; quae etiam, cùm hi venti sunt paulò calidiores, vel cùm
à Sole nonnihil ejus superficies incalescit, quadam veluti crustâ ex plurimis
18 et ] et et 50a [new line]
5 L; ] L,
12 incumbit; ] incumbit,
12 incumbit; ] incumbit,
27 antè ] Met. V, 11.
31 occurrunt ] ‘meet’
1 Sed ] paragraph separation add. 15 exiguis ] add. 15 glaciei ] add. 16 extra inferius
hujus nubis spatium G ] hors du dessous de cete nuë G 18 pilularum glaciei ] des parcelles de glace qui sont entassées en forme de petis [sic] noeuds ou pelotons 24 decidant ]
en pluie om. 26 circumtegi ] sans que sa pesanteur les face tomber om.
273
258, AT 290, 681
259
AT 291
Meteororum
glaciei particulis compositâ obducitur. Atque haec crusta satis crassa fieri
potest, et tamen pondere non obstante, in aëre suspensa remanere; quoniam
à reliqua tota nube sustinetur. Cujus rei memores esse infrà oportebit, ad
ea quae de parheliis dicentur intelligenda.
Caput VI.
5
De nive, pluvia et grandine.
AT 292
AT 682
260
I. Quare nubes solo aëre suffultae non cadant.
Multa sunt quae vulgò impediunt, quò minùs statim formatae nubes ex
alto delabantur. Nam primò particulae glaciei, vel aquae guttae, quibus
constant, valdè exiguae, et consequenter multum superficiei, pro ratione
suae materiae habentes, saepe magis impediuntur ab aëris resistentia ne
descendant, quàm à pondere suo impelluntur. Deinde venti, qui communiter validiores sunt prope terram, ubi materia ex qua constant crassior
est, quàm in aëre sublimi, ubi subtilior; quique ideò frequentiùs ex humili
sursum tendunt quàm ex alto | deorsum; illas non tantùm suspendere, sed
etiam saepius ultra regionem aëris in qua consistunt, attollere queunt. Idem
| etiam vapores possunt, qui terrâ egressi, aut aliunde venientes, aërem nubibus istis subjectum distendunt, vel etiam solus calor, qui hoc aëre dilatato
illas repellit; vel etiam frigus aëris superioris, quod illo compresso nubes |
sursum attrahit. Et praeterea particulae glaciei ventis impulsae, contiguae
quidem evadunt, sed non tamen idcirco omnino uniuntur; quinimò corpus
adeò rarum, leve atque extensum componunt, ut nisi calor aliquas harum
partium liquefaciens superveniat, atque hac ratione illas condenset, ac graviores reddat, vix unquam ad terram descendere possint.
II. Quomodo calor, qui alia multa corpora rarefacit, nubes condenset.
Sed ut suprà monuimus, aquam conglaciantem frigore quodammodo dilatari, ita hı̂c notandum calorem qui alia corpora solet reddere rariora, communiter nubes condensare. Atque hoc in nive experiri licet, quae planè
ejusdem materiae est ac nubes, nisi quod jam magis sit condensata. illa
enim in calido loco posita constringitur, et mole valde minuitur, ante etiam
13 prope ] propè 44 50a
15 illas ] illos 50b 56E
10 superficiei, ] superficiei ∧
14 subtilior; ] subtilior,
22 aliquas ] aliquos 50b
15 deorsum; ] deorsum,
26 suprà ] Met. I, 8.
3–4 Cujus rei . . . intelligenda. ] add. * 10 ratione ] de la quantité om. 11 saepe ]
† peut aysement 11 aëris ] qu’elles auroient a diuiser om. 13 materia ex qua constant ] leur cors 14–15 frequentiùs (. . . ) tendunt ] agissent plus 17–18 nubibus istis ] elles (see Introduction, p. 42) 20 sursum ] add. 20 praeterea ] particulierement
20 impulsae ] les vnes contre les autres om. 21 quinimò ] & 23 illas ] le [scil. le cors]
24 possint ] il (. . . ) peut 26 Sed ] paragraph separation add. 28 nubes ] celuy [scil. le
cors] des nues 28 planè ] add.
274
10
15
20
25
30
Caput VI.
5
10
15
20
25
30
quàm ulla aqua ex ea profluat, aut de pondere suo aliquid amittat. Quod accidit quia capillamenta particularum glaciei ex quibus componitur, cùm sint
earundem particularum medio tenuiora, illo faciliùs liquescunt, et ex parte
tantùm liquescendo, id est, sese hinc et inde inflectendo, ob agitationem
circumfusae materiae subtilis, amplexatum eunt | vicinas glaciei particulas;
non interea relictis iis, quibus ante innectebantur; atque ita efficiunt, ut
unae aliis appropinquent.
III. Quomodo in nubibus particulae glaciei multae simul in floccos congregentur. Et quomodo isti flocci in nivem, vel | pluviam, vel grandinem
cadant.
Sed quia particulae glaciei quae nubes componunt, ut plurimùm longiùs
ab invicem distant, quàm quae nivem in terra, non ita ad quasdam ex vicinis
accedere possunt, quin simul ab aliis quibusdam recedant. Et propterea cùm
priùs aequaliter per totum aërem spargerentur, in plurimos deinde exiguos
cumulos aut floccos separantur: Suntque hi flocci eò majores, quò nubes
fuit antea densior, et quò lentiùs in eam calor egit. Et praeterea vento
| aliquo aut dilatatione totius aëris superioris, supremos horum floccorum
priùs quàm inferiores deturbante, his inferioribus quibus descendendo occurrunt adhaerent, atque ita majores fiunt, calorque postea illos condensans,
et magis magisque graves reddens, facilè in terram deducit. Et quum ita
non omnino liquefacti descendunt, nivem componunt. Sed si aër per quem
transeunt sit tam calidus, ut solvantur, (qualis hı̂c apud nos totâ aestate
est, et saepe etiam aliis anni temporibus) convertuntur in pluviam. Interdum etiam accidit, ut ita solutis, aut propemodum solutis, ventus frigidus
superveniat, qui eos rursus constringendo in grandinem convertit.
| IV. Cur singula grandinis grana interdum sint pellucida et rotunda: Cur
aliquando etiam sint unâ parte depressiora. Quomodo crassiora grandinis
grana, quae irregularis figurae esse solent, generentur. Cur interdum solito
major aestus in aedibus sentiatur.
Haec autem grando varia esse potest. Nam primò si ventus frigidus illam efficiens, | guttas aquae jam formatas deprehendat, globulos glaciei
3 tenuiora ] AT tenuiores 44 50ab 56E
8 floccos ] ‘snowflakes’
13–14 cùm (. . . ) spargerentur ] One
would expect a pluperfect to render
‘ayant esté (. . . ) esparses’.
17 superioris, ] superioris ∧
27 depressiora ] ‘flatter’
2 capillamenta ] les extremités 3 earundem particularum medio ] le reste 3–4 ex parte
tantùm ] add. 4 sese hinc et inde inflectendo ] en se pliant & deuenant comme viues &
remuantes 5 amplexatum eunt ] se vont glisser & attacher contre 8 in nubibus particulae glaciei ] les parcelles de glace qui composent les nuës 9 flocci ] se grossissent & om.
11 Sed ] paragraph separation add. 11 glaciei ] add. 14 totum ] add. 17 superioris ]
qui est au dessus de la nuë 23 saepe ] fort om. 26 singula grandinis grana ] la gresle
26 pellucida ] toute om. 26 rotunda ] toute om. 26–27 Cur aliquando . . . depressiora. ] Ou seulement vn peu plus plate d’vn costé que d’autre. 27–28 grandinis grana ]
gresle 28 irregularis figurae ] cornue & irreguliere
275
AT 293
261
261
AT 683
AT 294
Meteororum
262
AT 295
pellucidos et rotundos efficit, nisi quod interdum eâ parte quâ illos impellit aliquantò planiores reddat. Et si floccos nivis ferè solutos deprehendat,
sed nondum in aquae guttas glomeratos, tunc fit illa grando cornuta, cujus figurae valde diversae et irregulares esse solent; ejusque grana interdum
valde magna sunt, quoniam à vento frigido formantur, qui nivem è sublimi in inferiora praecipitans, plurimos ejus floccos simul compellit, et gelu
in unam massam constringit. Atque hı̂c notandum est hunc ventum dum
floccis liquescentibus appropinquat, pellere in illorum poros calorem, id est,
materiam subtilem maximè agitatam et minùs subtilem reliquâ, quae tunc
in aëre circumstante reperitur; quia ipse ventus non tam facilè nec tam citò
atque hic calor potest eos pervadere. Eadem ratione, quâ interdum hı̂c in
terra | sentimus calorem, qui in domibus est augeri, cùm repentino aliquo
vento vel pluvia totus aër exterior subitò refrigeratur.
V. Cur crassiora grandinis grana in superficie sint pellucida, et intus alba.
Et cur ferè tantùm in aestate decidat talis grando. Quomodo alia grando
instar sacchari alba generetur.
Calor autem poris horum floccorum ita inclusus, quantum potest ad ipsorum circumferentias, potiùs quàm ad centra accedit; quoniam ibi materia
subtilis in cujus agitatione consistit, liberiùs movetur: et ita eos ibi magis et
magis liquefacere pergit, priusquam incipiant rursus in glaciem concrescere:
atque etiam liquidissimae, id est maximè agitatae particularum aquearum,
quae alibi in istis floccis reperiuntur, ad eorum circumferentias accedunt;
iis contrà quae non tam citò possunt liquescere, circa centra manentibus.
Unde fit ut cùm exterior superficies cujuslibet grani, ex glacie continua et
pellucida constare consueverit, | in ejus tamen centro nonnihil nivis saepe
reperiatur, quod haec grana frangentibus sese offert. Et quia ferè nunquam nisi per aestatem talis grando decidit, ea certos nos reddit, tunc non
minùs quàm ipsa hyeme, nubes ex glaciei particulis sive ex nive constare
consuevisse. In hyeme autem ejusmodi grando rarissimè cadit, vel saltem
grana non magna habet, quia tunc tantum caloris, quantum ad illam formandam requireretur, ad nubes usque vix potest pertingere; nisi certè ad
nubes, quae sunt terrae tam vicinae, ut postquam earum materia liquefacta, aut ferè liquefacta est, coepitque in pluviam aut nivem delabi, ventus
11 eos ] my conj. eas all editions
19 eos ] my conj. eas all editions
5 nivem ] Perhaps we should read
‘nubem’ (see third apparatus).
18 circumferentias ] ‘surfaces’
28 hyeme, ] hyeme ∧
1 pellucidos ] tous om. 1 rotundos ] tous om. 4 valde ] add. 5 nivem ] la nuë (see
second apparatus) 8 calorem ] de l’air qui les enuironne om. 10–11 non tam . . .
calor ] pas du tout si tost 13 totus ] add. 14 grandinis grana ] gresle 14 alba ]
toute blanche & composée de neige 17 Calor ] paragraph separation add. 17 quantum
potest ] add. 19 in cujus agitatione consistit ] qui la cause 20 priusquam ] vn peu
om. 21 aquearum ] leurs [scil. des floccons] 22 in istis floccis ] add. 25 saepe ]
add. 28 sive ex nive ] add. 33 coepitque . . . delabi ] add. 276.33–277.2 ventus . . .
constringendam ] [leur matiere] n’auroit pas le tems de se geler derechef
276
5
10
15
20
25
30
Caput VI.
frigidus superveniens, non satis temporis habeat ad illam denuò constringendam, priusquam planè delapsa sit. Si autem nix nondum sit liquefacta,
sed tantùm aliquantulum emollita, dum ventus illam in grandinem mutans
advenit, minimè fit pellucida, sed alba instar sacchari manet.
5
10
15
20
25
30
| | VI. Cur ejus grana interdum sint rotunda, et in superficie quàm versus
centrum duriora. Cur aliquando sint oblonga et pyramidis habeant figuram.
| Et si flocci hujus nivis exigui sint; nempe pisi instar, aut minores, singuli
illorum in granum grandinis satis rotundum mutantur. At si fuerint majores, dissiliunt; atque in plurima grana, in acutum ut pyramides desinentia,
convertuntur. Calor enim eodem momento quo ventus frigidus incurrit, in
poros horum floccorum se recipiens condensat omnes illorum partes, easque
retrahit à circumferentia versus centrum; quo ipso satis rotundi fiunt: et
frigus paulò pòst penetrans et constringens, illos nive multò duriores reddit. Sed quoniam cùm paulò majores sunt, calor inclusus partes illorum
interiores adhuc centrum versus agere et condensare pergit; | dum exteriora jam indurata et frigore vincta, sequi non possunt; necessariò intrinsecùs
findi debent secundùm plana vel lineas rectas, quae ad centrum tendunt; et
his fissuris magis magisque augescentibus, ut frigus altiùs penetrat, tandem
dissilire ac dividi in plures particulas acuminatas, quae totidem grandinis
grana sunt. Non quidem hı̂c determinamus, in quot hujusmodi grana singuli flocci dividi possint; ut plurimùm tamen videtur in octo ad minimum id
fieri debere; forsan etiam interdum accidere posse, ut in duodecim, viginti,
vel quatuor et viginti, sed faciliùs adhuc in duo et triginta, et nonnunquam
etiam in numerum multò majorem, prout vel majores sunt, vel ex nive
subtiliori constant, vel frigus illos in grandinem convertens, vehementiùs
aut velociùs irruit. Et non semel hujusmodi grandinem observavi, cujus
grana eandem ferè figuram habebant, quam segmenta globi in octo partes
aequales tribus sectionibus, ad angulos rectos se mutuò secantibus, divisi.
Deinde alia quoque observavi, quae longiora et minora, | quarta circiter pars
illorum videbantur; licèt ob angulos inter condensandum rotundatos et obtusos, figuram propemodum coni saccharei haberent. Item antè, vel pòst,
vel etiam cum his grandinis granis, vulgò alia rotunda decidebant.
13 multò ] multos 50b 56E
25 illos ] my conj. illas all editions
7 sint; ] sint,
11 illorum ] Strangely refers to ‘horum
floccorum’.
15 pergit; ] pergit,
16 possunt; ] possunt,
31 coni saccharei ] The French text
has ‘vn pain de sucre’, which indicates
a large lump of sugar in the shape of a
cone.
2 planè ] iusques a terre 3 emollita ] reschauffée & om. 3 ventus ] froid om. 5 rotunda ] assez om. 6 oblonga ] pointus 6 pyramidis ] ou d’vn pain de sucre om. (see
second apparatus on l. 31 below) 9 desinentia ] tous om. 10 incurrit ] commence a
les enuironner 13 paulò pòst ] aussy tost aprés 14 Sed ] Et 20 hı̂c ] add. 23 nonnunquam ] add. 24 [sunt,] vel ] & 25 [constant,] vel ] & 28 secantibus ] au centre
om.
277
263, AT 684
263
AT 296
264
Meteororum
AT 297
AT 685
265
AT 298
VII. Quomodo nivis particulae, in stellulas sex radiis distinctas efformentur. [fig. 70]
Hae autem diversae grandinis figurae, nihil singulare aut notatu dignum
habent, si comparentur cum illa nive, quae generatur ex parvis globulis seu
glomis glaciei, vi ventorum in formam | foliorum, eo modo quo dixi, dispositis. Nam calore exigua capillamenta horum foliorum liquefacere incipiente,
primùm, quae infrà et suprà decutit, ut maximè suae actioni obvia: pauxillumque illud liquoris, in quod solvuntur, per foliorum superficies diffusum,
exiguas inaequalitates ibi occurrentes, omnes replet; atque ita aequè planas
et politas illas reddit, ac eae corporum liquidorum sunt, quamvis ibi statim iterum concrescat. Cùm enim tunc calor non vehementior sit, quàm
requiritur ut exigua illa capillamenta aëre undique cincta, | reliquis integris in aquam solvat; non satis virium habere potest, ad impediendum ne
illud pauxillum aquae, glacialibus his superficiebus illapsum, earum frigore
iterum astringatur. Postea hic calor pervadens etiam alia capillamenta, quae
singuli glomi in ambitu, ubi similibus aliis sex cinguntur habent, ea ex iis
capillamentis, quae maximè à sex vicinis globulis sunt remota, indifferenter
huc illuc flectit; et hoc ipso iis quae è regione sex horum globulorum consistunt adjungit. Haec enim eorundem sex globulorum viciniâ refrigerata,
non liquescunt; sed contrà denuò materiam aliorum sibi junctorum protinus
glaciant. Atque ita sex cuspides aut radii, circa singulos glomos formantur, qui | diversas figuras recipere possunt, prout hi glomi magis aut minùs
crassi et compressi sunt, capillamenta item densa et longa, calor quo coguntur lentus ac moderatus; prout denique ventus qui hunc calorem comitatur
(modò | aliquis comitetur) magis aut minùs vehemens est. Et ita frons nubis
exterior, qualem videmus ad Z vel M, talis postea evadit, qualem videmus
ad O vel Q; et singulae glaciei particulae ex quibus constat, figuram exiguae
rosae aut stellae affabrè factam repraesentant.
VIII. Vnde etiam fiat ut quaedam grandinis pellucida grana, tres exiguos
quasi radios, ex albissima nive compositos circa se habeant. [fig. 70]
Ne autem me haec fingere vel ex levi tantùm conjectura scribere putetis,
referam ea quae proxima hyeme anni 1635, Amstelodami, ubi tunc eram,
5 dixi ] Met. V, 12.
7 quae ] Supply ‘sunt’; with ‘decutit’,
supply the subject ‘calor’.
13 solvat; ] solvat,
18 sex horum globulorum ] One would
expect ‘horum sex globulorum’ to
translate ‘de ces six noeuds’.
23–24 densa et longa (. . . ) lentus ac
moderatus ] Supply ‘magis aut minùs’
twice.
29 tres ] Unexplicable mistake for
‘sex ’ (see third apparatus).
1 in ] roues ou om. 4 illa nive ] celles [scil. les figures] de om. 9 omnes ] add. 9 replet ] aussy tost om. 11 Cùm ] si 14 illud pauxillum aquae ] leur matiere 14 earum
frigore ] add. 15 pervadens ] ramolissant & fleschissant 18 hoc ipso ] add. 19 adjungit ] tous om. 20 sibi junctorum ] meslée parmi la leur [scil. leur matiere] 23 densa ]
fors 26 qualem ] qui estoit auparauant telle que 29 pellucida ] tous om. 29 grana ]
petits om. 29 tres ] six (see second apparatus) 30 radios ] pointes 30 ex albissima
nive compositos ] toutes blanches
278
5
10
15
20
25
30
Caput VI.
5
10
15
20
25
30
35
circa hanc rem observavi. Quarto Februarii, quum dies admodum frigida
praecessisset, vesperi paululum pluviae decidit, quae in glaciem vertebatur
simul ac terram contingebat: postea sequuta est grando exigua, cujus grana,
quae ejus magnitudinis erant quam repraesentatam videmus ad H, ejusdem
pluviae guttas in aëre gelatas arbitrabar. Tamen loco illius figurae accuratè
rotundae, quam sine dubio hae guttae ante habue- | rant, notabiliter ab una
quàm ab altera parte planiores erant; ita ut | figuram ferè similem haberent, parti oculi nostri, quam vulgò crystallinum humorem dicimus. Unde
ventum, qui tum temporis validissimus et frigidissimus erat, tantùm virium habuisse didici, ut figuram illam guttarum inter glaciandum potuerit
immutare. Sed omnium maximè admirabar quaedam ex his granis, quae
postrema deciderunt, parvos sex dentes circa se habere, similes iis qui in
horologiorum rotis, ut videmus ad I. Et hi dentes qui candidissimi, erant
sacchari instar, quum contrà grana ex pellucidâ glacie ferè nigra viderentur,
satis testabantur se factos ex nive subtilissimâ, guttis jam formatis aspersâ,
quemadmodum plantis pruina adhaeret. Atque hac de re certior sum factus
ex eo, quòd sub finem nonnulla notavi, quae circa se habebant innumera
exigua capillamenta, composita ex nive pallidiori et subtiliori, quàm illa
erat, qua dentes jam memorati constabant. Adeò ut illi comparari posset,
| eodem modo quo cineres intacti, quibus prunae flammâ destitutae sensim obducuntur, iis qui jam recocti | sunt atque in foco cumulati. Aegrè
tantummodo poteram conjicere, quidnam in aëre libero, turbantibus ventis, adeò accuratè hos sex dentes formare, et circa singula grana disponere
potuisset: donec tandem in mentem venit, facillimè fieri potuisse, ut ventus
nonnulla ex his granis versus aliquam nubem expulerit, | eaque infra illam
vel ultra suspensa aliquamdiu detinuerit; satis enim ad hoc exigua erant:
Atque ibi procul dubio ita disponi debuisse, ut singula sex aliis in eodem
plano sitis cingerentur, quia talis est ordo naturae. Et praeterea verisimile esse calorem, (quem paulò ante in aëre sublimi fuisse, argumento erat
pluvia quam observaram) aliquos ibi vapores excitasse, quos idem ventus
compulerat ad haec grana; ubi in formam tenuissimorum capillamentorum
concreti, forsan etiam aliquid ad eorum librationem contulerant; adeò ut
facillimè ibi haerere potuerint, usque dum alius calor superveniret. Et hoc
calore, statim exigua capillamenta unumquodque granum cingentia liquefaciente, exceptis tantùm iis quae versus centra sex vicinorum granorum
respiciebant, quia nempe horum granorum frigus ejus actioni repugnabat;
13 candidissimi, ] candidissimi ∧
34 calore, ] calore ∧
36 repugnabat; ] repugnabat,
1 Quarto Februarii ] See Introduction,
p. 35sq.
7–8 haberent, ] haberent ∧
1–2 quum . . . praecessisset ] l’air ayant esté auparauant extremement froid 2 pluviae
(. . . ), quae ] de verglas, c’est a dire, de pluie qui 4 erant ] ne (. . . ) qu’a peu pres om.
5 in aëre ] au haut de l’air 15 guttis ] eux [scil. les grains] 20–21 flammâ destitutae sensim ] en se consumant 22 quidnam ] qui 22–23 ventis ] vn fort grand vent
26 aliquamdiu ] add. 27 procul dubio ] add. 34 statim ] d’abord 36 repugnabat ]
auoit empesché
279
266
AT 299
AT 686
267
AT 300
Meteororum
materiam eorum quae liquescebant, sex acervis aliorum quae remanserant
se miscuisse, iisque hac ratione densioribus redditis et calori minùs perviis,
eam ibi rursus conglaciasse, atque ita hos dentes fuisse formatos. E contrà
verò innumera illa capillamenta, quae notaveram circa aliquot ex iis granis,
quae postremo loco deciderant, isto calore nullo modo contacta fuisse.
268
268
AT 301
AT 687
IX. Quare etiam interdum decidant lamel- | lae glaciei pellucidae, quarum
circumferentia est hexagona.
Postridie horâ circiter octavâ, aliud praeterea genus grandinis, seu potiùs
nivis observavi, de quo nunquam antea audiveram. Parvae laminae glaciei
erant, planae, politae | et pellucidae, ejus crassitiei cujus esse solet charta
cùm paulò densior est, ejusque | magnitudinis, quam videmus ad K; sed
tam accuratè sexangulatas, lateribus tam rectis, et angulis tam aequalibus,
ut nihil simile humana industria efficere possit. Statim agnovi has laminas
primò exiguos glaciei globulos fuisse, eo modo dispositos quo antè dixi; et
pressos validissimo vento, satis caloris secum rapiente: adeò ut hic calor
omnia illorum capillamenta liquefecerit, et humore inde orto omnes eorundem poros ita impleverit, ut eo mox ibi rursus congelato, ex albis quales
antea fuerant, omnino pellucidi facti sint. Atque hunc ventum ipsos eodem tempore ita compressisse, ut nullum interjectum spatium remaneret;
hoc est ut nulla in uniuscujusque circuitu esset pars, quae non aliquem ex
sex vicinis attingeret; simulque hunc eundem ventum superficies foliorum,
quae ex his globulis componebantur, super et subter labendo complanasse:
Ex quibus | omnibus accurata istarum laminarum figura, non potuit non
exsurgere. Supererat tantùm nonnulla difficultas, in eo quòd hi globuli sic
ferè liquefacti et eodem tempore collisi, non cohaesissent; licèt enim curiosè
scrutarer, nunquam tamen duos junctos potui invenire. Mox autem hac
etiam in parte mihi satisfeci; advertendo, qua ratione ventus per aquam
labens, assiduè illam agitet, omnesque ejus superficiei partes unam post alteram inflectat, nec illas tamen propterea scabras aut asperas efficiat. Inde
enim cognovi ventum, qui procul dubio superficies etiam nubium inflectit,
ibique continuò singulas glaciei particulas paulò aliter quàm vicinas impellit,
6–7 lamel– | lae . . . hexagona. ] lamel– | 44
8 horâ circiter octavâ ] ‘at about eight
in the morning’ (see Introduction,
28 assiduè ] assiduo 50b 56E
p. 35sq.)
14 antè ] Met. V, 10.
1 quae liquescebant ] fondus 2 se miscuisse ] aussy tost om. 2 densioribus redditis ]
fortifiés 8 Postridie ] paragraph separation add. 10 planae ] toutes om. 10 politae ]
fort om. 10 pellucidae ] fort om. 10 ejus crassitiei ] enuiron om. 12 lateribus ]
six om. 12 angulis ] six om. 13 simile ] si exact 17 eo mox ibi rursus congelato ]
add. * 18 omnino ] add. 20–21 hoc est . . . attingeret ] add. * 21–22 superficies . . .
componebantur ] leurs superficies [scil. des pelotons] * 23–24 Ex quibus . . . exsurgere ]
& ainsy leur auoit iustement donné la figure de ces lames 25 ferè ] demi 29 illas ] la
[scil. la superficie de l’eau] 280.30–281.1 ventum . . . permittere ] qu’infalliblement il
fait plier & ondoyer en mesme sorte . . . & qu’y remuant . . . il ne leur permet pas
280
5
10
15
20
25
30
Caput VI.
non | permittere illas omnino conglutinari; licèt interim illarum | ordinem
non turbet, et nihilominus exiguas singularum superficies accuratè poliat et
complanet: non aliter quàm videmus etiam illum singulas partes undarum,
quas in pulvere vel arena interdum format, satis politas efficere.
5
10
15
20
25
30
X. Et aliae quae tanquam rosae, vel dentatae horologiorum rotae, circumferentiam sex crenis, in modum semicirculi rotundatis, incisam habent.
[fig. 70]
Hanc nubem sequuta est alia nihil aliud quàm rotulas aut rosas exiguas
effundens, omnes sex radiis, instar dimidii circuli rotundatis, insignes, planè
quales videmus ad Q; pellucidas etiam omnes et planas, ejusdem ferè crassitiei, cujus laminae illae superiores, ac suprà quàm dici potest accuratè
dimensas; in medio etiam quarundam punctum album perexiguum animadverti, quasi pede circini quo rotundatae fuerant, illic impressum. Sed facilè
intellexi ab iisdem causis illas fuisse formatas, à quibus laminae glaciei quae
praecesserant; hoc tantùm excepto, quòd vento non tam vehementer pressae, nec forsan etiam calore tam intenso circumdatae fuerint; ideoque earum
cuspides non omnino liquefactae sint, sed tantùm paulò breviores | evaserint,
et in extremitate rotundae, | instar dentium qui fiunt in horologiorum rotis.
XI. Cur quaedam ex ipsis punctum quoddam album in centro habeant: et
binae interdum scapo exiguo conjunctae sint, unamque alia majorem esse
contingat.
Punctum autem quod in medio quarundam album apparebat, ex eo esse
mihi facilè persuasi; quòd calor iis formandis inserviens tam moderatus fuisset, ut quamvis caeteras earum partes ex albis omnino pellucidas effecisset, non tamen usque ad centra penetrasset, quae ideò alba remanserant.
Plures aliae ejusmodi rotulae postea deciderunt, binae uno axe conjunctae:
vel potiùs, quoniam isti axes erant initio satis crassi, tot exiguas columnas
crystallinas dixisses, quarum singulae singulis rosis, sex folia habentibus,
et nonnihil eminentibus ultra basin suam, erant exornatae. Sed paulò pòst
minùs crassas alias ejusmodi columnas animadverti, rosis itidem aut stellulis, interdum aequalibus, interdumque inaequalibus in utraque extremitate
exornatas.
1 conglutinari; ] conglutinari,
6 crenis ] ‘notches’
23 persuasi; ] persuasi,
28 quarum singulae singulis rosis ]
One would expect ‘singulae bases’ or
‘binis rosis’. The French text has ‘dont
chaque bout [scil. des petites colomnes
de cristal] estoit orné d’vne rose’.
2 accuratè ] add. 3 singulas partes undarum ] celle [scil. la superficie] des ondes 4 in
pulvere vel arena ] en la poussiere d’vne campaigne
5–6 Et aliae . . . habent. ] Et
d’autres qui semblent des roses, ou des roues d’horologe qui ont seulement six dens
arondies en demi-cercle. 8 Hanc ] paragraph separation add. 9 planè ] add. 10 pellucidas (. . . ) omnes et planas ] toutes transparentes, & toutes plates 14 ab iisdem causis ]
de la mesme façon 15 non tam vehementer ] beaucoup moins 18 qui fiunt in horologiorum rotis ] add. (cf. p. 279, l. 13) (Met. VI, 8) 20 scapo ] de glace om. 22 Punctum ]
paragraph separation add. 24 omnino ] add. 25 quae ideò alba remanserant ] add. 28–
29 sex folia . . . suam ] add. * (see Introduction, p. 59) 29 paulò ] add. 31 interdum
aequalibus, interdumque inaequalibus ] souuent (. . . ) inesgales
281
269, AT 302
270
AT 303
Meteororum
AT 688
271, AT 304
AT 305
272
XII. Cur nonnullae duodecim radiis distinctae sint: et aliae sed perpaucae
octo radios habeant.
Breviores etiam deinde notavi axes, sive columnas; et gra- | datim adhuc breviores, donec tandem stellulae omnino jungerentur, caderentque duplices, duodecim insignes radiis, satis longis et accuratè dimensis, in aliis
aequalibus, et in aliis alternatim inaequalibus, ut videmus ad F et E. Quae
omnia dederunt mihi occasionem existimandi, particulas glaciei diversorum
foliorum, sibi invicem in nubibus impositorum, faciliùs cohaerere, quàm
illas plani aut folii ejusdem. Licèt enim ventus ut plurimùm fortiùs in folia inferiora, quàm in superiora agens, paulò celeriùs, ut jam audivimus,
illa moveat: aequaliter tamen etiam aliquando utrumque folium impellere
potest, ut ita eodem modo fluctuent: praesertim cùm non ultra duo vel tria
ita sunt una aliis imposita, et tum | per oras glomorum ex quibus | componuntur cribratus, efficit ut ii ex his glomis, qui in duobus aut pluribus foliis
è regione opponuntur, eundem semper inter se situm servent, et velut immoti se mutuò respiciant: licèt interim nihilo minùs folia undatim agitentur,
quoniam eo ipso viam quàm maximè expeditam sibi facit. Atque interea
calor (viciniâ glomorum, qui in duobus foliis sunt non minùs impeditus,
ne eorum capillamenta directè interposita liquefaciat, quàm viciniâ eorum
qui sunt in eodem) liquefacit tantùm alia circumcirca: quae deinde integris
juncta, atque cum iis conglaciata, axes aut columnas illas componunt, quae
hos glomos interea dum in rosas aut stellulas mutantur, conjungunt. Crassitiem autem quam initio in his columnis animadverteram, minimè mirabar;
quamvis materiam adhaerentium capillamentorum illi producendae non sufficere satis nossem. Fieri enim potuisse cogitabam, ut quatuor aut quinque
foliis super ingestis, calor fortiùs agens in duo aut tria intermedia, (utpote
ventis minùs exposita) quàm in superius vel inferius, glomos quibus illa constarent, ferè totos liquefecerit; atque ita ex eorum materiâ composuerit has
columnas. Neque magis stellas diversae magnitudinis eodem axe interdum
junctas admirabar; quum enim notassem radios majoris semper longiores et
acutiores radiis minoris esse, calorem magis intensum circa | hanc minorem,
quàm circa alteram, magis solvisse et retudisse cuspides radiorum ejus judicabam: atque etiam eandem minorem ex glomo glaciei minore potuisse componi. Postremò neque has stellas duplices duodecim radiorum, quae postea
decidebant admirabar; singulas enim earum ex duabus simplicibus sex radiorum compositas judicabam, per calo- | rem, qui fortior intra duo folia,
quorum partes erant, quàm extra eadem, exigua capillamenta glaciei, quibus
11 moveat: ] moveat,
16 respiciant: ] respiciant,
26 super ingestis ] ‘arranged on top of
each other’
3 Breviores ] paragraph separation add.
5 radiis ] pointes ou om.
7 diversorum ]
deux om. 13 oras ] les enuirons 14 duobus aut ] add. 17 viam . . . facit ] le passage luy est plus aysé 19 directè interposita ] qui se regardent 20 deinde ] aussytost 24 adhaerentium ] qui auoient esté autour de deux pelotons 24 illi ] les [scil. ces
colomnes] 29 interdum ] souuent 32 ejus ] ces (an error for ‘ses’, no doubt) 33 atque ] oubien
282
5
10
15
20
25
30
35
Caput VI.
5
10
15
20
25
30
nectebantur liquefecerat; atque ita illas conglutinaverat, ut etiam breviores
reddidisset columnas, quae jungebant alias stellas paulò antè mihi visas. In |
multis autem stellularum millibus, quae illa die observavi, ne unam quidem,
quamvis curiosè inquirerem, potui invenire, quae plures aut pauciores sex
radiis haberet; exceptis paucissimis, quae duodecim, et quatuor aut quinque
aliis quae tantummodo octo habebant. Atque hae non accuratè rotundae
erant, quemadmodum reliquae, sed oblongae; atque omnino tales, quales
videmus ad O; unde judicabam illas in conjunctione extremitatum duorum
foliorum, vento collisorum formatas, eodem momento quo calor exiguas illorum pilulas in stellas converterat: Nam accuratè figuram habebant, quae
inde naturaliter exsurgit. Atque haec connexio cùm secundum lineam rectam fiat, non tantum impediri potest fluctuatione, quam venti concitant,
quantum illa glomorum qui idem folium componunt. Et praeterea ipse
etiam calor, in oris | foliorum dum accedunt ad invicem, major reperitur
quàm alibi, adeò ut facilè duos radios cujusque ex stellulis quae ibi occurrunt, liquefaciat; Et frigus quod huic calori succedit, statim ac duo folia se
mutuò contingunt, stellulas istas quatuor tantum radios reliquos habentes
unam alteri conglutinat.
XIII. Cur quaedam sint pellucidae, aliae albae instar nivis; et quarundam
radii sint breviores et in semicirculi formam retusi, alii longiores et acutiores, ac saepe in varios ramulos divisi; qui nunc plumulas aut filicis folia,
nunc lilii flores repraesentant. [fig. 70]
Caeterum praeter illas stellas pellucidas, de quibus hactenus loquuti sumus, innumerae aliae eadem die omnino albae instar sacchari deciderunt,
quarum quaedam eandem | ferè figuram, quam pellucidae habebant, plurimae autem radios magis tenues et acutos; saepe etiam divisos, interdum in
tres ramos, qui, utroque extremo forinsecus inflexo et medio manente recto,
lilium repraesentabant, ut videntur ad R; interdum etiam in plures, plumas,
aut folia filicis, aut simile quid imitantes. Atque etiam simul cum his stellis
multae aliae glaciei particulae in formam capillamentorum, vel etiam planè
informes decidebant; quorum omnium ratio ex dictis manifesta est. Albedo
enim stellularum inde erat, quòd calor non penetrasset ad ipsorum materiae
21 ramulos ] om. 50ab 56E
10 converterat ] One would expect
‘convertebat’; the French text has
‘conuertissoit’.
1 liquefecerat ] entierement om. 2 columnas ] ceux [scil. les petits filets de glace] 5
paucissimis ] de ces doubles om. 6 tantummodo ] add. 7 reliquae ] toutes les om. 11–
12 rectam ] toute om. 13–14 ipse etiam ] add. 14 in ] entre 14 reperitur ] peut estre
15–16 adeò ut . . . Et frigus ] & cete chaleur ayant a demi fondu les parcelles de glace qui
y sont, le froid * 17–18 stellulas . . . conglutinat ] les peut aysement coller ensemble
[scil. les parcelles de glace qui y sont] * 19 instar nivis ] add. 20 in semicirculi
formam retusi ] ronds en forme de dens 21–22 nunc plumulas . . . flores ] des plumes,
ou des feuilles de fougere, ou des fleurs de lys 23 Caeterum ] paragraph separation add.
30–31 vel etiam planè informes ] & sans autre figure determinée (cf. end of this section,
p. 284, l. 13sq.) 31 ex dictis ] add.
283
AT 689
AT 306
273
Meteororum
AT 307
274
AT 690
AT 308
275
fundum: ut facilè agnoscebatur ex eo, quòd omnes quae valdè tenues erant
et exiles, simul etiam essent transparentes. Si verò interdum radii stellarum,
quae albae erant, non minùs breves atque obtusi essent, quàm earum quae
pellucidae, non ideò calor eos tantundem liquefecerat, sed venti vehementiùs
compresserant: Et communiter longiores atque acutiores erant, quia defectu
caloris minùs soluti. Quando autem | hi radii in plures ramos dividebantur,
hoc fiebat ex eo, quòd calor exigua capilla- | menta quibus componebantur,
destitueret, cùm jam erant in motu ut ad invicem accederent, et priusquam
in unum corpus coaluissent. Cumque in tres tantùm ramos divisi erant,
hoc erat ex eo quòd calor paulò tardiùs excessisset; Et duo exteriores rami
extrorsum replicabantur, quia vicinia medii | rami frigidiores et magis rigidos, quâ parte illi obvertebantur reddebat; atque ita singuli ex istis radiis,
lilii figuram assumebant. Reliquae autem particulae glaciei, quae non erant
sic formatae in stellas, certum me reddebant, non omnes nubes ex parvis
glomis aut pilulis componi, sed multas etiam solis capillamentis confusè
junctis constare.
XIV. Quomodo istae nivis quasi stellulae ex nubibus delabantur. Cur
cadentes aëre tranquillo, majorem nivis copiam praenuncient; non autem
vento flante. [fig. 69]
Causam autem cur hae stellulae deciderent, vehementia venti continua
totum illum diem perseverans manifestam mihi reddebat: nam judicabam
hunc ventum, non posse non lacerare interdum et disturbare folia quae componebant; statimque illas ab invicem disjunctas, latera in terram inclinare,
atque hoc situ facilè aërem dividentes delabi, quoniam caetera planae erant,
et satis ponderosae ad descendendum. Si verò interdum aëre tranquillo hujusmodi stellae decidant, id accidit vel ob aërem inferiorem, qui condensatus
totam nubem ad se trahit, vel ob superiorem qui dilatatus illam deorsum
agit, atque eadem opera illas divellit, et propterea major tum nivium copia
sequi solet: hoc autem illâ die non contigit. Die verò sequenti | flocci nivium
delapsi sunt, qui ex innumeris exiguis stellis simul junctis compositi videbantur: verumtamen penitiùs introspiciens, animadverti interiores non tam
perfectè formatas esse quàm exteriores, et facilè ex dissoluta hujusmodi
nube, qualem suprà littera G notavi- | mus, oriri potuisse. Postea cessante
hac nive, ventus instar tempestatis subitò coortus, paululum albae grandinis
1 valdè ] val dè 44 11 vicinia ] vicina 50ab 56E 11–12 frigidiores et magis rigidos ]
frigidioris et magis rigidos 50a frigidioris magis rigida 50b 56E 12 ex istis ] existis 50a
17 nivis ] nives 50ab 56E
22 ventum, ] ventum ∧
5–6 defectu caloris ]
uoient aucune figure
y en auoit aussy qui
faites om. 29 Die ]
33 suprà ] Fig. 69.
add. 12 reddebat ] incontinent om. 13–14 non . . . stellas ] n’adeterminée (cf. above, p. 283, l. 30sq.) 15 multas etiam ] † qu’il
17 nivis ] de glace 17 quasi ] add. 22 ventum ] aprés les auoir
Le matin
284
5
10
15
20
25
30
Caput VI.
5
10
15
20
25
30
effudit, oblongae et pertenuis, cujus singula grana sacchari conum exprimebant: et quoniam statim aëris serenitas insecuta est hanc grandinem, in
altissima nubium parte generatam judicabam, cujus nives maximè subtiles
et capillamentis tenuissimis compositae erant, quales paulò antè descriptae
sunt. Denique tertiâ inde die nivium parvos globulos aut glaciei pilulas
delabentes videns, magno numero capillamentorum, sine ordine positorum,
cinctas, nec quidquam stellis simile habentes, quaecunque priùs de causis
harum nivium fueram suspicatus, mihi certa et explorata visa sunt.
XV. Quomodo pluvia ex nubibus cadat; et quid ejus guttas tenuiores aut
crassiores efficiat.
Nunc autem, ex iis quae diximus, facilè intelligitur qua ratione nubes solis
aquae guttis constantes depluant: nempe vel pondere proprio, cùm guttae
satis crassae sunt; vel cùm aër inferior recessu, vel superior incursu illas ad
descensum invitat; vel etiam quando plures ex his causis simul concurrunt.
Atque inferiori aëre se contrahente, pluvia maximè minuta, et veluti rorans
generatur; imò aliquando adeò | minuta est, ut saepissime delabentem non
| pluviam sed nebulam potiùs dicamus; magna contrà, seu grandibus guttis
colligitur, quoties nubes solo aëre superiori pressa descendit; sublimes | enim
illius guttarum primò delapsae, alias in via inveniunt quibus crassescunt.
XVI. Cur interdum pluere incipiat, antequam nubes in coelo appareant.
Imò etiam aestate aliquoties vidi, aëre tranquillo atque aestu vehementi et
velut suffocante, hujusmodi pluviam decidisse, antequam ulla nubes appareret. Cujus haec erat ratio, quòd existente magna vaporum copia in aëre, qui
procul dubio ventis aliunde spirantibus premebantur, ut tranquillitas aëris
et densitas ejusdem testabantur, guttae in quas hi vapores coibant cadendo
augescentes, ut formabantur, depluerent.
XVII. Quomodo nebulae in rorem vel pruinam vertantur.
Nebulae autem, cùm terra refrigeratur, et aër qui est in ejus poris condensatur, occasionem habent descendendi; tuncque in rorem abeunt, si ex
aquae guttis componantur; et in pruinam, si ex vaporibus jam gelatis, seu
potius qui gelantur, ut terram contingunt. Atque hoc praesertim noctu aut
1 sacchari conum ] See p. 277, l. 31
and note. (Met. VI, 6)
2 est ] est,
2 grandinem, ] grandinem ∧
16 saepissime ] Goes with ‘dicamus’,
while ‘delabentem’ should be taken
with ‘pluviam’ and ‘nebulam’.
1 oblongae et pertenuis ] fort longue, & menuë 2 in ] [formée] de 5 nivium . . . pilulas ] de la neige toute composée de petits noeuds ou pelotons 7–8 causis harum nivium ]
cete matiere 15 contrahente ] † retire 15 et veluti rorans ] add. 16 saepissime ] add.
20 nubes in coelo appareant ] l’air soit couuert de nues 21 Imò ] paragraph separation add. 21 vehementi ] pesante 22 velut ] add. 22 decidisse ] qu’il commencoit a
tomber 25 densitas ] pesanteur 25 coibant ] se conuertissoient 26 augescentes ] fort
om. 27 vertantur ] tombent [en]
285
276, AT 309
AT 691
Meteororum
sub diluculum accidit, quia tunc quàm maximè terra à Sole aversa refrigeratur. Sed ventus etiam saepissime nebulas solvit; materiamque illarum aliò
transferre solet, atque inde rorem aut pruinam componere in locis ubi ipsae
non exstiterunt; et tunc videmus hanc pruinam plantis non adhaerere, nisi
ea parte quam ventus tetigit.
AT 310
277
| XVIII. Quae sit aura illa vespertina, quae coelo sereno timeri solet.
Quod ad afflatum illum dies serenos consequentem attinet, qui nunquam
nisi vesperi decidit, et solis catharris et capitis doloribus agnoscitur, quos in
quibusdam regionibus excitat; is constat certis exhalationibus subtilibus et
penetrantibus; quae cum minùs volatiles sint quàm vapores, non levantur
nisi è regionibus satis calidis, sereno | et sudo aëre, et simul ac calore Solis
destituuntur, iterum decidunt. Unde fit ut pro regionum diversitate, diversis
qualitatibus sit praeditus, et multis in locis sit incognitus. Non quidem nego
rorem qui sub vesperam decidere incipit, saepe isti afflatui comitem esse;
sed nego mala de quibus accusatur rori esse adscribenda.
XIX. Vnde Manna oriatur.
Non etiam Manna, nec alii hujusmodi succi, qui noctu ex aëre decidunt,
rore vel vaporibus constant, sed exhalationibus solis. Atque hi succi, non
modò in diversis regionibus sunt diversi, sed etiam in quibusdam non nisi
certis corporibus adhaerent; quod procul dubio ex eo fit, quòd particulae
quibus constant sint talis figurae, ut cum iis aliorum corporum necti non
possint.
AT 692
AT 311
XX. Cur si ros manè non decidat, pluviae sequantur.
Cùm ros noctu non decidit, et nebula manè sursum recedens terram
omnino siccam relinquit, pluviam brevi sequuturam esse credere licet. Nam
hoc vix accidere potest, nisi cùm terra noctu non satis refrigerata, vel manè
supra modum calefacta, multos vapores exspirat; qui nebulam in altum pellentes, efficiunt ut ejus guttae sibi | invicem occurrentes jungantur, atque
ita tam crassae evadant, ut paulò pòst in pluviam decidere cogantur.
XXI. Cur si Sol manè luceat, cùm nubes in aëre conspiciuntur, pluviam
etiam praenuntiet.
Praesagit etiam | venturam pluviam aër nubibus obductus, cum Sol nihilominus in ortu lucidè splendet. hinc enim liquet nullas alias nubes, in
9 excitat; ] excitat,
1 sub diluculum ] le matin 2 solvit ] en suruenant aux lieux ou ils sont om. 3 solet ]
mesme il peut 6 aura . . . solet ] le Serein 7 afflatum . . . consequentem ] le serein
9 constat ] ne (. . . ) que om. 10 minùs volatiles ] plus fixes 16 oriatur ] & les autres
tels sucs: Et pourquoy quelques vns s’attachent a certains cors plutost qu’a d’autres
om. 17–18 Non . . . solis. ] Ce sont aussy des exhalaisons qui composent la manne, &
les autres tels sucs, qui descendent de l’air pendant la nuit; car pour les vapeurs, elles
ne sçauroient se changer en autre chose qu’en eau ou en glace. * 17 Non ] paragraph
separation add. 19 in quibusdam ] add. * 23 si ros manè non decidat ] si les brouillars
montent le matin, & la rozée ne tombe point 32 Praesagit ] paragraph separation add.
33 in ortu ] dés le matin
286
5
10
15
20
25
30
Caput VII.
5
10
15
vicinia nostri aëris versus Orientem esse, quae obstent ne Solis calor, eas
quae supra nos haerent, condenset, vel novos vapores quibus augeantur à
terrâ nostrâ attollat. Haec autem causa cùm matutino tantùm tempore
locum habeat, si ante Meridiem non pluat, quid in vesperam accidet minimè
poterit docere.
XXII. Cur omnia pluviae signa incerta sint.
Plura hı̂c addere de multis aliis pluviae signis non libet, | quum maximam
partem incerta sint. Et si consideremus eundem calorem, qui requiritur ad
condensandas nubes, et pluviam inde defundendam, illas etiam dilatare et in
vapores mutare posse, qui vel paulatim in aërem evanescant, vel ventos ibi
generent; (prout nempe nubium partes magis comprimuntur aut disperguntur, aut calor paulò majorem vel minorem humiditatem adjunctam habet;
aut aër circumfusus magis aut minùs dilatatur, vel condensatur;) facillimè
judicabimus omnia illa magis incerta et dubia esse, quàm ut hominum ingenio praenosci queant; saltem in his regionibus, ubi magna terrarum et
marium inaequalitas, ventos admodum inconstantes producit: in locis enim
ubi certis anni temporibus iidem semper venti recurrunt, haud dubiè pluviae
impendentes faciliùs praenoscuntur.
|
20
25
30
Caput VII.
278
AT 312
De tempestatibus, fulmine, et ignibus aliis in aëre accensis.
I. Quomodo nubes suo descensu ventos aliquando validissimos efficiant: et
cur saepe maximas et repentinas pluvias praecedat talis ventus.
Caeterum nubes non tantùm ventos generant, cùm in vapores dissolvuntur; sed etiam interdum totae simul tam subito motu ex alto descendunt, ut
omnem subjectum aërem magna vi propellentes, ventum ex eo componant,
qui validissimus quidem, sed non diuturnus esse potest: ejusque similem
facilè experiemur, si velo in sublimi aëre ita expanso, ut omnes ejus partes à
terra aequidistent, illud totum simul decidere permittamus. Fortes pluviae
plerumque hujusmodi ventum antecursorem habent, qui manifestè ex alto
deor- | sum agit, et cujus frigus abundè monstrat illum ex nubibus venire,
ubi aër communiter frigidior est quàm circa nos.
24 subito ] subitò 44 50ab 56E
28 aequidistent ] aequi distent 44(?)
7 Plura ] paragraph separation add. 8 incerta ] fort om. 8 requiritur ] ordinairement
om. 9 etiam ] tout au contraire om. 11 magis ] vn peu om. 15 praenosci ] asseurement om. 15–18 saltem . . . praenoscuntur ] add. * 20 aliis ] tous les autres 22 et
repentinas ] add. 26 qui validissimus . . . potest ] tres fort, mais peu durable 27 in
sublimi aëre ] vn peu haut en l’air 27–28 ita (. . . ) ut omnes ejus partes à terra aequidistent ] add. 28 totum simul ] tout plat 29 plerumque ] presque tousiours
287
279
Meteororum
AT 693
AT 313
280
AT 314
II. Cur hirundines solito demissiùs volantes, pluviam praenuntient: et cur
aliquando cineres aut festucae, juxta focum in modum turbinis gyrent.
Atque hic ventus efficit ut hirundines solito humiliùs vo- | lantes, pluviae
secuturae praebeant argumentum: certas enim muscas, pabulum illarum,
deprimit, quae abblandiente aëris serenitate, in altum evolare solent. Idem
etiam est qui nonnunquam, cùm nubes adeò parva est, vel tam parum descendit, ut ipse valde debilis vix in aëre libero sentiatur, caminis illapsus,
cineres et festucas in angulo foci contorquet, ibique | parvos quasi turbines
excitat, satis mirabiles iis qui eorum causam ignorant, et quos plerumque
nonnulla pluvia consequitur.
III. Quomodo fiant istae majores procellae, quas voce barbarâ Travadas
vocant.
Nube autem descendente, ponderosâ admodum et latè diffusâ, (qualis faciliùs in vasto mari, quàm alibi colligitur, quum vaporibus aequaliter ibi
dispersis, simul ac minima nubes in parte aliqua cogi coepit, statim etiam
se per omnia vicina loca extendit,) necessariò tempestas surgit, tantò gravior quantò nubes major et ponderosior, atque hoc pertinacior quò ex altiori loco descendit. Atque ita vehementes illos turbines generari arbitror,
quos Travadas dicunt, nautis nostris in longinquis navigationibus maximè
formidabiles; praesertim paulò ultra Promontorium Bonae Spei, ubi vapores
magnâ copiâ ex mari Aethiopico surgentes, quoniam est latissimum et Solis
radiis maximè incalescit, facillimè ventum Occidentalem efficere possunt,
qui cursum naturalem (ab Oriente scilicet in Occasum) aliorum, quos mare
Indicum emittit sistens, illos in nubem cogit; quae nubes quoniam oritur ex
inaequalitate, quae est inter haec duo maria vastissima, et | hanc terram
quae etiam est valde lata, multò major evadere debet, quàm illae quae in
nostris regionibus generantur, ubi tantùm pendent à minoribus istis inaequalitatibus, quae sunt inter nostras planities, lacus, et montes. Et quia
ferè nunquam aliae nubes in iis locis cernuntur, statim ac nautae aliquam
coire animadvertunt; licèt interdum initio tam parva esse videatur, ut illam Batavi cum bovis oculo compararint, atque inde appellarint; et | licèt
11 Travadas ] Travades 56E
19 Travadas ] Travades 56E
7 caminis ] ‘chimneys’
11–12 istae . . . vocant ] According
to Fournier (1667 (1643), p. 359) the
name was given by Portuguese sailors.
21 mari Aethiopico ] ‘the Atlantic
Ocean’
23–24 mare Indicum ] ‘the Indian
Ocean’
30 animadvertunt; ] animadvertunt,
31 appellarint; ] appellarint,
1 solito demissiùs ] fort bas 2 juxta focum ] au coin du feu dans les cheminées 2 in
modum turbinis ] add. 3 Atque ] paragraph separation add. 3 solito humiliùs ] fort bas
6 cùm ] mesme om. 7 illapsus ] s’entonnant 11–12 istae . . . vocant ] les tempestes
nommées des trauades 13 Nube ] paragraph separation add. 14 aequaliter ] fort om.
18–19 vehementes illos turbines (. . . ) quos Travadas dicunt ] ces trauades 19 nostris ]
add. 21 magnâ copiâ ] add. * 22 ventum Occidentalem ] vent d’abas * 23 (ab
Oriente scilicet in Occasum) ] add. * 26 quae etiam est valde lata ] add. * 26 evadere ]
incontinent om. * 27 tantùm ] add.
288
5
10
15
20
25
30
Caput VII.
5
10
15
20
25
30
omnis reliquus aër valde serenus, et defaecatus appareat, nihilominus vela
contrahunt et contra magnam tempestatem se muniunt, quae statim etiam
insequitur. Eo quoque majorem illam esse solere existimo, quò minor initio
haec nubes apparuit; cùm enim fieri nequeat satis crassa, ut aërem obscurando sit conspicua, nisi simul etiam fiat satis lata, ita exigua videri non
potest, nisi ex eo quòd sit valde remota; et notum est quò ex altiori loco
descendit corpus grave, hoc impetum ejus esse validiorem. Ita haec nubes
sublimis, et subitò magna et ponderosa facta, tota delabitur, magna vehementia omnem aërem subjectum agens, et tempestatem hoc ipso ciens.
Notandum etiam vapores huic aëri immixtos, illa agitatione dilatari; multos
quoque alios Oceanum emittere, ob fluctus suos ita concussos, qui | vim
venti augentes, et tardantes descensum nubis, diutius tempestatem saevire
cogunt.
IV. Quomodo ignes Castor et Pollux vocati generentur. Quare gemini
isti ignes felicis augurii olim habiti sint, unus vel tres infelicis. Et cur hoc
tempore interdum quatuor aut quinque simul in eadem nave conspiciantur.
Praeterea exhalationes his vaporibus immisceri solent, quae cùm tam longè
ac illi à nube descendente propelli non possint, ob partes minùs solidas, et
figurarum magis irregularium, aëris agitatione ab iis separantur: Eodem
| modo, quo, ut suprà diximus, rusticae cremorem lactis tundentes, butyrum à sero secernunt. Atque ita hae exhalationes, hinc et inde in diversos
acervos congregatae, et quàm altissimè possunt, juxta nubem fluctuantes,
tandem malis aut funibus navium adhaerent; cùm nubes ad finem sui motus
accedens, | illas eò usque depressit. Et ibi violenta aëris agitatione accensae ignes illos componunt, qui Sti Helmi dicuntur, et nautas spe serenitatis
brevi futurae solantur. Notandum tamen est has tempestates, in fine vehementissimas esse, et interdum plures nubes unas aliis incumbere posse, infra
quarum singulas ejusmodi ignes reperiantur: quod fortè antiquis occasionem
dedit, cùm unicum viderent, quem Helenam appellabant, illum mali ominis existimandi, quia nempe tunc gravissimum tempestatis impetum adhuc
expectabant: Et tum demum illos serenitatem praenunciare credendi, cùm
37, 37, 101; Seneca, Nat. Quaest. I
1, 13; Statius, Theb. VII 791–793,
Silv. III 2, 8–12. Descartes probably
took his information from the Conimbricenses without checking the ancient
sources.
20 tundentes ] ‘churning’
23 adhaerent; ] adhaerent,
25 Sti Helmi ] Genitive, ‘St Elmo’s
fire’.
28 antiquis ] See Pliny, Nat. Hist. II
2 magnam ] add.
3 solere ] † doit
3 existimo ] mesme om.
8 magna ] fort om.
8 ponderosa ] fort om. 9 tempestatem ] le vent d’vne tempeste 11–13 qui vim . . .
cogunt ] ce qui augmente . . . & retardant . . . fait durer . . . 12 augentes ] beaucoup om.
14 ignes Castor et Pollux vocati ] ces feux qui s’attachent aux mats des nauires sur la
fin des grandes tempestes 17 Praeterea ] paragraph separation add. 18 descendente ]
add. 20 rusticae ] † on 22 juxta ] contre 23–24 nubes . . . depressit ] lorsqu’elle
acheue de descendre 24 violenta aëris agitatione ] cete violente agitation 27 esse ]
souuent om. 27 interdum ] add. 29 Helenam ] l’astre d’Helene
289
AT 694
281
AT 315
Meteororum
duos videbant, quos Castorem et Pollucem vocabant; quippe rarò plures notarunt, nisi fortè cum tempestas ultra solitum vehemens erat; quo tempore
interdum tres numerabant, quos ideò etiam mali ominis esse arbitrati sunt.
Sed audio, nunc à nautis etiam quatuor aut quinque simul solere observari;
forsan quia navigia majora, et plures in iis malos habent, aut quia per loca
navigant, ubi exhalationum copia major attollitur. Quid enim in latioribus
Oceani partibus accidat, solâ conjecturâ assequi possum, quum nunquam in
iis navigaverim, nec nisi valde dubias et incertas de ipsis relationes habeam.
282
AT 316
AT 695
AT 317
V. Quae sit causa tonitrui. [fig. 71]
Quod autem ad illas tempestates attinet, quae tonitru, fulgure, turbinibus,
et fulmine comitatae esse solent, quarumque nonnulla exempla in terra notare potui; non du- | bito quin oriantur ex eo quòd cum plures nubes,
tabulatorum instar, unae aliis superstratae sunt, interdum contingit, | ut
superiores magno impetu in inferiores dilabantur: Ut si duabus nubibus A
et B è nive rara et maximè expansa compositis, aër calidior circa superiorem A feratur, quàm circa inferiorem B, manifestè liquet calorem hujus
aëris illam paulatim condensare et ponderosiorem reddere posse: Adeò ut
eae ex ejus partibus quae altissimae sunt, primae descendentes, alias quae
ipsis in via occurrunt, deturbent et secum rapiant; atque ita omnes simul
magno fragore et sonitu, in nubem inferiorem ruant. Eodem modo, quo in
Alpibus olim circa mensem Majum me vidisse memini, vi Solis cale- | factâ
nive et ponderosiori redditâ, minimum aëris motum, subitò magnas illius
moles devolvisse, quae in vallibus resonantes, satis bene tonitrui sonitum
imitabantur.
VI. Cur rarius audiatur hyeme quàm aestate. Et cur aura calida et gravis,
vento Boreali succedens, illud praenuntiet.
Atque hinc liquet quare hyeme rariùs hı̂c apud nos tonet, quàm aestate;
tum enim non tam facilè calor sufficiens nubibus dissolvendis ad superiores
usque pertingit. Liquet etiam quare tempore vehementis aestus, quando
vento Septentrionali, qui diu non duraverit, calor humens et veluti suffocans denuò succedit, tonitru postea sequi solet. Hoc enim testatur ventum
illum Septentrionalem, ad terram accedendo, calorem inde in | illam regionem aëris egisse, in qua nubes sublimiores formantur; ipsumque etiam
13 tabulatorum ] tabularum conj. AT 13–14 contingit, ut superiores (. . . ) dilabantur ]
contingit, superiores (. . . ) dilabi 50b 56E 32 accedendo ] acc edendo 44
9 tonitrui ] See Introduction, p. 34.
12 potui; ] potui,
19 rapiant; ] rapiant,
4 audio, nunc à nautis (. . . ) solere observari ] iay ouy dire a nos mariniers qu’ils en voyent
quelquefois 6 exhalationum copia major attollitur ] les exhalaisons sont plus frequentes
6–7 latioribus Oceani partibus ] les grandes mers 8 dubias et incertas ] imparfaites
13 tabulatorum instar ] add. 15 rara ] fort om. 18 alias ] quantité d’autres 18–
19 quae ipsis in via occurrunt ] add. 23 devolvisse ] qu’on nommoit ce me semble des
aualanches, & om. 25 calida ] moite & om. 27 Atque ] paragraph separation add.
290
5
10
15
20
25
30
Caput VII.
5
10
15
20
25
ventum, posteà è vicinia terrae fuisse expulsum, ad | illam regionem aëris in
qua sunt nubes inferiores; nempe à vaporibus tepidis qui è terra calente egredientes, aërem infimum dilatarunt. Unde fit ut non modò superiores nubes
condensari debeant et delabi; sed etiam inferiores adeò raras atque extensas
remanere, aërisque subjecti dilatatione ita sursum protrudi, ut alias in se
cadentes excipiant, ibique sistant, et saepe etiam ne quid omnino ex iis ad
terram usque descendat, impediant.
283
VII. Cur ejus fragor tantus sit; et unde oriantur omnes ejus differentiae.
Notandumque est illum strepitum, qui supra nos ita excitatur, meliùs
exaudiri debere, ob aëris circumquaque positi resonantiam, majoremque
esse pro copia nivis decidentis, quàm cùm ingentes nivium moles è montibus
in valles delabuntur. Notandum etiam, ex hoc solo quòd partes nubium
superiorum, vel omnes simul decidant, vel una post aliam, vel tardiùs vel
celeriùs, vel quòd inferiores majores aut minores, crassiores aut tenuiores
sunt, et magis aut minùs obnituntur, facillimè omnes diversos tonitruum
sonos effici posse.
VIII. Quaenam etiam differentia sit inter fulgetras, turbinem et fulmen;
et unde fulgetrae procedant. Curque interdum fulguret cùm non tonat, vel
contrà. Quomodo fiant turbines. [fig. 72]
Differentiae autem quae sunt inter fulgura, turbines, et fulmina non pendent nisi à diversa natura exhalationum, quae in spatio quod duas nubes
interjacet reperiuntur, et à modo quo harum nubium superior, in inferiorem
cadit. Si enim magnus aestus et siccitas praecesserit, atque ita hoc spatium
exhalationes copiosas, maximè subtiles et ad concipiendam flammam aptas
contineat, superior nubes ferè tam exigua esse nequit, nec tam lentè descendere, quin impulso aëre inter se et inferiorem medio, fulgur aliquod elidat, id
est flammam levem | eodem momento evanescentem. Atque ita tum hujusmodi fulgura cernere possumus, nullo omnino tonitrus murmure exaudito,
8 oriantur ] oriuntur 50a 17 fulgetras ] fulgetra 50ab 56E 18 fulgetrae ] fulgetra 50b
56E fulgetrà 50a 27 evanescentem ] conj. AT enascentem 44 50ab 56E qui se dissipe
37
used more often) is a flash of lightning
without the connotation of striking,
while fulgur can also be said of lightning that strikes, and fulmen is practically always used that way. This coincides with the general meanings of
esclair and foudre.
13–15 decidant (. . . ) sunt (. . . ) obnituntur ] One would have expected
three subjunctives.
17 fulgetras (. . . ) fulmen ] ‘Fulgetra’
and ‘fulgur’ (used in the body of the
text) translate ‘esclair’, whereas ‘fulmen’ stands for ‘foudre’. In classical
Latin, fulgetrum (the neutral form is
2 sunt ] se forment 2 tepidis ] chaudes 2–3 qui è terra calente egredientes ] qu’il
[scil. l’air inferieur] contient 5 aërisque ] mesme om. 5 subjecti ] inferieur 5 sursum
protrudi ] comme om. 5–6 alias . . . sistant, et ] † leur doiuent resister en telle sorte,
que 9 Notandumque ] paragraph separation add. 10 circumquaque positi ] add. 11–
12 quàm . . . delabuntur ] que n’est celuy des aualanches 14 [celeriùs,] vel ] & 18–
19 cùm non tonat, vel contrà ] sans qu’il tonne, ny qu’on voye de nues en l’air; Et
pourquoy il tonne quelquefois sans qu’il esclaire 20 Differentiae ] paragraph separation
add. 21 diversa ] add.
291
AT 318
Meteororum
284
AT 696
AT 319
285
interdum | etiam nubibus non ita densis, ut conspici possint. Contrà verò si
nullae in aëre exhalationes inflammationi idoneae | adsint, boatum quendam
tonitrus audire possumus, nullâ coruscatione apparente. Et cùm superior
nubes, non nisi per partes se mutuò consequentes delabitur, vix quidquam
aliud quàm fulgura et tonitrua producit. Sed cùm tota simul satis velociter
decidit, potest etiam turbines et fulmina generare. Ejus enim extremitates,
ut C et D, paulò celeriùs quàm ejusdem medium descendunt: quia cùm aër
illis subjectus minùs itineris conficiendum habeat, ut inde egrediatur, quàm
ille qui medio subjicitur, faciliùs iis locum cedit; et his ita nubem inferiorem
citiùs contingentibus, multum aëris versus medium includunt, ut hı̂c videtur in E; statimque postea hic aër magna vi pressus, et expulsus ab eodem
nubis superioris medio, quod pergit descendere, viam necessariò sibi facit,
vel perrumpendo nubem inferiorem, ut videmus ad F, vel aliquam ex ejus
extremitatibus divellendo, ut ad G. Atque ita apertâ hac nube, | magno
impetu in terram ruit, unde statim rursus ascendit, se celerrimè circumagendo; quoniam alius aër, aut alia corpora ipsi occurrentia impediunt, ne
secundùm | lineam rectam moveri pergat, aequè velociter ac agitatio ejus
requirit; quò fit ut turbinem componat. Et quidem hic turbo sine fulmine
et fulgure esse potest, si nullae sint prorsus in isto aëre exhalationes, ad
concipiendam flammam idoneae.
IX. Quomodo fiat fulmen: quod interdum vestes comburat, corpore illaeso;
vel contrà gladium liquefaciat, vaginâ intactâ, etc. [fig. 72]
Sed contrà si satis multae sint, omnes in unum cumulum coëuntes, et
magno impetu simul cum ipso in terram ruentes, incenduntur et fulmen
componunt. Potestque hoc fulmen interdum hominum corpora non laedendo, ipsorum vestimenta comburere, pilosque ad cutem depascere: cùm
nempe exhalationes quibus constat, quaeque sulphur solent redolere, non
aliam quàm oleorum naturam participant; adeò ut levem tantùm flammam
nutriant; quae non nisi corporibus combustioni magis idoneis adhaeret. Ut
è contrà, interdum ossa carnibus integris confringere, vel vaginâ illaesâ, gladium liquefacere potest, si hae exhalationes maximè subtiles et penetrantes,
solam salis volatilis, aut aquae fortis naturam habeant: tum enim sine injuriâ cedentia corpora perlapsum, quidquid resistit comminuit ac diffringit.
Ut et aqua fortis, durissima metallorum corpora resolvens, vix quicquam
agit in ceram.
24 ipso ] Refers to ‘aëre’.
32 aquae fortis ] ‘nitric acid’
8–9 quàm ille qui medio subjicitur ] add. 10 citiùs ] que ne fait le milieu om. 10 versus
medium ] entre deux 11 statimque postea ] puis 15 celerrimè ] add. * 16 quoniam
. . . impediunt ] à cause qu’il trouue de la resistence de tous costés, qui l’empesche *
23 Sed ] paragraph separation add. 24 ruentes ] estant chassées 24 incenduntur et ]
add. 27–28 non aliam . . . participant ] ne sont que grasses & huileuses 28 tantùm ]
add. 29 nutriant ] composent 30 interdum ] add. 32–33 sine injuriâ cedentia corpora
perlapsum ] ne faisant aucun effort contre les cors qui leur cedent [scil. à ces exhalaisons]
33 resistit ] † beaucoup om. 33 comminuit ac diffringit ] elles brisent & dissoluent
34 vix quicquam ] ne (. . . ) point
292
5
10
15
20
25
30
35
Caput VII.
5
10
15
20
25
30
X. Quomodo etiam lapis in fulmine generetur: et cur saepius cadat in
montes vel turres quàm in loca humiliora.
Postremò fulmen interdum in lapidem durissimum, omnia obvia rumpentem et disjicientem converti potest, si penetrantibus his exhalationibus, multae aliae pingues, et sulphureae immisceantur; praesertim si crassiores etiam
adsint, similes ei terrae, quae in fundis | vasorum, in quibus collecta est aqua
pluvia, subsidit. Quemadmodum experientiâ discimus, si hujus terrae, nitri,
et sulphuris certas partes simul misceamus, misturamque istam incendamus,
illam | | momento temporis in lapidem quendam concrescere. Jam verò si
nubes à latere dehiscat, ut in G, fulmen obliquo itinere libratum, faciliùs
turrium fastigia, vel montium vertices tangit, quàm loca humilia, ut videmus
ad H. Nec deest etiam ratio propter quam, cùm nubes infra perrumpitur,
saepius loca edita et eminentia quàm humiliora fulmine feriantur. Si enim,
exempli gratiâ, nubes B, non magis hı̂c quàm alibi, aliunde disposita sit ad
dehiscendum, certum est illam apertum iri in F, ob resistentiam subjectae
turris.
X bis. Cur saepe singulos tonitrus fragores repentina pluvia consequatur;
et cùm multùm pluit non ampliùs tonet.
Nec magis deest ratio, quare singulas vices, quibus tonitru auditur, nonnihil pluviae subitò decidentis consequi soleat; et quare cùm haec pluvia satis
copiosè effunditur, postea non multum tonet. Nam si illa vis quâ superior
nubes in inferiorem decidendo, illam concutit, satis valida sit ad eandem
omninò dejiciendam, manifestum est fulmina cessare debere. Et quamvis
saepe sit minor, nihilominus tamen ex ea ferè semper aliquos nivis floccos
excutit, qui decidentes aëris inferioris calore in pluviam solvuntur.
XI. Cur sonitu | campanarum aut bombardarum, vis tempestatis minuatur.
Denique non sine ratione vulgò creditur, vehementes | sonitus, qualis
campanarum, aut bombardarum, fulminis vim infringere, nam concutiendo
nivem, ex quâ nubes inferior constat, illam ad descensum invitat et discutit. Ut ii satis sciunt qui in vallibus ubi moles nivium è montibus cadentium
timentur, iter facere sunt assueti. Nam ibi ne quidem | loqui aut tussire
audent, ne sonus vocis nives commoveat.
8 incendamus ] incend amus 44
27 qualis ] quales 50b 56E AT
17 X bis ] X 44 50ab XI 56E
1 cadat ] Supply ‘fulmen’.
4 exhalationibus, ] exhalationibus ∧
29–30 invitat et discutit ] The verbs
should be plural; the mistake was
26 XI ] XII 56E
caused by the singular in the source
text (‘vehementes sonitus’ translates ‘le
grand bruit’).
1 Quomodo . . . generetur: ] Comment la matiere de la foudre se peut conuertir en vne
pierre. 2 montes vel turres ] les pointes des om. 3 Postremò ] paragraph separation
add. 4 penetrantibus ] fort om. 19 Nec ] paragraph separation add. 23 fulmina ] le
tonnerre 23–24 quamvis saepe ] si 24 ferè semper ] souuent 25 decidentes . . . solvuntur ] se fondant en l’air font de la pluie 26 tempestatis ] du tonnerre 27 Denique ]
paragraph separation add. 29–30 ad descensum invitat et discutit ] ayde a dissiper &
faire tomber 30 moles nivium è montibus cadentium ] les aualanches
293
AT 320
286, AT 697
287
287
AT 321
Meteororum
XII. Quomodo generentur illi ignes qui stellae cadentes dicuntur.
Sed ut suprà notavimus, aliquando sine tonitru fulgurare posse, ita in regionibus aëris, ubi multae exhalationes detinentur et pauci vapores, nubes
ita leves et parum densae formari queunt, ut aliâ in aliam ex loco satis
edito ruente, nullus fulminis sonus audiatur, neque tempestas in aëre excitetur, licèt plurimas exhalationes convolutas jungant; unde non tantùm
illae minores flammae oriuntur, quae stellae coelo cadentes vel trajicientes
dici solent, sed interdum etiam globi ignei satis crassi, qui ad terram usque
delabentes, pro quadam specie fulminis alio minùs vehementis sumi possunt.
XIII. Quomodo interdum pluat lacte, sanguine, ferro, lapidibus, etc.
Et praeterea quoniam valde varia est et multiplex exhalationum natura,
mihi facilè persuadeo fieri posse interdum, ut à nubibus compressae materiam quamdam componant, quae colore et specie externâ lac, carnem,
aut sanguinem, aliquo modo referat; vel quae subitò accensa et combusta
fiat talis, ut pro ferro aut lapidibus sumi possit, vel quae denique corrupta
et putrescens, in exigua quaedam animalia brevi tempore convertatur. Ut
inter prodigia saepe legimus, ferro, sanguine, locustis aut similibus pluisse.
288, AT 698
288
AT 322
| XIV. Quomodo fiant stellae | trajicientes; et ignes fatui; atque ignes
lambentes.
Praeterea quoque aëre nullis nubibus obducto, exhalationes solo ventorum flatu cogi, atque incendi possunt, | praesertim si duo aut plures venti
contrarii simul concurrant. Et denique etiamsi nulli venti nec nubes adsint,
si tantùm exhalatio | subtilis et penetrans, quae nempe salis naturam participet, alterius pinguis et sulphureae poros ingrediatur, hoc ipsum sufficere
potest ad tenues quasdam flammas tam in sublimi, quàm in infimo aëre excitandas. Nempe quales sunt in sublimi stellae trajicientes; et hı̂c apud nos,
tum ignes illi per aërem volitantes, qui fatui dicuntur, tum alii lambentes
dicti, qui puerorum capillis, equorum jubis, hastarum ferro pinguedine ali1 XII ] XIII 56E
56E
10 XIII ] XIV 56E
13 colore ] calore 44 50ab 56E
18 XIV ] XV
2 suprà ] Met. VII, 8.
1 illi . . . dicuntur ] les estoiles ou boules de feu qui tombent quelquefois du ciel, sans
tonnerre ny pluie 3 detinentur ] † il se rencontre 5 fulminis sonus ] tonnerre 6–
8 unde non tantùm (. . . ) oriuntur (. . . ) sed interdum etiam ] dont elles [scil. les nues]
composent non seulement (. . . ) mais aussy 7–8 quae stellae . . . solent ] qu’on diroit
estre des estoiles qui tombent du ciel, ou d’autres qui le trauersent 8 terram ] nous
11 Et ] paragraph separation add. 12–13 ut à . . . componant ] que les nues, en les
pressant, n’en composent (. . . ) vne matiere 13 specie externâ ] la consistence qu’elle
aura 14 aliquo modo ] add. 14 subitò accensa et combusta ] en se bruslant 16 in
(. . . ) convertatur ] † engendre 18 stellae trajicientes ] les estoiles de feu qui semblent
trauerser le ciel 18 ignes fatui ] les ardans qui errent proche de la terre 18–19 ignes
lambentes ] les feux qui s’attachent aux crins des cheuaux ou aux pointes des piques
20 Praeterea ] paragraph separation add. 23 nempe ] add. 23 salis ] des sels 26 hı̂c
apud nos ] au bas 27 ignes . . . dicuntur ] ces ardans ou feux folets qui s’y iouent 27–
28 lambentes dicti ] add. 294.28–295.1 pinguedine aliqua inuncto ] qu’on a frotées
d’huile pour les nettoyer
294
5
10
15
20
25
Caput VII.
5
10
15
20
25
qua inuncto, vel aliis ejusmodi corporibus adhaerent. Certum quippe est,
non tantùm violentam agitationem, sed saepissime etiam solam diversorum
corporum misturam, igni producendo sufficere. Ut videmus in calce aqua
conspersa, aut in foeno, si priusquam siccum sit recondatur, et in multis
aliis exemplis, quotidie Chymicis occurrentibus.
XV. Cur minima sit vis istorum ignium; contrà autem fulminis maxima.
Sed omnes isti ignes, si cum fulmine comparentur, valde parum roboris
habent; non enim nisi ex mollissimis et maximè glutinosis, oleorum partibus
componuntur. Et quamvis maximè penetrantes et vividae salium partes, ad
eorum productionem quoque concurrant, tamen hae aliis permixtae non
manent, sed celerrimè in liberum aërem dissiliunt, simul ac illas inflammarunt. At è contrà, fulmen praecipuè ex his maximè penetrantibus et
vividis constat, quae violenter pressae et nubibus illisae, reliquas secum in
terram abripiunt. Atque ii qui norunt, quantâ vi et celeritate polleat ille
ignis, qui fit ex nitro et sulphure permixtis; quamque è contrà debilis sit illa
flamma, quam pars oleaginea sulphuris à sale aut spiritibus separata potest
producere, facilè illa quae hı̂c dicta sunt | sibi persuaderi permittent.
| XVI. Ignes qui juxta terram generantur aliquandiu durare posse; qui
autem in summo aëre celerrimè debere extingui. Nec ideò Cometas, nec
trabes per aliquot dies in coelo lucentes, ejusmodi ignes esse.
| Ignes autem fatui et lambentes diutius durant, aut citiùs evanescunt,
prout flamma eorum magis aut minùs tenax est, et materia eorum magis
aut minus densa et compacta. Sed illi qui altiùs in aëre, stellarum instar apparent, non nisi per brevissimam moram durare possunt. Nisi enim materiâ
valde rarâ et tenui constarent, proprio pondere in terram deducerentur.
Et ideò philosophi optimè illos compararunt ei flammae, quae secundùm
fumum lucernae recens extinctae decurrit, cùm haec lucerna ad flammam
alterius ab ea nonnihil remotae rursus accenditur. Sed magnopere miror
6 XV ] XVI 56E
18 XVI ] XVII 56E
8 glutinosis, ] glutinosis ∧
13 nubibus illisae ] This can only
mean ‘dashed against the clouds’,
which makes no sense in the light of
the preceding paragraphs. The French
text reads ‘[pressées &] chassées par les
nuës’, ‘expelled by the clouds’. Cf. ‘il-
lisum scopulo’, p. 252, l. 8. (Met. III,
9)
15 permixtis; ] permixtis,
16 oleaginea ] ‘oily’
19 Nec ] Goes with ‘Cometas’. The
French text has ‘Et que par consequent,
ny les Cometes, ny . . . ’.
2 saepissime ] souuent 2 diversorum ] deux om. 7 Sed ] paragraph separation add.
13 violenter ] fort om. 13 nubibus illisae ] see second apparatus 15–17 quamque . . .
producere ] au lieu que la partie grasse du souffre estant séparée de ses esprits en auroit
fort peu 18 juxta terram ] au bas de l’air 19 in summo aëre ] plus haut 20 per
. . . lucentes ] qui semblent de feu * 21 Ignes (. . . ) fatui et lambentes ] † des feux qui
s’arestent ou voltigent autour de nous 21 Ignes ] paragraph separation add. 22 tenax ]
lente 23–24 qui altiùs . . . apparent ] qui ne se voyent qu’au haut de l’air 27 lucernae ]
flambeau 27–28 ad flammam . . . rursus ] estant approchée d’vn autre flambeau
295
AT 323
289
289
Meteororum
AT 699
AT 324
290
eosdem postea credidisse cometas, itemque columnas, aut trabes igneas,
quae aliquando in coelo apparent, nihil aliud esse, quàm exhalationes accensas: nam talium phaenomenωn duratio quae satis longa esse | solet, cum
brevissima illa mora, quae consumendis exhalationibus in aëre pendentibus
sufficit, conferri planè non potest.
XVII. Quomodo quaedam praeliorum simulacra, et talia quae inter prodigia solent numerari, possint apparere in coelo: Et Sol etiam noctu videri
possit.
Et quoniam generationem et naturam illorum, in alio tractatu curiosè explicare annisus sum; neque illa magis ad Meteora pertinere arbitror, quàm
terrae motus et mineralia, quae plurimi scriptores eò congerunt, iis omissis,
non ampliùs hı̂c loquar nisi de luminibus quibusdam, quae noctu sereno aëre
et tranquillo apparentia, populis otiosis occasionem dant, acies spectrorum
in aëre depraeliantium fingendi, et victoriam aut cladem partis cui favent,
ex eo praesagiendi, prout timor aut spes in animis eorum praepollet. Et quidem quia nulla unquam ejusmodi spectacula ipsemet vidi, neque me fugit
quantum superstitio et ignorantia, relationes quae de iis fiunt | corrumpere
soleat et augere; hı̂c satis habebo leviter attingere causas omnes, ex quibus
aliquid tale produci posse mihi videtur. Prima | est, cùm variae nubes in
caelo existunt, tam exiguae ut totidem milites videri possint, et unae in
alias decidentes, satis multas exhalationes involvunt, ad parva quaedam fulgura excitanda, interdumque ignis globulos ejaculandos, et nonnullos sonitus
emittendos; quo ipso hi milites confligere videntur. Secunda est, cùm hujusmodi nubibus in caelo existentibus, non quidem unae in alias decidunt, sed
diversimode micant, et lumen illud reflectunt, quod coruscationes et ignes
alicujus magnae tempestatis, tam longè inde saevientis, ut ibi ex terra non
percipiatur, ad illas usque transmittunt. Tertia denique, cùm hae nubes,
aut aliae quaedam magis ad Septemtrionem accedentes, à quibus lumen accipiunt, sunt in regione aëris tam excelsa, ut radii Solis jam infra horizontem
delitescentis, ad illas possint pervenire. Si enim attendamus ad refractiones
et reflexiones, quas duae aut tres ejusmodi nubes, variis in locis sitae, et
lumen unae ab aliis accipientes efficere possunt, facilè intelligemus non opus
3 cum ] cùm 44
6 XVII ] XVIII 56E
31 et ] om. 50ab 56E
10 sum; ] sum,
18 augere; ] augere,
2–3 nihil . . . accensas ] fussent composées d’exhalaisons 3–5 nam talium . . . potest ]
car elles durent incomparablement plus long tems 6–7 quaedam . . . in coelo ] on peut
voir des lumieres & des mouuemens dans les nues qui representent des combats, &
soient pris par le peuple pour des prodiges 15 animis eorum ] leur fantaisie 19 variae ]
plusieurs 21 quaedam ] quantité de 22 interdumque ] add. 22 ignis globulos ] de petits feux 22 nonnullos sonitus ] peutestre aussy (. . . ) de petits bruits 25 diversimode
. . . reflectunt ] elles reçoiuent leur lumiere 25 coruscationes et ignes ] † des feux & des
esclairs 26 ex terra ] add. 28 magis ad Septemtrionem accedentes ] plus septentrionales 29–30 jam infra horizontem delitescentis ] add. 31–32 variis . . . accipientes ]
add.
296
5
10
15
20
25
30
Caput VIII.
5
esse, ut supra modum excelsae sint, ad insolitas quasdam luces noctu exhibendas; atque etiam interdum ad efficiendum ut ipse Sol supra nostrum
horizontem appareat, eo tempore quo illum infra esse certum est. Sed ista
minùs ad hanc priorem hujus tractatus partem videntur pertinere, quàm
ad sequentem, in qua de iis omnibus quae in sublimi aëre, aliter quàm sint
apparent, loqui deinceps institui, postquam hactenus omnia, quae ibidem
videntur ut sunt, explicare conatus sum.
|
10
15
20
25
Caput VIII.
De Iride.
I. Non in vaporibus, nec in nubibus, sed tantùm in aquae guttis Iridem
fieri.
Tam mira est Iridis natura, et tam curiosè à multis egregiis viris fuit
investigata, tamque parum cognita, ut nullam aptiorem materiam eligere
possim, ad ostendendum ope Methodi quâ utor, posse perveniri ad nonnullarum rerum scientiam, quam ii quorum scripta ad nos pervenere non
habuerunt. Primò, postquam notavi hanc Iridem non tantùm in coelo apparere, sed etiam in aëre nobis vicino, quoties multae in eo aquae guttae
à Sole illustratae exsistunt; ut in fontibus quibusdam per fistulas aquam
ejaculantibus experimur: facilè mihi fuit judicare, à solo modo quo radii luminis in guttas agunt, atque inde ad oculos nostros tendunt, eam procedere.
Deinde quum scirem has guttas rotundas esse, ut suprà ostensum est, et sive
parvae sive magnae sint, Iridem semper eodem planè modo in illis repraesentari, statui aliquam valde magnam considerare, ut tantò faciliùs in ea,
quid in singulis contingeret agnoscerem.
II. Quomodo ejus causa ope globi vitrei aquâ pleni detegi possit. [fig. 73]
Cumque in hunc finem pilam vitream, satis accuratè rotundam et valde
pellucidam, aqua implevissem, deprehendi, Sole, exempli gratiâ, lucente ex
10 aquae ] aqua 50b
18 Sole ] Solae 50b
15 ii . . . pervenere ] See Armogathe
1987, p. 149.
18 exsistunt; ] exsistunt,
19 experimur: ] experimur,
21 suprà ] Met. V, 2.
1 insolitas quasdam luces ] de telles lumieres 1 noctu ] vers le Septentrion om. 4 hanc
priorem hujus tractatus partem ] ce discours 4–5 quàm ad sequentem ] qu’aux suiuans
5–6 quae in . . . apparent ] qu’on peut voir dans l’air sans qu’elles y soient 7 conatus ]
† acheué
10 aquae ] de la pluie
12–13 tam . . . investigata ] sa cause a esté de
tout tems si curieusement recherchée par les bons esprits
14–15 nonnullarum rerum scientiam ] des connoissances 18–19 fontibus . . . ejaculantibus ] quelques fontaines
20 tendunt ] tendent (see Introduction, p. 37) 23 considerare ] faire 23–24 ut tantò
. . . agnoscerem ] affin de la pouuoir mieux examiner [scil. cete goutte] 25 detegi ] †
considerer 26 Cumque ] paragraph separation add. 26 pilam vitream, satis accuratè
rotundam ] vne grande fiole de verre toute ronde
297
291, AT 325, 700
Meteororum
AT 326
292
AT 327
293
AT 701
AT 328
294
parte caeli A F Z, et oculo posito in puncto E, si locarem | hanc pilam in
regione B C D, partem illius D totam rubram, et multò illustriorem quàm
reliquum videri. Et sive propiùs illam adducerem, sive ulteriùs removerem,
sive ad dextram sive ad sinistram verterem, vel etiam circa verticem meum
rotarem; dummodo linea D E cum altera E M, quae ima- | ginatione ab
oculi centro ad centrum Solis est proferenda, angulum duorum et quadraginta circiter graduum constitueret, pars illa D semper aequaliter rubebat:
sed simul ac hunc angulum paulò magis dilatabam, rubor evanescebat, et
si contraherem, non ita simul omnis evanescebat, | sed antea velut in duas
partes, minùs scintillantes dividebatur, in quibus flavus, caeruleus, et alii
colores apparebant. Deinde regionem etiam K hujus pilae respiciens, notavi, facto angulo K E M, duorum et quinquaginta cir- | citer graduum,
hanc partem K etiam rubram apparere, sed non tam lucidam ut D: et paulò
tantùm ampliore eodem angulo facto, alios ibidem colores magis dilutos existere; sed eodem aliquantulum contracto, vel satis multum ampliore facto,
illos omnino disparere. Unde manifestè didici, toto aëre ad M hujusmodi
pilis, aut | earum loco guttis, referto, punctum aliquod admodum rubrum
in singulis earum relucere debere, à quibus lineae eductae ad oculum E,
cum lineâ E M angulum duorum et quadraginta circiter graduum constituunt: quales illas suppono quae littera R signatae sunt; atque haec puncta
simul considerata, loco in quo consistunt non observato nisi per angulum
sub quo videntur, instar circuli continui rubro colore perfusi apparere: et
similiter puncta quaedam esse debere in iis guttis quae sunt in S et T, è
quibus lineae ductae ad E, angulos paulò acutiores cum E M constituunt,
à quibus circuli colorum dilutiorum componuntur; atque in hoc primarium
et principem coelestem arcum consistere. Deinde eodem modo supponendo
angulum M E X, duorum et quinquaginta graduum esse, in guttis X rubrum
circulum debere apparere, et alios circulos minùs saturo colore imbutos in
guttis Y; atque in hoc secundariam | Iridem consistere. Et denique in omnibus aliis guttis notatis littera V, nullos ejusmodi colores esse debere.
III. Iridem interiorem et primariam oriri ex radiis qui ad oculum perveniunt post duas refractiones | et unam reflexionem: exteriorem autem sive
secundariam ex radiis post duas refractiones et duas reflexiones ad oculum
pervenientibus; quò fiat ut illâ sit debilior. [fig. 73]
16 manifestè ] manifectè 44
5 rotarem; ] rotarem,
12 K E M, ] K E M ∧
34 fiat ] An indicative would have
been correct; the translator must have
misinterpreted the source text as an
indirect question.
2 multò ] incomparablement 9 contraherem ] vn peu om. 14–15 existere ] il y paroissoit 17 guttis ] d’eau om. 26–27 supponendo . . . esse ] l’angle M E X estant de 52
degrés 28 colore ] couleurs 29 secundariam ] & moins principal om. 30 ejusmodi ]
add. 31 et primariam ] add. 32–33 sive secundariam ] add. 33–34 ad oculum pervenientibus ] qui n’y paruienent que
298
5
10
15
20
25
30
Caput VIII.
5
10
15
20
25
30
Postea cùm accuratiùs examinarem in pila B C D, unde rubeus color in
ejus parte D conspicuus oriretur, notavi illum pendere à radiis Solis, qui
venientes ex A ad B, aquam ingrediendo frangebantur in puncto B, et ibant
ad C, unde reflexi ad D, et ibi aquam egrediendo iterum fracti tendebant ad
E. Nam simul ac corpus aliquod opacum et | obscurum alicui linearum A B,
B C, C D, vel D E opponebam, rubicundus color evanescebat; et licèt totam pilam, | exceptis duobus punctis B et D obnuberem, et corpora obscura
ubivis circumponerem, dummodo nihil actionem radiorum A B C D E impediret, lucidè tamen ille refulgebat. Postea eodem modo investigatâ causâ
rubri illius coloris, qui apparebat in K, inveni illum esse à radiis Solis, qui
venientes ab F ad G, ibi refrangebantur versus H, et in H reflexi ad I rursusque ab I reflexi ad K, tandemque | iterum fracti in puncto K, tendebant
ad E. Atque ita primaria Iris fit à radiis post duas refractiones et unam
reflexionem ad oculum venientibus: secundaria verò à radiis, qui non nisi
post duas refractiones et duas reflexiones eodem pertingunt. Ideoque haec
semper alterâ minùs est conspicua.
IV. Quomodo etiam ope vitrei prismatis colores Iridis videantur. [fig. 74]
Sed supererat adhuc praecipua difficultas, in eo quòd etiamsi posito alio
ejus pilae situ, radii etiam post duas refractiones et unam aut duas reflexiones, ad oculum possint pervenire; nulli tamen nisi in eo situ, de quo jam
locuti sumus, ejusmodi colores exhibeant. Atque ut hanc amolirer, inquisivi
an non aliqua alia res inveniri posset, cujus ope colores eodem modo apparerent, ut factâ ejus comparatione cum aquae guttis, tantò faciliùs de eorum
causa judi- | carem. Et commodùm recordatus, per prisma vel triangulum
ex Crystallo similes videri, unum consideravi, quale est M N P, cujus duae
superficies M N, et N P sunt omnino planae, et una in alteram ita inclinata,
ut angulum 30 vel 40 circiter graduum contineant; atque ideò si radii Solis
A B C, penetrent M N ad angulos rectos, | aut ferè rectos, ita ut nullam notabilem refractionem vitrum ingrediendo patiantur, satis magnam exeundo
per N P debeant pati. Et tectâ alterutrâ ex his superficiebus, opaco aliquo
cor- | pore, in quo sit angustum foramen, quale est D E, observavi radios
per illud foramen transeuntes, atque inde effusos in linteum aut chartam
albam F G H, omnes colores Iridis ibi depingere, et quidem semper rubrum
in F, et caeruleum seu violaceum in H.
3 ad ] et 50b 56E 6 color ] calor 50b 56E 8 A B C D E ] A B C D all editions
A B C D E 37 17 colores ] colo res 50b 30 N P ] N all editions N P 37
20 pervenire; ] pervenire,
26 M N, ] M N ∧
27 contineant; ] contineant,
1 Postea ] paragraph separation add.
5 [opacum] et ] ou
17 vitrei prismatis ] vn
prisme ou triangle de cristal 20–21 in eo . . . sumus ] ceux dont i’ay parlé 21 ejusmodi ]
quelques 23 factâ . . . guttis ] par la comparaison de l’vn & de l’autre 29 vitrum ingrediendo ] y
299
294
AT 329
295
AT 702
AT 330
296
Meteororum
AT 331
297
297
AT 703
V. Nec figuram corporis pellucidi, nec radiorum reflexionem, nec etiam
multiplicem refractionem ad eorum productionem requiri: sed unâ saltem
refractione et lumine et umbrâ opus esse.
Unde primùm didici, curvaturam superficiei guttarum, generationi colorum minimè necessariam esse; haec enim crystallus superficiem nullam habet, quae non sit plana; neque anguli magnitudinem sub quo apparent. hic
enim permanentibus illis mutari potest: et licèt fieri possit ut radii tendentes ad F, jam magis, jam minùs incurventur, quàm euntes ad H, semper
tamen qui ad F, rubrum depingent, et caeruleum qui ad H. Neque etiam
reflexionem; hı̂c etenim nulla omnino est; Nec denique saepius iteratas refractiones, quum hı̂c tantummodo unica fiat. Sed judicabam unicam ad
minimum requiri, et quidem talem ut ejus effectus, aliâ contrariâ non destruatur. Nam experientia docet si superficies M N et N P, parallelae forent,
radios tantundem per alteram iterum erectos, quantum | per unam frangerentur, nullos colores depicturos. Neque dubitabam, quin et lumen necessarium sit ad horum colorum productionem; sine illo enim nil cernimus.
Et praeterea observavi umbram quoque aut limitationem luminis requiri:
dempto enim corpore opaco quod in N P, colores F G H statim evanescunt;
atque si satis laxam aperturam D E faciamus, rubrum, croceum et flavum
quae ad F, non latiùs propterea expanduntur, ut nec viride, caeruleum et
violaceum quae ad H; sed totum spatium intermedium littera G notatum,
album remanet.
VI. Vnde oria- | tur colorum diversitas. [fig. 74, 75]
Quibus animadversis intelligere conatus sum, quare hi | colores alii sint
in H quàm in F: quum tamen refractio, umbra, et lumen, eodem modo in
utroque concurrant. Et consideratâ luminis naturâ quemadmodum illam
in Dioptrica descripsi, nempe tanquam actionem vel motum materiae cujusdam valde subtilis, cujus partes tanquam exiguae sphaerulae per poros
corporum terrestrium devolutae concipiendae sunt; agnovi has sphaerulas, pro diversitate causarum, quae harum motus determinant, diversimodè
moveri; et speciatim omnes refractiones, quae in eandem partem fiunt, illas ita disponere, ut in | eandem etiam partem rotentur: sed quum nullas
vicinas ipsis multò celeriùs aut tardiùs decurrentes habent, motum illarum
circularem propemodum motui rectilineo aequalem esse. Quum verò in una
5 esse; ] esse —
6 plana; ] plana —
9–10 Neque . . . Nec . . . ] Still belong
to the ‘didici’ period that started in
l. 4.
27 in Dioptrica ] Diopt. I 3, 8.
29 sunt; ] sunt,
34 esse. ] esse;
2 requiri ] † seruent 3 umbrâ ] † qui limite cete lumiere om. 3 opus esse ] † sert
4 Unde ] paragraph separation add. 4 guttarum ] d’eau om. 4–5 colorum ] ces om.
5–6 haec enim . . . plana ] car celles de ce cristal sont toutes plates 7 potest ] icy om.
15 nullos colores ] ne (. . . ) point ces couleurs 18 statim ] add. 23 colorum ] ces om.
24 Quibus ] paragraph separation add. 30 quae harum motus determinant ] qui les y
determinent [scil. à rouller] 31 moveri ] rouller 33 multò ] notablement
300
5
10
15
20
25
30
Caput VIII.
5
10
15
20
25
30
parte vicinas habent, quae ipsis tardiùs decurrunt, et in adversâ alias quae
celeriùs, vel saltem aequè celeriter, ut in confinio Luminis et umbrae contingit; si occurrant eis quae | tardiùs moventur, eâ parte, secundùm quam
rotantur, ut accidit iis quae componunt radium E H, hoc efficere, ut earum
motus circularis, motu rectilineo tardior sit: et planè contrarium fieri, si eisdem occurrant parte adversa, ut accidit iis, quae componunt radium D F.
Quae ut meliùs intelligantur, supponamus pilam 1 2 3 4, sic impulsam esse
ab V ad X, ut recto tantùm motu incedat, | et duo illius latera, 1 et 3, aequali
celeritate delabantur, usque ad superficiem aquae Y Y, ubi motus lateris 3,
quod priusquam aliud istam superficiem contingit, retardatur, non mutato
illo lateris 1, unde fit ut tota pila necessariò rotari incipiat, secundùm ordinem numerorum 1 2 3. Et praetereà imaginemur illam quatuor aliis pilis
Q, R, S, T, circumdatam; quarum duae Q et R, majori vehementiâ quàm
illa tendunt versus X, et duae aliae S et T minori. Unde liquet, pilam Q
urgentem motum lateris 1, et pilam S, remorantem | motum lateris 3, rotationem illius augere, neque pilas R et T quidquam obstare; quoniam R
ita impulsa supponitur, ut celeriùs feratur ad X, quàm illa sequitur, et T,
ut minùs celeriter sequatur, quàm illa praecedit. Atque hoc explicat actionem radii D F. Contra verò, si pilae Q et R, tardiùs quàm pila 1 2 3 4.
ferantur ad X, S autem et T velociùs, R impedit rotationem partis 1, et T
illam partis 3; nihil agentibus duabus reliquis Q et S: quo actio radii H E,
innotescit. Sed notandum, quum haec pila 1 2 3 4 accuratissimè rotunda
esse supponatur, facillimè accedere posse, ut quando satis fortiter premitur
à duabus R et T, rotationem suam ideo non sistat, sed se vertat in orbem
circa axem 2 4, et ita minimo momento mutato situ, deinceps in contrariam
partem rotetur. Duae enim R et T, quae | primae occasionem se vertendi illi
dedêre, ut postea perseveret efficiunt; donec hoc motu dimidium circulum
impleverit, illaeque non ampliùs tardare ejus rotationem, sed contrà augere
possint. Cujus rei consideratio difficultatem mihi expedivit, quam totius
hujus materiae praecipuam esse existimo.
VII. In quo sita sit natura rubei coloris, et flavi, et viridis, et caerulei,
prout in prismate vitreo conspiciuntur: et quomodo caeruleo rubeus misceatur, unde fit violaceus sive purpureus. [fig. 74]
10 priusquam ] priùs quàm 44(I) 12 praetereà ] praeterea 44(I) 19 verò, ] verò ∧
44(I) 19 1 2 3 4. ] 1 2 3 4 ∧ 44(I) 20 1 ] I 44 50a 23 accedere ] accidere 50b 56E
AT arriuer 37 27 dedêre ] dedere 44(I) 33 fit ] sit 56E
2–3 contingit; ] contingit,
4–5 efficere (. . . ) fieri ] Still depend on
‘agnovi’ (p. 300, l. 29).
2 saltem ] add. 14 tendunt ] tendent (. . . ) a se mouuoir 14 pilam ] add. 16 pilas ]
add. 17 ita impulsa supponitur, ut ] † est disposée a 19 pilae ] add. 19 pila 1 2 3 4. ]
elle 23 esse supponatur ] † estant 24–25 se vertat . . . 2 4 ] elle se reuire en pirouëttant
autour de l’aissieu 42 25–26 in contrariam partem ] suiuant l’ordre des chiffres 3 2 1
(erratum, previously ‘1 2 3’) 32 vitreo ] de cristal
301
AT 332
298
AT 333
299
Meteororum
AT 704
AT 334
300
AT 335
Et meâ quidem sententiâ, manifestè ex his omnibus liquet, naturam colorum qui pinguntur in F, tantùm in eo consistere, quòd particulae materiae
subtilis, actionem luminis transmittentes, majori | impetu et vi rotari nitantur, quàm secundùm lineam rectam moveri: ita ut qui multò validiùs
rotari nituntur, rubicundum colorem efficiant, et qui non nisi paulò validiùs, flavum. Ut | contrà natura eorum qui videntur ad H, tantùm in eo
consistit, quòd hae particulae non tam velociter rotentur, quàm aliàs solent,
cùm nulla talis causa earum motui resistit; ita ut viride appareat, ubi non
multò tardiùs solito rotantur, et caeruleum, ubi multò tardiùs; et saepe in
extremitatibus hujus caerulei, rutilus quidam color ei miscetur, qui fulgorem
suum ipsi communicans, in violaceum sive purpureum illum mutat. Quod
procul dubio ex eo est, quòd eadem causa, quae rotationem particularum
materiae subtilis tardare consuevit, quum tunc satis valida sit ad quasdam
invertendas et ea- | rum situm immutandum, earundem rotationem accelerare debeat, dum interim illam aliarum tardat.
VIII. In quo etiam aliorum corporum colores consistant; et nullos falsos
esse.
Et in his omnibus tam unanimes ratio et experientia conspirant, ut non
putem ullum, ex iis qui ad utramque satis attendent, credere posse naturam
colorum aliam esse quàm explicui. Si enim verum est sensum luminis à motu
esse, aut ab inclinatione ad motum, cujusdam materiae oculos nostros tangentis; ut multa passim testantur et manifestum reddunt; certum quoque
diversos ejus materiae motus, alios atque alios sensus in nobis effecturos.
Et quemadmodum diversitas alia in his motibus esse nequit, quàm illa jam
nobis explicata; ita neque experientia ullam aliam, in eo quem habemus
horum motuum sensu, praeter illam colorum esse testatur. Et nihil inveniri
potest in crystallo M N P, quod colores producere queat, praeter modum
quo | particulas materiae subtilis, ad linteum, atque inde ad oculos mittit.
Unde satis liquere arbitror, nihil etiam praeter hoc, in coloribus aliorum corporum quaerendum esse: Nam ipsa experientia quotidiana docet, lumen seu
album, et umbram seu nigrum, cum coloribus Iridis hı̂c explicatis, compositioni omnium aliorum sufficere. Neque illam distinctionem Philosophorum
probare possum, quâ dicunt, alios colores veros esse, et alios falsos, seu
tantummodò apparentes. Quum enim genuina et sola colorum natura sit
5 nituntur, ] nituntur ∧ 44(I) 5–6 validiùs, ] validiùs ∧ 44(I) 9 caeruleum, ] caeruleum ∧ 44(I)
21–22 tangentis; ] tangentis —
22 reddunt; ] reddunt —
1 Et ] paragraph separation add. 2–3 particulae . . . transmittentes ] les parties de la
matiere subtile, qui transmet l’action de la lumiere 8 nulla . . . resistit ] il n’y a point
de cause particuliere qui les en empesche [scil. de tournoyer] 9 saepe ] ordinairement
14 invertendas et ] add. 16 aliorum corporum colores ] la nature des couleurs que font
paroistre les autres obiets 18 Et ] paragraph separation add. 19–20 naturam colorum ]
la chose 22 multa . . . reddunt ] plusieurs autres choses tesmoignent 28 linteum ]
F G H om. 29–30 aliorum corporum ] que les autres obiets font paroistre
302
5
10
15
20
25
30
Caput VIII.
apparere, contradictio esse videtur, illos apparentes et tamen falsos esse
dicere.
5
10
15
20
25
30
IX. Quomodo in Iride producantur; et quomodo ibi lu- | men ab umbra
terminetur. Cur primariae Iridis semidiameter 42 gradibus major esse
nequeat, nec secundariae semidiameter 51 gradibus minor. Curque illius superficies exterior, magis determinata sit quàm interior; hujus autem contrà,
interior quàm exterior.
Concedo quidem umbram et refractionem, non perpetuò iis generandis
necessarias esse; sed magnitudinem, figuram, situm, corporis colorati vulgò
dicti, illorum loco diversimodè cum lumine concurrere posse, ad augendam | aut imminuendam rotationem partium materiae subtilis. Ita ut initiò
quoque dubitârim, an omnino eadem ratione, quâ in crystallo M N P, colores
etiam in Iride generarentur; nullam quippe umbram lumen terminantem ibi
notâram, neque dum | noram, quare tantùm sub certis quibusdam angulis
apparerent; donec tandem sumpto calamo, et curiosè | singulis radiis, qui in
diversa puncta unius guttae cadunt, ad calculum revocatis; ut discerem sub
qualibus angulis, post duas refractiones, et unam aut duas reflexiones, ad
oculos nostros venire possint; inveni post unam reflexionem et duas refractiones, multò plures videri posse, sub angulo graduum ab uno et quadraginta
ad duo et quadraginta, quàm sub ullo minore, et nullum omnino sub majori
apparere. Deinde etiam inveni post duas reflexiones, et refractiones totidem,
multò plures ad oculum manare, sub angulo graduum unius et quinquaginta,
vel duorum et quinquaginta, quàm sub ullo majori, neque ullum sub minori
conspici. Ita ut ab utraque parte umbra lumen terminans adsit; quod lumen infinitas pluviae guttas Sole illuminatas permeans, demum ad oculum
sub angulo duorum ferè et quadraginta graduum venit; atque ita primariam
Iridem generat. Itemque est umbra quae terminat lumen, sub angulo unius
et quinquaginta graduum, aut paulò ampliùs; atque hoc pacto exteriorem
arcum producit. Nullos enim luminis radios, aut multò pauciores ab uno objecto quàm ab altero vicino in oculos suos recipere, hoc est umbram videre.
Atque hinc satis perspicuè patet, colores horum arcuum ab iisdem causis
esse, à quibus illi qui per crystallum M N P apparent; et semidiametrum
arcûs interioris, duobus et quadraginta gradibus majorem esse non debe- |
7 interior ] interior magis 56E
grand 37
33 majorem ] conj. AT minorem 44 50ab 56E plus
10 illorum ] Refers to ‘umbram et refractionem’ (l. 8) in a sense of ‘those
things’.
16 revocatis; ] revocatis,
18 possint; ] possint,
4 primariae ] interieur 5 secundariae ] exterieur 7 interior quàm exterior ] add. 8
Concedo ] Mais i’auoue 8 Concedo ] paragraph separation add. 9 sed ] & 9 situm, ]
& le mouuement om. (see Introduction, p. 48) 9 corporis ] des parties des cors 15 apparerent ] y om. 16 guttae ] d’eau om. 22–23 unius et quinquaginta, vel duorum et
quinquaginta ] de 51 a 52 degrés 26 duorum ferè et quadraginta graduum ] 42 degrés,
ou vn peu audessous 26 primariam ] premier & principal 29 multò ] notablement
31–32 iisdem causis (. . . ) à quibus ] la mesme cause que
303
301
301
AT 705
AT 336
302
Meteororum
AT 337
303
AT 706
AT 338
304
re; nec illam exterioris uno et quinquaginta minorem. Et denique priorem
accuratiùs in exteriori superficie terminatum esse debere, quàm in interiori;
et alterum planè contrà; quod | accuratè cum experientiâ consentit.
X. Quomodo ista Mathematicè demonstrentur. [fig. 76]
Verùm ut Mathematici videant, an calculus, quo angulos qui hı̂c à radiis
luminis fiunt examinavi, satis sit accuratus, illum hı̂c placet explicare.
Sit A F D aquae gutta, cujus semidiametrum C D aut A B, in tot aequales
partes divido, quot radios calculo examinare volo, ut tantundem luminis uni
quàm alteri attribuatur. Deinde unum horum radiorum speciatim considero,
ut ex. gr. E F, qui non rectà tendit ad G, sed in F refractus decedit ad K,
et inde reflectitur ad N, ubi iterum refractus tendit ad oculum P: vel etiam
adhuc semel ab N ad Q reflexus, refringitur in Q versus oculum R. Et
ductâ | C I ad angulos rectos in F K, ex iis quae in Dioptrice dicta fuêre,
cognosco A E, aut H F, et C I illam inter se proportionem habere, per
quam aquae refractio dimetienda est. Adeò ut si H F constet octo millibus
| partium, qualium A B constat decem millibus, C I constabit 5984 aut
circiter; quoniam refractio aquae paulò major est quàm trium ad quatuor,
et quàm accuratissimè illam dimetiendo, invenio esse ut 187 ad 250. Cognitis
ita duabus lineis H F et C I, facillimè | duos arcus cognosco, F G qui est
73 graduum et 44 minutorum, et F K qui est 106.30. Deinde subducendo
duplum arcus F K, ex aggregato arcus F G, et arcus 180 graduum, hoc est
dimidii circuli, fit 40.44 pro quantitate anguli O N P; suppono enim O N
et E F esse parallelas. Praeterea tollendo hos 40.44 ex F K, fit 65.46 pro
angulo S Q R; suppono enim S Q et E F esse etiam parallelas. Atque ita
omnes alios radios parallelos ipsi E F, et per omnia puncta quibus divisa
est semidiameter C D vel A B transeuntes examinando, tabulam sequentem
compono. |
2 terminatum ] terminatam 50b 56E 3 alterum ] alteram 50b 56E 4 X. Quomodo ista
Mathematicè demonstrentur. ] In 50ab and 56E, the summary is inserted one sentence
further, at ‘Sit A F D’. 17 trium ad quatuor ] quatuor ad trium 56E (see second
apparatus) 18 187 ad 250 ] 250 ad 187 56E (see second apparatus)
melius meo judicio ut major retineatur
et legatur, major est quam quatuor ad
tria. et paulo post, invenio esse ut 250
ad 187.’ (Huygens 1888–1950, vol. I,
p. 306) See Introduction, p. 71sq.
21 aggregato ] ‘sum’
23 tollendo ] ‘by subtracting’
13 in Dioptrice ] Diopt. II, 7.
17–18 refractio aquae . . . 250 ] Van
Schooten corrected this passage at
Huygens’ instigation: ‘pag. 303. 6, pro
major legendum est minor. nam minor est ratio 187 ad 250 quam 3 ad 4.
Sed sic quoque error corrigi posset et
3 accuratè ] add. 4 Mathematicè ] exactement par le calcul 5 Verùm ] paragraph separation add. 5–6 calculus, . . . examinavi ] le calcul que i’ay fait de ces rayons 10 in
F refractus ] add. 11 iterum refractus ] add. 21–22 arcus 180 . . . circuli ] 180 degréz
25–26 omnia . . . C D vel A B ] les diuisions du diametre A B
304
5
10
15
20
25
Caput VIII.
Linea
H F
1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
8000
9000
10000
linea
C I
748
1496
2244
2992
3740
4488
5236
5984
6732
7480
arcus
F G
168.30
156.55
145.4
132.50
120.
106.16
91.8
73.44
51.41
0.
arcus
F K
171.25
162.48
154.4
145.10
136.4
126.40
116.51
106.30
95.22
83.10
angulus
O N P
5.40
11.19
17.56
22.30
27.52
32.56
37.26
40.44
40.57
13.40
angulus
S Q R
165.45
151.29
136.8
122.4
108.12
93.44
79.25
65.46
54.25
69.30
Et facillimè in hac tabula videmus, radios longè plures esse, qui angulum
O N P, 40 circiter graduum faciunt, quàm qui minorem; vel S Q R | 54
circiter, quàm qui majorem. Deinde ut adhuc accuratiùs horum angulorum
quantitatem inveniam, facio tabulam sequentem. |
Linea
H F
8000
8100
8200
8300
8400
8500
8600
8700
8800
8900
9000
9100
9200
9300
9400
9500
9600
9700
9800
linea
C I
5984
6058
6133
6208
6283
6358
6432
6507
6582
6657
6732
6806
6881
6956
7031
7106
7180
7255
7330
arcus
F G
73.44
71.48
69.50
67.48
65.44
63.34
61.22
59.4
56.42
54.16
51.41
49.0
46.8
43.8
39.54
36.24
32.30
28.8
22.57
arcus
F K
106.30
105.25
104.20
103.14
102.9
101.2
99.56
98.48
97.40
96.32
95.22
94.12
93.2
91.51
90.38
89.26
88.12
86.58
85.43
angulus
O N P
40.44
40.58
41.10
41.20
41.26
41.30
41.30
41.28
41.22
41.12
40.57
40.36
40.4
39.26
38.38
37.32
36.6
34.12
31.31
angulus
S Q R
65.46
64.37
63.10
62.54
61.43
60.32
58.26
57.20
56.18
55.20
54.25
53.36
52.58
52.25
52.0
51.54
52.6
52.46
54.12
3–4 ut adhuc . . . sequentem ] affin de la rendre encore plus precise [scil. cete table] ie
fais [la ligne H F . . . ]
305
AT 339
305, AT 707
Meteororum
306, AT 340
AT 708
AT 341
307
| Et hı̂c videmus maximum angulum O N P 41 graduum et 30 minutorum
esse posse, et minimum S Q R 51.54; cui addentes aut subducentes 17 circiter
minuta pro semidiametro Solis, inveniemus 41.47, pro maxima semidiametro
Iridis interioris, et 51.37 pro minima exterioris.
XI. Aquae calidae refractionem minorem esse quàm frigidae, atque idcirco
primariam Iridem paulò majorem, et secundariam minorem exhibere. Et
quomodo demonstretur refractionem ab aquâ ad aërem esse circiter ut 187
ad 250. Ideoque semidiametrum Iridis 45 graduum esse non posse.
Verum quidem est, aquae calidae refractionem, refractione frigidae paulò
minorem esse, quod aliquantum hunc calculum mutare potest. Hoc tamen
semidiametrum Iridis interioris, non ultra unum aut duos gradus ad summum augere potest; et tum illa exterioris ferè bis tantò minor erit. Quod
notatu dignum est; quoniam inde demonstrari potest, refractionem aquae
non multò minorem, neque majorem esse, quam illam hı̂c statuimus. Nam
si tantillò major foret, radium Iridis interioris minorem 41 gradibus faceret;
quum contrà communi errore 45 illi dentur; et si illam satis exiguam | supponamus, ut revera 45 graduum sit, inveniemus illum etiam exterioris non
multò majorem 45 gradibus; quum tamen vel ad oculum, interiore multò
major videatur. Et Maurolycus, qui (ut puto) primus omnium interiorem
45 graduum se observâsse scripsit, alteri 56 circiter attribuit. Unde liquet,
quàm parum fidei iis observationibus sit adhibendum, quae ab ignaris verarum causarum fieri solent.
XII. Cur pars exterior primariae Iridis, et contrà interior secundariae sit
rubra.
Caeterùm facilè intellexi, quare rubeus color exterior sit in Iride interiore;
et contrà interior in exteriore: Nam eadem causa, ob | quam potiùs in F,
quàm in H conspicitur per crystallinum M N P, efficit, ut si oculum in
lintei locum F G H transferentes, crystallum respiciamus, rubrum ibi versus
partem crassiorem M P videamus, et caeruleum versus N. Radius enim
rubro colore tinctus, qui tendit ver- | sus F, venit à parte Solis C, quae
versus M P crassiorem partem crystalli est sita. Atque ob hanc eandem
rationem, quia centrum guttarum aquae, et per consequens illarum pars
18 multò ] om. 56E
27 crystallinum ] crystallum conj. AT
6 exhibere ] Supply ‘aquam calidam’ as
subject.
17 sit ] Supply ‘radius Iridis interioris’.
27 crystallinum ] Supply ‘corpus’ (in
classical Latin, crystallinum [scil. vas]
means ‘a crystal vessel’).
32 per consequens ] ‘consequently’
5 minorem ] vn peu om. 6 primariam ] interieur 6 secundariam ] exterieur 8 Ideoque ] Et 12 ferè ] presque 16 communi errore ] par la creance commune 18 vel ] add.
18 interiore ] celuy [scil. le demi diametre] de l’interieur 20 se observâsse scripsit ] a
determiné 21–22 ab ignaris verarum causarum fieri solent ] ne sont pas accompagnées
de la vraye raison 23 primariae ] interieur 23 secundariae ] exterieur 25 Caeterùm ]
paragraph separation add. 27–28 in lintei locum F G H ] en la place du linge blanc F G H
31 crassiorem partem crystalli ] add.
306
5
10
15
20
25
30
Caput VIII.
crassior, exterior est respectu punctorum coloratorum, quae formant arcum
interiorem; ideò rubrum in exteriori ejus limbo debet apparere. Et eodem
modo, quia interior est respectu eorum quae formant exteriorem, ideò in eo
rubrum interiùs apparet.
5
10
15
20
25
30
XIII. Quomodo possit contingere, ut ejus arcus non sit accuratè rotundus:
item ut inversus appareat. [fig. 74, 77]
Atque ita nullam difficultatem in hac materia superesse arbitror; nisi fortè
circa illa, quae praeter ordinem assuetum naturae in eâ contingunt. Ut
quum arcus non accuratè rotundus est, aut centrum illius in rectâ linea
Solem et oculum transeunte non jacet. Quod accidere potest vento guttarum figuram immutante: nunquam enim tam parum à sphaericâ sua figura
discedere possunt, quin statim illud notabilem differentiam in angulo, sub
quo colores videri debent, efficiat. Audivi etiam aliquando arcum caelestem
inversum cornibus in altum erectis apparuisse, qualem hı̂c repraesentatum
videmus F F. Quod vix crediderim accidisse, nisi | per reflexionem radiorum
solarium, incurrentium in superficiem maris aut lacus alicujus. Ut si à parte
coeli S S effusi, caderent in aquam D A E, et inde ad pluviam C F resilirent,
oculus B videret arcum F F, cujus | centrum in puncto C; ita ut prolatâ
lineâ C B usque ad A, et A S transeunte per centrum Solis, anguli S A D,
et B A E aequales sint, et angulus C B F duorum et quadraginta circiter
graduum. Ad hoc tamen etiam requiritur summa aëris tranquillitas, ne vel
minimus ventorum flatus, aquae E superficiem inaequalem reddat; et forte
insuper, ut nubes quaedam isti aquae superincumbat, qualis G, quae impediat ne lumen Solis rectà ad pluviam tendens, illud | quod aqua eò reflectit,
supprimat atque extinguat: unde fit ut non nisi rarissimè videatur. Oculus
praeterea in tali situ respectu Solis et pluviae esse potest, ut videat partem
inferiorem circuli, quo integra Iris constat, non videndo superiorem; atque
ita ut illam pro Iride inversâ sumamus, etiamsi tunc non versus coelum, sed
tantummodò versus terram aut aquam respicientibus appareat.
XIV. Quomodo tres Irides videri queant.
Quidam etiam mihi narrarunt, tertiam | Iridem duas ordinarias cingentem
se aliquando vidisse, sed multò pallidiorem, et tantum circiter à secundâ
remotam, quantum ab illâ prima distat. Quod vix accidisse arbitror, nisi
28 illam ] conj. AT illum 44 50ab 56E la [scil. la partie inferieure] 37 29 aut ] om. 50ab
56E
2 interiorem; ] interiorem,
24 lumen Solis ] See Introduction,
p. 39.
28 ut ] Should be taken with ‘in tali
situ’, not with ‘ita’. The French text
has ‘& ainsi que . . . ’.
5 ejus ] cet 8 illa, quae . . . contingunt ] les irregularités qui s’y rencontrent 10–
11 guttarum ] de pluie om. 16 superficiem ] l’eau 17–18 caderent (. . . ) resilirent (. . . )
videret ] tombent (. . . ) se refleschissent (. . . ) verra 24 aqua ] cete eau E 25 rarissimè ]
rarement 27 circuli, quo integra Iris constat ] qui acheue le cercle de l’arcenciel 28
tunc ] add. 29 tantummodò ] add. 30 tres Irides ] l’vn sur l’autre om.
307
AT 342
308
AT 709
AT 343
Meteororum
309
310
AT 344
AT 710
forsan | quaedam grandinis grana, maximè rotunda et pellucida, huic pluviae
fuerint immixta: in quibus cùm refractio multò quàm in aëre major fiat,
arcus coelestis exterior multò etiam major in illis esse debuit, et ita supra
alterum apparere. Interior verò qui ob eandem rationem longè minor debuit
fuisse, quàm interior pluviae, fieri potest, ut ob insignem hujus fulgorem
ne quidem fuerit notatus, vel ut uterque limbis commissis pro uno fuerit
habitus, sed pro uno cujus colores aliter quàm in Iride ordinaria dispositi
esse debuerunt.
XV. Quomodo aliae prodigiosae Irides varias figuras habentes, possint arte
exhiberi. [fig. 78]
Atque hoc in mentem mihi revocat artificium quoddam, ad varia signa in
coelo repraesentanda, quae valdè mirabilia viderentur iis, qui eorum causas
ignorarent. Existimo jam omnes nôsse, quo artificio in fonte arcus coelestis
repraesentari possit: nempe, si aqua per exigua foramina A B C, satis altè
erumpens, quaquaversum in aëre dispergatur ad R, Sole lucente ex Z; ita
ut Z E M jacente in lineâ rectâ, angulus M E R duorum et quadraginta
circiter | graduum sit, oculus E Iridem planè similem illi, quae in coelo
apparet videbit. Cui nunc addendum, quaedam esse olea, et spiritus sive
aquas distillatas, aliosque hujusmodi liquores, in quibus refractio insigniter
major aut minor efficitur, quàm in aqua communi; quae tamen propterea
non | minùs clara et pellucida sunt, quàm ipsa: Atque ideò plures ordine
fistulas disponi posse, quae aliis atque aliis liquoribus refertae, magnam
coeli partem coloribus Iridis pingerent: Si nempe liquores, quorum refractio
esset maxima, spectatoribus proximi ponerentur; et non tam altè in aërem
exilirent, ut conspectum remotiorum impedirent. Ex quibus, quoniam parte
foraminum A B C obturata, ea pars Iridis R R, quam volumus, evanescit,
reliquis omnino inviolatis, facile est intelligere, si eodem modo claudantur et
aperiantur appositè, diversa foramina fistularum hos liquores ejaculantium,
fieri posse ut eae partes coeli, quae coloribus Iridis | pictae erunt, figuram
habeant nunc crucis, nunc columnae, nunc cujuspiam alterius rei, quam
5 interior pluviae ] interior, pluviae 50a 15 Z ] Q 44 50ab 56E Z 37 AT
Q E M 44 50ab 56E Z E M 37 AT 21 ideò ] ita 50b 56E
16 Z E M ]
faire que’
6–7 uterque . . . habitus ] One would
expect ‘ambo’ or ‘duo’ and a plural
instead of ‘uterque’ and a singular.
15 ex Z; ] ex Z —
17 sit, ] sit —
28 appositè, ] appositè ∧
4–5 Interior verò, qui (. . . ) fieri
potest, ut ] Courcelles must have
started on the sentence thinking that
‘Interior’ was to be the subject of ‘fieri
potest’ and neglected to read back.
He should have written ‘Quod ad interiorem attinet . . . ’ to translate ‘Et
pour l’interieur qui (. . . ), il se peut
2 multò ] notablement 4 longè ] add. 9 aliae . . . habentes ] des signes dans le ciel qui
semblent des prodiges 11 varia ] add. 14 nempe ] Comme 17 Iridem ] vers R om.
18–19 spiritus sive aquas distillatas ] des eaux de vie 19 hujusmodi ] add. 21 quàm
ipsa ] add. 22 fistulas ] fontaines 28 diversa . . . ejaculantium ] les troux de ces diuerses
fontaines 29 eae partes . . . erunt ] ce qui paroistra coloré 30 nunc (. . . ) nunc (. . . )
nunc ] (. . . ) ou (. . . ) ou 30 alterius ] telle om.
308
5
10
15
20
25
30
Caput IX.
spectatores admirentur. Ubi tamen fateor nonnullâ industriâ et sumptibus
opus esse, ut his fistulis aptissimè dispositis, et liquores admodum altè ejaculantibus, hae figurae ex loco valde remoto videri possint, illasque multi
homines simul, artificio non detecto conspiciant.
5
|
Caput IX.
311, AT 345
De nubium colore et de halonibus, seu coronis, quae circa
sidera interdum apparent.
10
15
20
25
30
I. Quam ob causam nubes interdum nigrae appareant. Et cur nec vitrum
contusum, neque nix, neque nubes paulò densiores, luminis radios transmittant. Quaenam corpora sint alba: et cur spuma, vitrum in pulverem redactum, nix et nubes alba sint.
Post illa, quae de colorum naturâ diximus, non multa credo addenda esse,
de iis quos in sublimi videmus. Quantum enim primò ad albedinem, et
opacitatem seu nigredinem nubium, ex hoc solo illae oriuntur, quòd hae
nubes magis aut minùs exponantur astrorum lumini, vel etiam umbrae, tam
suae, quàm aliarum nubium vicinarum. Et duo hı̂c tantummodo notanda
sunt: Quorum primum, superficies corporum pellucidorum, partem radiorum in eas incidentium reflectere, ut suprà quoque monuimus: unde fit, ut
lumen faciliùs ad trium hastarum altitudinem in aquam penetret, quàm per
paululùm spumae, quae tamen nihil praeter aquam est, sed aquam plures
superficies habentem, quarum primâ partem hujus luminis reflectente, secundâ aliam, et ita porrò, nihil omnino, vel nihil ferè, superest, quod ulteriùs pergat: et propterea nec vitrum in pulverem comminutum, nec nix,
nec nubes paulò densiores pellucidae esse possunt. Alterum eorum, quae
hı̂c | observanda, est, etiamsi actio luminosorum corporum in eo tantùm
consistat, ut pellant secundùm lineas rectas materiam illam subtilem, quae
oculos nostros attingit, particulas tamen hujus materiae ut plurimùm etiam
circulariter moveri, saltem eas, quae hı̂c sunt in aëre nobis vicino. Eadem
ratione, quâ pila se circumvolvit, dum terram tangendo movetur, etiamsi
non nisi se- | cundùm lineam rectam fuerit impulsa. Suntque ea corpora,
quae sic efficiunt ut partes materiae subtilis volvantur aequè celeriter, ac
[ea quae] secundùm lineam rectam feruntur, quae alba propriè appellan32 [ea quae] ] my conj. ea quae all editions
18 suprà ] Diopt. IX, 1.
19 hastarum ] Translates the French
linear measure ‘picques’.
28 vicino. Eadem ] vicino: eadem
2 fistulis ] fontaines 3–4 multi homines simul ] tout vn peuple 8 interdum nigrae ]
blanches ou noires 10 alba ] proprement om. 13 in sublimi ] dans les nuës 22 superest ] bientost om. 30 Suntque ] proprement om. 31–32 sic efficiunt . . . feruntur ]
les font rouller en cete sorte [scil. les petites parties de cete matiere] * (see Introduction,
p. 52sq.) 32 propriè ] add.
309
AT 346
312
Meteororum
tur: qualia procul dubio sunt illa omnia quae à sola suarum superficierum
multitudine impediuntur, quò minùs sint pellucida: ut spuma, vitrum comminutum, nix, et nubes.
AT 711
AT 347
313
313
II. Cur coelum appareat caeruleum aëre puro, et album aëre nubiloso: Et
cur mare, ubi ejus aquae altissimae ac purissimae sunt, caeruleum videatur.
Unde intelligere possumus, quare coelum serenum et defaecatum, | non
album sed caeruleum appareat, dummodo sciamus illud ex seipso nullum
planè lumen emittere, maximeque tenebrosum esse appariturum, si nulli
omnino vapores, nec exhalationes supra nos essent; Semper autem esse nonnullos, qui radios aliquot ad nos remittunt, hoc est, qui repellunt particulas
materiae subtilis, quas Sol aut alia sidera in illos impulerunt. Et cùm hi vapores satis copiosi adsunt, materia subtilis ab unis eorum particulis repulsa,
statim aliis occurrit, quae ejus particulas in gyrum agunt, antequam ad
oculos nostros perveniant; quo ipso tunc coelum album apparet. Sed cùm
è contrà hi vapores valde rari sunt, particulae materiae subtilis non satis
multis eorum particulis occurrunt, ut aequè celeriter in orbem ac secundùm
lineam rectam moveantur: ideoque coelum non nisi caeruleum videri debet, juxta ea quae de natura coloris caerulei paulò antè dicta sunt. | Et ob
eandem causam aqua marina, ubi admodum alta est et pellucida, caerulea
videtur; pauci quippe tantummodò radii ab ejus superficie resiliunt, et nulli
eorum, qui illam subeunt, revertuntur.
III. Cur saepe Oriente vel Occidente | Sole coelum rubescat: et ista rubedo
manè pluviam aut ventos, vesperi serenitatem praenunciet.
Hı̂c praeterea intelligere licet, quare Sole Oriente aut Occidente tota coeli
pars in qua est, rubro colore saepe tin- | gatur: Quod accidit, cùm inter
illum et nos non tot nubes nec tot nebulae interjacent, ut radios illius planè
excludant, sed tamen adsunt nebulae nonnullae quae impediunt, ne tam
facilè isti radii per aërem terrae maximè vicinum transmittantur, quàm per
illum, qui paulò ab eâ remotior est, et gradatim etiam ne tam facilè per hunc
quàm per multò remotiorem. Manifestum enim est, hos radios refractionem
in his nebulis passos, partes materiae subtilis, quam permeant, determinare,
ut eodem modo volvantur, quo volveretur pila per terram ex eadem parte
15 è contrà ] è contrario 50b 56E
27 adsunt ] ad sunt 44(I)
18 paulò antè ] Met. VIII, 7.
4 puro ] fort serein 4 nubiloso ] rempli de vapeurs 6 Unde ] paragraph separation add.
6 serenum et defaecatum ] fort pur & deschargé de tous nuages 6–7 non album sed ]
add. 9–10 nonnullos ] plus ou moins 12 unis eorum particulis ] les premieres [vapeurs]
12 repulsa ] vers nous om. 15 hi vapores valde rari sunt ] † add. 15–17 particulae . . .
moveantur ] elle [scil. la matiere subtile] n’en [scil. de vapeurs] rencontre assés pour faire
ainsi tournoyer ses parties * (see Introduction, p. 52sq.) 19 pellucida ] pure 24 Hı̂c ]
paragraph separation add. 26 nec tot nebulae ] ou plutost de brouillas 27–28 tamen
adsunt . . . transmittantur ] elle [scil. sa lumiere] ne les trauerse pas si aysement tout
contre la terre 29 gradatim ] add. 31 quam permeant ] qui la transmettent [scil. cete
lumiere]
310
5
10
15
20
25
30
Caput IX.
5
10
15
20
25
30
labens, ita ut rotatio inferiorum, semper actione superiorum intendatur,
quum fortiorem hanc supposuerimus: et novimus hoc sufficere ad rubedinem
repraesentandam, quae posteà reflexa à nubibus, quaquaversum per coelum
dispergi potest. Et notandum, hanc rubedinem manè apparentem, ventum
praesagire aut pluviam, quoniam hoc testatur paucissimis nubibus ibi in
Oriente existentibus, Solem ante Meridiem multos vapores attollere posse, et
nebulas, quae illum exhibent, jam surgere; quum contrà vesperi haec rubedo
serenitatem polliceatur, quia signum est, nullas aut paucissimas nubes in
occasu collectas esse; unde fit, ut venti Orientales | dominentur, et nebulae
noctu descendant. Non hı̂c diutius speciali explicationi aliorum colorum,
qui in | nubibus videntur, immoror; eorum enim causas omnes in iis, quae
jam dicta sunt, satis manifestè contineri existimo.
IV. Quomodo Halones vel coronae circa Astra producantur: et cur va- | ria
sit earum magnitudo. Cur, cùm sunt coloratae, interior circulus sit ruber
et exterior caeruleus. Et cur interdum duae, una intra alteram appareant,
et interior sit maximè conspicua. [fig. 79]
Sed aliquando circuli quidam sive coronae circa sidera apparent, de quibus
deinceps est agendum. In eo Iridi sunt similes, quod rotundae sint vel
propemodùm rotundae; et semper Solem vel aliquod aliud astrum pro centro | habeant: manifesto argumento illas aliqua reflexione aut refractione
generari, quarum anguli omnes aequales, vel propemodum aequales sunt.
Itemque in eo cum Iride conveniunt, quod interdum sint coloratae; unde
liquet aliquam refractionem et umbram lumen terminantem, ad earum productionem requiri. Sed in eo differunt, quòd Iris nunquam appareat nisi
pluente coelo, ubi videtur, licèt saepius non pluat ubi spectator consistit:
hae autem nunquam conspiciantur ubi pluit. Unde liquet, eas minimè generari per refractionem, quae fit in aquae guttis aut grandine, sed per eam quae
in iis stellulis ex glacie pellucidâ compositis, de quibus supra locuti sumus:
quippe non aliam causam in nubibus possumus invenire, quae tale quidquam
efficiat. Et licèt numquam hujusmodi stellas decidere videamus, nisi frigidiore coelo, ratio tamen nos certos facit, illas quovis anni tempore formari:
Quumque etiam calore opus sit, ut ex albis, quales sunt initiò, pellucidae, ut
hic effectus requirit, fiant, verisimile est, | aestatem iis producendis, hyeme
commodiorem esse. Et quamvis hae stellulae cùm decidunt, planas super7 illum ] illam AT (see second apparatus)
loratae ∧ 44(I)
14 Cur, ] Cur ∧ 44(I)
2 novimus ] Met. VIII, 7.
7 illum ] Refers to ‘hanc rubedinem’
(l. 4), which translates ‘cete couleur’;
14 coloratae, ] co-
the fact that color is masculine interferes with the reference.
28 supra ] Met. VI, 7.
10 Non ] paragraph separation om. 13–14 et cur . . . magnitudo. ] Qu’elles peuuent
estre de plusieurs grandeurs: Et que c’est qui les rend grandes ou petites. 16 maximè
conspicua ] la mieux peinte 17 Sed ] paragraph separation add. 17 sive coronae ] add.
22 interdum ] add. 25 pluente ] actuellement om. 29 invenire ] imaginer 34 hae stellulae ] la plus part de om. 311.34–312.1 planas superficies habere videantur ] paroissent a l’oeil extremement plates & vnies
311
AT 348
AT 712
314
314
AT 349
Meteororum
315
AT 350
AT 713
316
ficies habere videantur, certum tamen est, illas in medio magis quàm in
extremitatibus intumescere: quod etiam in quibusdam oculus deprehendit;
et prout tumor ille major aut minor est, hos circulos etiam majores efficit
aut minores: diversarum enim procul dubio magnitudinum sunt. Et siquidem, qui saepius observati fuerunt, diametrum 45 circiter graduum, ut
quidam testantur, habuerunt, facilè mihi persuadeo convexitatem particularum glaciei, quae illos tantae magnitudinis efficit, eam esse quam ipsae
frequentissimè habere solent, et fortè etiam quae est maxima, quam possint
| acquirere, priusquam omnino liquefiant. Sit A B C ex. gr. Sol, D oculus, E F G plurimae glaciei particulae, pellucidae, aliae juxta alias jacentes;
planè quemadmodum esse debent ut in stellulas formentur; et quarum convexitas talis est, ut radius ex. gr. ex puncto A, ad extremitatem stellulae | G
perveniens, et radius ex puncto C ad extremitatem stellulae F, refringantur
versùs D; et ut etiam alii plures radii perveniant ad D, ex iis qui in illas
incidunt, quae sunt !in E, nullum autem ex iis qui in illas incidunt, quae
sunt" extra circulum G G. Manifestum est praeter radios A D, C D, et similes, qui rectâ lineâ tendentes, Solem naturali magnitudine repraesentant,
alios refractos in E E, aërem comprehensum hoc circulo F F, satis lucidum
| reddituros, et circumferentiam illius inter circulos F F, et G G, specie
coronae Iridis coloribus variegatae exhibituros. Ipsum etiam rubrum intrinsecus ad F, et caeruleum extrinsecus ad G visum iri, | planè quemadmodum
observatur. Et si duo aut plures ordines particularum glaciei congesti sint,
dummodò radios solares non ideò planè excludant; illi radiorum qui per duos
ordines in stellarum extremitatibus penetrant, bis ferè tantundem incurvati,
quantum alii qui per unum tantùm, alium circulum coloratum producent,
ambitu quidem priori longè majorem, sed minùs lucidum; ut ita tum duae
coronae, quarum una alteram cingat, et quarum exterior interiori minùs
picta sit, appareant: Ut etiam interdum fuit observatum.
V. Cur non videri soleant circa Astra, cùm oriuntur vel occidunt. Cur
earum colores dilutiores sint quàm Iridis. Et cur saepiùs quàm illa, circa
Lunam appareant; interdumque etiam circa stellas conspiciantur. Cur utplurimùm albae tantùm sint.
15–16 "in E, . . . sunt# ] my conj., om. all editions vers E, mais non point aucun de ceux
qui trauersent celles qui sont 37
18 aërem ] Courcelles may have mistaken ‘toute l’aire comprise’ for ‘tout
l’air compris’.
23 excludant; ] excludant,
1 illas ] toutes om.
7 tantae ] cete
11 in stellulas ] add.
12 stellulae ] de celle
[scil. la parcelle] qui est marquée 13 stellulae ] de celle [scil. la parcelle] qui est marquée
14–15 in illas incidunt ] trauersent les autres parcelles de glace 17 naturali ] accoustumée 18 aërem ] toute l’aire (see second apparatus) 20 Ipsum ] add. 23–24 per
duos . . . penetrant ] qui en trauerseront deux [scil. deux rangs] par leurs bords 24 ferè ]
presque 25 qui per unum tantùm ] add. 29 non videri soleant ] ne paroissent point
29 cùm oriuntur vel occidunt ] qui sont font [ sic] bas vers l’horizon 31 interdumque ]
Et 32 sint ] † paroissent
312
5
10
15
20
25
30
Caput IX.
5
10
15
20
25
30
Praeterea hı̂c manifestum est, quare non soleant hae coronae apparere
circa sidera, dum sunt horizonti valde vicina: nam tunc radii obliquiùs in
glaciei particulas incidunt, quàm ut illas penetrare possint: Et quare harum
colores, coloribus Iridis dilutiores sint; nam per | refractiones multò minores
efficiuntur; Et quare frequentiùs illae circa Lunam appareant, curque etiam
interdum circa stellas notentur; nempe cum particulae glaciei tam parum
convexae sunt, ut illas admodùm parvas efficiant. Cùm enim ex reflexionibus
et refractionibus tam multis non pendeant, quàm arcus coelestis, neque
etiam lumine egent tam vehementi, ut producantur. Sed saepe non nisi
albae apparent, non tam ob luminis defectum, quàm quia tunc materia, in
qua formantur, non est omninò pellucida.
VI. Cur in aquae guttis, instar Iridis non formentur.
Alias praeterea coronas imaginari possemus, quae ad imitationem arcûs
coelestis in aquae guttis formarentur, primò scilicet per duas refractiones,
sine ullâ reflexione: sed nec earum diameter ullâ re determinari potest; nec
lumen in iis umbrâ limitatur, quemadmodum postulat colorum productio.
Deinde per duas refractiones, et tres | aut quatuor reflexiones; sed lumen
illarum tum maximè debile, facillimè extinguitur, per illud quod à superficie
earundem guttarum resilit; unde dubito, an unquam appareant; et calculus
docet, diametrum illarum multò majorem esse debere, quàm deprehendatur
in iis, quae vulgò observantur.
VII. Quae sit causa coronarum, quas etiam interdum circa flammam candelae conspicimus. Et quae causa transversorum radiorum, quos aliquando
ibidem videmus. Cur in his coronis exterior ambitus sit ruber; contrà quàm
in iis quae apparent circa stellas. Et cur refractiones, quae in humoribus
oculi fiunt, nobis Iridis colores ubique non exhibeant. [fig. 80]
Caeterùm quantum ad eas attinet, quae aliquando circa lampades aut candelas apparent, illarum causa non in aëre, sed tantùm in oculo quaerenda
est. Cujus rei aestate proximâ experimentum manifestum vidi. Quum enim
| noctu navigarem, et totâ illâ vesperâ caput cubito innisus, manu oculum
dextrum clausissem, altero interim versus coelum respiciens, candela ubi
eram allata est, et tunc aperto utroque oculo, duos circulos, flammam coronantes aspexi, colore tam acri et florido, quàm unquam in arcu coelesti me
4 coloribus Iridis ] The French text
has ‘les sienes’, which must mean ‘the
colours of the rainbow’—the vague reference has been interpreted correctly.
In the source text, the reference is so
sudden and awkward as to indicate
that Descartes suppressed a passage
mentioning the rainbow in the preceding text.
15 potest; ] potest,
1 Praeterea ] paragraph separation add. 5 frequentiùs ] que luy [scil. l’arc-en-ciel] om.
6 particulae glaciei ] interposées om. 20 esse debere ] † deuroit estre 22–23 flammam
candelae ] vn flambeau 23 transversorum ] qui s’estendent çà & là en lignes droites
24 Cur in . . . ruber ] Pourquoy ces couronnes sont ordinairement rouges en dehors, &
bleues ou blanches en dedans 25–26 refractiones, . . . fiunt ] les refractions de l’oeil
26 Iridis ] add. * 28 oculo ] qui les regarde om. 33 colore ] couleurs
313
AT 351
317
AT 352
Meteororum
AT 714
318
AT 353
319
AT 354
vidisse | memini. A B est maximus, qui ruber erat in A, et caeruleus in B:
C D minimus, qui etiam ruber in C, sed albus versus D, ubi ad flammam
usque extendebatur. Oculo dextro posteà iterum clauso, notavi has coronas evanescere; et contra illo aperto, et sinistro clauso, permanere. Unde
certò cognovi illas non aliunde | oriri, quàm ex novâ conformatione vel qualitate, quam dexter oculus acquisiverat, dum ipsum ita clausum tenueram,
et propter quam non modò maxima pars radiorum, quos ex flammâ admittebat, ipsius imaginem in O, ubi congregabantur, pingebant: sed etiam
nonnulli ex iis ita detorquebantur, ut per totum spatium f O spargerentur,
ubi pingebant coronam C D, et nonnulli alii per totum spatium F G, ubi
coronam A B etiam pingebant. Non | determinatè hı̂c dico, qualis ista conformatio fuerit, plures enim diversae idem possunt efficere: Ut si tantùm
una aut duae perexiguae rugae sint in aliqua ex superficiebus tunicarum
E M P, quae ob figuram oculi sint circulares, et centrum habeant in lineâ
E O; quemadmodum ibidem etiam saepe aliae sunt, secundùm rectas lineas
extensae, quae se mutuò decussant in hac lineâ E O, efficiuntque ut magnos
quosdam radios hinc inde sparsos circa faces ardentes videamus: ut etiam
siquid opaci occurrat, vel inter E et P, vel alicubi ad latus, modò ibidem
circulariter se diffundat. Vel denique si humores aut tunicae oculi aliquo
modo temperamentum aut figuram mutârint: admodum enim commune est
iis, qui oculis laborant tales coronas videre, et non omnibus eodem modo apparent. Superest hı̂c tantùm, ut notemus earum ambitus exteriores, quales
hı̂c sunt A et C, ut plurimum rubros esse, planè contrà quàm in iis, quas
circa astra in nubibus pictas videmus. Cujus rei ratio manifesta nobis erit,
si consideremus in productione colorum quibus constant, humorem crystallinum P N M, fungi officio ejus prismatis P N M, de quo suprà sumus locuti,
et retinam F G f, officio lintei albi, radios per hoc prisma transeuntes excipientis. Sed du- | bitabit fortè quispiam, cùm humor crystallinus hoc possit,
cur non eodem modo reliqua omnia objecta quae cernimus, coloribus Iridis
pingat. Quare notandum est, ex singulis objectorum punctis, multos radios
ad singula retinae puncta pervenire; quorum uni cum transeant per partem
N humoris crystallini, et alii per partem | S, contrario planè modo in illa
agunt, et se mutuò destruunt, saltem quantum ad colorum productionem
attinet: hı̂c autem eos omnes qui ad partem retinae F G f perveniunt, non
9 f O ] F O all editions; f O 37 11 dico, ] dico; 44 50ab dico, 56E 27 F G f ] F G F
all editions F G f 37 34 F G f ] F G F all editions F G f 37
26 suprà ] Met. VIII, 4.
5–6 novâ conformatione vel qualitate ] quelque disposition 10 totum ] add. 11–12
conformatio ] disposition 13 perexiguae ] petites 13 tunicarum ] add. 17 faces ardentes ] flambeaux (cf. above, p. 313, l. 22sq.) 24 in nubibus pictas ] add. 26 ejus
prismatis P N M ] du prisme de cristal (marginal reference in the source text ‘Voyés
au discours precedent’ omitted in the translation) 27–28 radios . . . excipientis ] qui
estoit derriere 29 coloribus Iridis ] en mesme façon 30 multos ] † add. 32 humoris
crystallini ] † [de l’oeil] 32 in illa ] add. 34 partem retinae ] add.
314
5
10
15
20
25
30
Caput X.
nisi per partem N humoris crystallini transire, ideoque rotationem quam
ibi acquirunt posse sentiri. Atque haec omnia tam aptè cum iis, quae de
naturâ colorum suprà dixi, conveniunt, ut eorum veritatem non parum mihi
videantur confirmare.
5
10
15
20
25
30
|
Caput X.
De Parheliis.
I. Quomodo producantur eae nubes, in quibus Parhelii videntur. Magnum
quendam glaciei circulum in ambitu istarum nubium reperiri, cujus superficies aequalis et laevis esse solet. Hunc glaciei circulum crassiorem esse
solere in parte Soli obversâ quàm in reliquis. Quid obstet, quò minùs ista
glacies ex nubibus in terram cadat. Et cur aliquando in sublimi appareat
magnus circulus albus, nullum sidus in centro suo habens. [fig. 81]
Interdum et alii in nubibus circuli videntur, differentes ab iis, de quibus
diximus, eò quòd tantùm albi appareant, neque astrum in centro habeant,
sed ipsi ut plurimùm Solis aut Lunae centra permeent, et paralleli aut ferè
paralleli horizonti videantur. Sed quia non nisi in magnis | et rotundis illis
nubibus, de quibus suprà locuti sumus, conspiciuntur, et in iisdem etiam
quandoque plures Soles aut Lunae repraesentantur, conjunctim utrumque
hı̂c est explicandum. Sit ex. gr. A meridies, ubi Sol consistit, comitatus
vento calido tendente ad B; et C Septentrio, unde ventus frigidus etiam ad
B nititur. et ibi suppono hos duos ventos, vel invenire, vel cogere nubem, ex
glaciei particulis compositam, quae tam lata est et profunda, ut non possint
unus super, alius subter, vel per ejus medium labi, quemadmodum aliàs solent; sed cursum suum circumcirca tenere cogantur: quâ operâ non tantùm
illam rotundant; sed etiam qui à Meridie calidus spirat, nivem ejus ambitus
| paululùm liquefacit; quae statim iterum gelata, tam frigore venti Borealis, quàm viciniâ nivis interioris nondum liquefactae, magnum quendam
velut annulum, ex glacie continua et pellucida componit; cujus superficies
satis polita est, quoniam venti illam rotundantes, admodum uniformes sunt.
Praeterea etiam haec glacies crassior est à latere D E F, quod Soli et ca9 crassiorem ] carssiorem 44(I)
320, AT 715
25 ambitus ] ambitur 50a
7 Parhelii ] Both translators (summaries and main text) use the masculine form, but the report below
uses the neutral (p. 319, l. 27), which
Gassendi declares to be correct
(Gassendi 1658, III, p. 656).
14 diximus ] Met. IX, 4.
17 suprà ] Met. V, 13.
1 partem N humoris crystallini ] N 1–2 ideoque . . . sentiri ] add. * 5 Caput X. ]
Discours Dernier. 6 De Parheliis. ] De l’apparition de plusieurs soleils. 7 Parhelii ]
plusieurs soleils
7–8 Magnum (. . . ) circulum ] vn anneau
9 Hunc glaciei circulum ] cete glace 10–11 Quid . . . cadat. ] Que c’est, qui la soutient au haut de l’air.
16 rotundis ] toutes rondes (see p. 320, ll. 27–29 (end of Met. X, 7)) 28 componit ]
peut former
315
AT 355
321
Meteororum
AT 356
322
AT 716
322
AT 357
lidiori vento expositum suppono, quàm à latere G H I, ubi | tam facilè
liquefieri nix haud potuit. Et postremò notandum, hac aëris constitutione
manente, sufficientem calorem circa nubem B vix esse posse, ad glaciem ibi
formandam, quin etiam terra subjecta satis calida sit ad multos vapores
emittendos, qui totum nubis corpus sursum pellentes, hanc glaciem in aëre
suspensam sustineant. Quibus positis facilè intelligitur Lumen Solis (quem
satis altum versùs meridiem esse suppono) undiquaque glaciem D E F G H I
illustrans, et inde resiliens in nivem nubis, quam cingit, debere hanc nivem
ex terra subjecta spectantibus, instar magni circuli albi exhibere. quinimò
etiam ad hoc satis esse, si nubes sit rotunda, et ejus nix paulò densior in
ambitu, quàm in medio, licèt annulus glaciei non sit formatus.
II. Quomodo sex Soles diversi in isto circulo videri possint; unus visione
directâ, duo per refractionem, et tres alii per reflexionem. Cur ii qui per
refractionem | videntur, in una parte rubri, et cur qui per reflexionem, albi
tantùm sint et minùs fulgentes. [fig. 81]
Sed quum formatus est, possunt etiam apparere stantibus in | terra circa
punctum K, usque ad sex Soles, qui circulo albo tanquam annulo totidem
adamantes, inserti sint. Primus scilicet in E, ob radios directè fluentes
à Sole, quem suppono in A: duo sequentes in D et F, per refractionem
radiorum, qui glaciem iis in locis permeant, ubi crassitie illius paulatim
decrescente, introrsum ab utraque parte incurvantur, quemadmodum ii, qui
prisma crystallinum, de quo suprà, perlabuntur. Et propterea hi duo Soles
in | oris rubrum colorem ostentant, eâ parte quâ E respiciunt, ubi glacies
crassior est: et caeruleum in altera, ubi tenuior: quartus in H per reflexionem apparet; duo itidem | postremi per reflexionem in G et I: per quae
puncta G et I suppono circulum describi posse, cujus centrum in puncto
K, et qui transeat per B, nubis centrum; ita ut anguli K G B, et K B G,
aut B G A aequales sint; ut et K I B, et K B I, aut B I A. Novimus enim
reflexionem semper ad angulos aequales fieri, et hujus glaciei partes omnes,
ex quibus Solis radii possunt versus oculum reflecti, ejus imagini referendae
aptas esse. Sed quoniam recti radii, semper refractis acriores sunt, hi tamen
magis adhuc vegeti quàm reflexi, illustrior Sol apparebit in E, quàm vel in
D, vel etiam in F; rursusque in D et F illustrior, quàm vel in G, vel in H,
vel in I; et hi tres G, H et I nullo colore in oris insignes erunt, ut D et F,
sed tantùm albicabunt.
17 K ] R 44 50ab 56E K U AT 37
31 radii, ] radii ∧
22 suprà ] Met. VIII, 4.
2–3 hac aëris constitutione manente ] en cete constitution d’air, & sans orage 3 vix ]
ne [. . . peut] 4 multos ] add. 5 corpus ] quelle [sic] [scil. la glace] embrasse om. 8 in
nivem nubis, quam cingit ] sur la blancheur de la neige voysine 10 ejus nix ] add.
12 sex ] iusques a six 12 diversi ] add. 12–13 visione directâ ] directement 14 in
una parte rubri ] ont d’vn costé leurs bors peins de rouge, & de l’autre de bleu 14 qui per
reflexionem ] les trois autres 16 Sed ] paragraph separation add. 18 sint ] semblent
estre 26 G et I ] add. 29 glaciei ] † estant vn cors poli om.
316
5
10
15
20
25
30
35
Caput X.
5
10
15
20
25
30
III. Cur aliquando tantùm quinque, vel quatuor, vel tres conspiciantur. Et
cur, cùm | tres tantùm sunt, saepe non in albo circulo, sed tanquam in alba
quadam trabe appareant.
Jam si spectatores non sint in loco K, sed alicubi viciniores puncto B, ita
ut circulus, cujus centrum in illorum oculis statuatur, et qui transeat per B,
circumferentiam nubis non secet; duos Soles G et I videre haud poterunt,
sed tantùm quatuor reliquos. Et si contrà multùm recedant ad H, vel paulò
ulterius ad C, quinque tantùm videbunt, D, E, F, G, | et I. Et longè ulteriùs
recedentes, videbunt | tantùm tres, eosque non ampliùs albo circulo insertos,
sed albâ quadam veluti trabe trajectos. Itemque manifestum est, si Sol non
satis altus sit supra horizontem, ad illuminandam partem nubis G H I, vel
etiam haec pars nubis G H I, nondum sit planè formata, tres tantùm Soles
D E F posse apparere.
IV. Quamvis Sol ad conspectum altior vel humilior sit isto circulo, semper
tamen in eo videri. [fig. 82]
Caeterùm hucusque non nisi latitudinem hujus nubis consideravimus; at
multa alia in ejus altitudine notanda occurrunt, quae hı̂c meliùs videbuntur,
si eam, tanquam si per medium secta esset, exhibeamus. Primò, licèt Sol
non sit praecisè in linea rectâ, quae tendit ab E ad oculum K, sed aliquantò
altior vel demissior, non ideò minùs versus E conspici debet: praesertim si
glacies non nimis in altum aut profundum extendatur. Tum enim superficies
hujus glaciei tantum curvabitur, ut, ubicunque demum sit, perpetuò ferè
suos radios reflectere possit ad K. Ut si habeat in sua crassitie figu- | ram
comprehensam lineis 1 2 3 et 4 5 6, | manifestum est non tantùm Sole
existente in | rectâ A 2, radios illam perlapsos, ire posse ad oculum K; sed
etiam si longè inferior sit, velut in linea S 1, vel multò superior, ut in linea
T 3; et ita semper illum exhibere, ac si esset in linea recta E K. Quum enim
annuli glaciei latitudo (quae secundùm nubis crassitiem sumenda est) non
valde magna supponatur, differentia, quae est inter lineas 4 K, 5 K, et 6 K,
non multùm in rationem venit.
V. Hac de causâ Solem aliquando conspici posse, cùm est infra Horizontem, et umbras Horologiorum retrocedere vel promoveri. Quomodo septimus
Sol, supra vel infra sex alios videri possit. Quomodo etiam tres diversi, unus
11 illuminandam ] illumin andam 44
26 in ] om. 50ab 56E
6 secet; ] secet,
14 ad conspectum ] ‘to the eye’
22 sit ] The subject is ‘Sol’.
23 habeat ] The subject is ‘glacies’.
25 K; ] K,
2 saepe ] quelquefois 4 Jam ] paragraph separation add. 9 tres ] D, E, F om. 14 circulo ] blanc om. 15 in eo ] a mesme hauteur 16–18 at multa . . . exhibeamus ] & il y
a encore diuerses choses a y remarquer qui se verront mieux en son pourfil 19 praecisè ]
add. 19 aliquantò ] add. 20 E ] là 21 extendatur ] y om. 22–23 perpetuò . . .
possit ] elle [scil. cete glace] pourra quasi tousiours renuoyer ses rayons [scil. du soleil]
27 in linea recta E K ] vers E 28 (quae . . . est) ] add. * 32 retrocedere vel promoveri ]
de beaucoup om.
317
323
323
AT 358
AT 717
324
AT 359
Meteororum
AT 360
325
AT 361
326
supra alium stantes appareant; et quare tunc plures conspici non soleant.
[fig. 82]
Notandumque est, hoc efficere posse, ut Sol, postquam jam planè occubuit, rursus appareat; Itemque in horologiis ut umbrae plus justo accedant, vel recedant, atque ita horam planè aliam, quàm revera est, designent. Veruntamen si Sol multò humilior sit, quàm appareat in E, adeò
ut ejus radii etiam per inferiorem glaciei partem ad oculum K ferantur,
secundùm lineam rectam, qualis est hic S 7 K, quam suppono parallelam
lineae S 1, tunc praeter sex Soles jam expositos, septimus infra ipsos apparebit, qui multò magis iis refulgens, umbram quam in horologiis efficere
possent, delebit. Eadem ratione, si adeò sublimis sit, ut radios secundùm
lineam rectam, per superiorem glaciei partem agere possit ad K, ut per
lineam T 8 K, parallelam lineae T 3, et nubes non ita sit opaca, ut illos excludere possit, supra sex alios, septimum Solem videbimus. Si verò glacies
1 2 3, 4 5 6 latiùs extendatur, usque ad puncta 8 et 7, Sole posito in A,
tres, unus supra alterum, ad E poterunt apparere, nempe in punctis 8, 5 et
7; et tunc etiam alii tres unus supra alterum ad D, et tres ad F poterunt
apparere; ita ut usque ad duodecim circulo albo D E F G H I inserti conspiciantur. Item si Sol paulò humilior sit, | quàm in S, aut sublimior, quàm
in T, tres iterum ad E apparebunt; duo | nempe in circulo albo, et infrà
aut suprà tertius: Et tum poterunt adhuc duo apparere in D, et duo in
F. Nunquam autem memini, tot simul observatos fuisse; neque etiam cùm
tres, alius supra alium visi fuerunt, quod saepius accidit, alios quosdam laterales fuisse conspectos; vel tribus visis qui horizonti aequidistarent, quod
etiam satis frequens est, alios quosdam suprà vel infrà apparuisse. Cujus
ratio sine dubio ex eo pendet, quòd latitudo glaciei, notata inter puncta
7 et 8, plerumque nullam proportionem habeat, cum magnitudine ambitûs
totius nubis: adeò ut oculus puncto E admodum propinquus esse debeat,
quum haec latitudo satis magna ipsi apparet, ad tres Soles, alium supra
alium, in ea distinguendos: et contrà valde remotus, ut radii fracti in D
et F, ubi maximè crassities glaciei minuitur, ad illum pertingere possint. |
Et rarissimè accidit, nubem adeò integram esse, ut plures quàm tres simul
appareant.
VI. Explicatio | quarundam observationum hujus phaenomeni: ac praecipuè illius quae Romae facta est Martii 20, anno 1629. [fig. 83]
32 adeò ] ad– deò 44 [new line]
35 20 ] 29 50b 56E
35 1629 ] 1624 44 50a
1 plures ] a costé om. 3 Notandumque ] paragraph separation add. 3 planè ] add.
10 multò ] add. 13 nubes ] interposée om. 15 extendatur, ] comme om. 24 qui horizonti aequidistarent ] coste a coste 32 Et ] paragraph separation om. 34 quarundam
observationum hujus phaenomeni ] de quelques exemples de ces apparitions 34–35 praecipuè . . . est ] entre autres de l’obseruation des cinq soleils qui ont paru a Rome
318
5
10
15
20
25
30
35
Caput X.
5
10
15
20
25
30
Fertur tamen Poloniae Rex anno 1625 usque ad sex vi- | disse. | Et
ante tres annos Mathematicus Tubingensis quatuor illos, qui hı̂c literis D,
E, F, et H designati sunt, observavit: notavitque inter caetera in scripto
quodam, quem eâ de re tunc vulgavit, duos D et F rubros fuisse, quâ parte
medium, quem verum ille Solem appellat, respiciebant, et caeruleos aversâ;
quartumque H valde pallidum, et vix conspicuum fuisse. Quod multum
confirmat ea, quae dixi.
Sed observatio pulcherrima et maximè omnium memorabilis, quas unquam
in hac materiâ vidi, illa est quinque Solium, qui 20 Martii, anni 1629 Romae
apparuere, horâ secundâ et tertiâ pomeridianâ. Et ut accuratiùs percipi
possit, an etiam iis, quae diximus, congruat, iisdem verbis, quibus tum
vulgata fuit, illam hı̂c adscribam.
A observator Romanus. B vertex loco observatoris incumbens. C Sol
verus observatus. A B planum verticale, in quo et oculus observatoris, et
Sol observatus existunt, in quo et vertex loci B jacet, ideoque omnia per
lineam | verticalem A B repraesentantur: in hanc enim totum planum verticale procumbit. Circa Solem C apparuere duae incompletae Irides eidem
homocentricae, diversicolores, quarum minor, sive interior D E F plenior et
perfectior fuit, curta tamen sive aperta à D ad F, et in perpetuo conatu sese
claudendi stabat, et quandoque claudebat, sed mox denuò aperiebat. Altera
sed debilis semper, et vix conspicabilis fuit G H I, exterior et secundaria,
variegata tamen et ipsa suis coloribus; sed admodum instabilis. Tertia, et
unicolor, eaque valde magna Iris, fuit K L M N, tota alba, quales saepe
visuntur in paraselenis circa lunam. haec fuit arcus excentricus integer ab
initio Solis per medium incedens, circa finem tamen ab M versus N debilis
et lacer, imò quasi nullus. Caeterùm in communibus circuli hujus intersectionibus cum Iride exteriore G H I, emerserunt duo par- | helia non
usque adeò perfecta, N et K; quorum hoc debiliùs, illud autem fortiùs et
luculentiùs splendescebat: amborum medius nitor aemulabatur solarem, sed
latera coloribus Iridis pingebantur; neque rotundi ac praecisi, sed inaequales
9 20 ] 29 50b 56E
1 1625 ] The correct year is 1525; the
mistake was copied from the French
text (Lojacono, p. 502). It also occurs in Gassendi’s account of the phenomenon (Gassendi 1630, p. 20; 1658,
III, p. 656), part of which Descartes
quotes below (originally, it was a printing error, for Gassendi knew the correct year: he mentions François I’s de-
feat at Pavia, which the phenomenon
was supposed to have foreboded).
10 horâ secundâ et tertiâ pomeridianâ ] See Introduction, p. 35sq.
21 G H I ] The same error, copied
from 1637, is in l. 27 below. Gassendi
1630 gives the correct reading in both
cases, ‘G K I’. There is no ‘H’ in the
woodcut.
1 Fertur ] paragraph separation add. 2 ante ] il n’y a que 3–4 scripto . . . vulgavit ] ce
qu’il en a escrit 8 Sed ] paragraph separation add. 10 horâ secundâ et tertiâ ] sur les
2 ou 3 heures 10 accuratiùs ] add. 319.13–320.7 A observator . . . etc. ] The source
text also gives this account in Latin. It perfectly matches a large part of the report as
given in Gassendi 1658, although Descartes has made a few adjustments to the original
illustration.
319
326, AT 718
AT 362
327
Meteororum
AT 363
AT 719
328
AT 364
329
329
et lacunosi ipsorum ambitus cernebantur. N inquietum spectrum, ejaculabatur caudam spissam subigneam N O P, cum jugi reciprocatione. L et M
fuêre trans Zenith B, prioribus minùs vivaces, sed rotundiores et albi, instar
circuli sui, cui inhaerebant, lac seu argentum purum exprimentes, quanquam
M mediâ tertiâ jam prope disparuerat, nec nisi exigua sui vestigia subinde
praebuit; quippe et circulus ex illa parte defecerat. Sol N defecit ante Solem
K, illoque deficiente roborabatur K, qui omnium ultimus disparuit, etc.
C K L M circulus albus erat, in quo | Soles quinque apparebant, et imaginandum spectatorem locatum ad A, circulum hunc interea | supra se in aëre
habuisse, ita ut punctum B vertici illius incubuerit, ac duos Soles L et M
habuerit à tergo, quum alios tres K C N antrorsum objectos videret: quorum duo K et N in oris colorati, nec tam rotundi, neque tam fulgentes erant,
quàm qui in C. Unde liquet, illos ex | refractione generatos; cùm viceversâ
duo L et M, satis quidem rotundi, sed minùs fulgentes essent, et planè albi,
nullo alio colore in extremitatibus permixto. Unde constat à reflexione illos
fuisse.
VII. Cur quinque tantùm Soles tunc apparuerint. Et cur pars circuli albi
à Sole remotior, visa sit major, quàm reverà esset? [fig. 83]
Et plurimae causae potuerunt impedire, quò minùs sextus alius Sol apparuerit in V, quarum omnium tamen maximè verisimilis est, oculum tam
propinquum illi fuisse, pro ratione altitudinis nubis, ut omnes radii, in
glaciem, quae ibi erat, incidentes, ulteriùs resilirent quàm ad punctum A.
Et quamvis punctum B, non tam propinquum Solibus L et M, quàm centro
nubis, hı̂c repraesentetur, hoc tamen non impedit, quin regula, circa locum
apparitionis horum Solium, jam à nobis tradita, ibi fuerit observata. Cùm
enim | spectator vicinior esset arcui L V M, quàm aliis circuli partibus, illum
majorem earum respectu, quàm revera erat, debuit judicare. Ac praeterea
hae nubes, procul dubio vix unquam accuratè rotundae existunt, etiamsi
tales appareant.
VIII. Cur unus | ex istis Solibus caudam quandam subigneam habuerit.
Sed duo adhuc notatu digna hı̂c supersunt, quorum | primum est Solem N,
qui versus Occidentem situs erat, figuram mutabilem et incertam habuisse,
de seque caudam spissam subigneam ejaculatum esse, quae mox longior,
mox brevior apparebat: Quod procul dubio non aliunde fuit, quàm ex eo
quòd imago Solis ita deformata et irregularis erat versus N, ob glaciei in2 caudam ] causam 50b 56E 8 Soles ] S oles 44 21 omnes ] omnium all editions (note
AT: ‘an omnes legendum?’) tous [les rayons] 37
5 mediâ tertiâ ] ‘half past two’
8–9 imaginandum ] Supply ‘est’.
11 antrorsum ] ‘ahead’
25 tradita ] Met. X, 2.
320.35–321.1 inaequalitatem: Ut ]
inaequalitatem, ut
8 C K L M ] C K L M N 9 interea ] pendant 19 Et ] paragraph separation add.
28 vix unquam ] ne (. . . ) iamais 30 caudam quandam subigneam ] vne grosse queuë
de feu, qui changeoit souuent de figure 33 caudam ] comme om. 33 esse, ] N O P om.
320.35–321.1 ob glaciei inaequalitatem ] add.
320
5
10
15
20
25
30
35
Caput X.
5
10
15
20
25
30
aequalitatem: Ut eadem saepe videtur, quum aquae paululùm trementi
innatat, aut cùm per vitrum inaequalium superficierum adspicitur. Glacies
enim verisimiliter aliquantulùm in illâ parte agitata erat, nec superficies
tam regulares habebat, quoniam ibi dissolvi incipiebat: quod circulus albus
interruptus, et velut nullus inter M et N, itemque Sol N evanescens ante
Solem K, qui roborabatur ut alter deficiebat, satis probant.
IX. Cur duae Coronae praecipuum Solem cinxerint; et cur non semper
tales coronae simul cum Parheliis appareant. Harum Coronarum locum
non pendere à loco Parheliorum: Ipsarumque centra non accuratè coincidere
cum centro Solis; nec etiam centrum unius cum centro alterius. [fig. 83]
Secundum quod hı̂c notandum occurrit, sunt duae coronae, cingentes
Solem C, iisdem coloribus quibus arcus coelestis variegatae: quarum interior D E F, illustrior et magis conspicua erat, quàm exterior G H I; ita
ut minimè dubitem, quin eo modo, quem paullò antè explicui, fuerint generatae, per refractionem quae fiebat, non in continua glacie, in qua Soles
K et N apparebant, sed in aliâ, in multas exiguas particulas divisâ, | quae
suprà et infrà inveniebatur. Verisimile quippe est, eandem caussam quae ex
quibusdam | partium nubis exteriorum, integrum aliquem circulum glaciei
potuit componere, alias vicinas disposuisse, ad repraesentandas has coronas. Adeò ut si non semper tales videantur, quoties plurimi Soles apparent,
caussa ex eo sit quòd crassities nubis, non semper ultra circulum glaciei,
quo cingitur, se extendat; vel etiam quòd tam opaca sit atque obscura, ut
per illam nequeant apparere. Quod | ad locum harum coronarum, non alibi
quàm circa verum Solem apparent, neque ullo modo à Parheliorum locis
dependent. Quamvis enim duo Parhelii K et N hı̂c in sectione mutuâ exterioris coronae et circuli albi occurrant, casu tantummodo id accidit, et pro
certo mihi persuadeo, idem in locis paululum ab Urbe Roma remotis, ubi
idem phaenomenon apparuit, non visum fuisse. Sed non propterea judico,
centrum illarum semper in recta lineâ, ad Solem ab oculo ductâ, tam accuratè ut illud Iridis, exstare; hoc enim interest, quòd aquae guttae cùm
sint rotundae, semper eandem | refractionem efficiant, quemcunque demum
obtineant situm; quodque è contrà glaciei particulae cùm sint planae, hoc
majorem efficiant, quò magis obliquè Solis radios transmittunt. Et quoniam
cùm formantur in circumferentiâ nubis, vi venti illam circumquaque lam11 Secundum ] Secundùm 50a
14 paullò antè ] Met. IX, 4.
6 roborabatur ] sembloit se fortifier 8 simul cum Parheliis ] add. 9 non pendere à
loco Parheliorum ] n’a rien de commun auec le lieu des soleils qu’on voit a costé du
principal 9–10 Ipsarumque . . . centro alterius. ] Que de [ sic] soleil n’est pas tousiours
exactement le centre de ces couronnes: Et qu’il peut y en auoir deux l’vne autour de
l’autre qui ayent diuers centres. 13 illustrior et magis conspicua ] beaucaup [sic] om.
24–25 neque . . . dependent ] Et elles n’ont aucune coniunction auec ceux qui ne font
que paroistre 25 Parhelii ] add. 33 quò . . . transmittunt ] qu’elles sont regardées plus
obliquement 321.34–322.1 vi venti illam circumquaque lambentis ] par le tournoyement
d’vn vent
321
AT 365
AT 720
330
AT 366
Meteororum
bentis, alio situ ibi jacere debent, quàm cùm in plana nubis superficie sive
superiori sive inferiori fiunt, accidere potest, ut duae simul coronae appareant, una in alterâ, ejusdem ferè magnitudinis, et non accuratè idem centrum
habentes.
331
331
| X. Quae sint caussae generales aliarum insolitarum apparitionum, quae
inter Meteora censendae sunt.
| Praeterea quoque accidere potest, ut praeter ventos hanc nubem cingentes, alius aliquis infrà vel suprà feratur, qui denuò superficiem aliquam
ex glacie ibi formans, alias varietates in hoc phaenomeno efficiat. Quod
etiam interdum possunt nubes circumjacentes, aut pluvia, si fortè tunc cadat. Nam radii à glacie alicujus harum nubium resilientes, ad pluviae guttas, partes Iridis, diversi admodum sitûs, ibi repraesentabunt. Et praeterea
etiam quum spectatores non sunt sub aliqua tali nube locati, verùm à latere
inter plures, alios circulos et alios Soles videre possunt. De quibus plura hı̂c
dicere supervacaneum arbitror; spero enim illos, qui omnia satis intelligent
quae in hoc tractatu continentur, nihil in posterum in nubibus visuros, cujus
non facilè caussam animadvertant, nec quod pro miraculo sint habituri.
F I N I S.
13–14 latere inter plures, alios circulos ] latere, inter plures alios circulos, 56E latere,
inter plures, alios circulos 50b
1–2 in plana . . . inferiori ] au dessus ou au dessous 5 sint caussae generales ] peuuent
estre les causes 5 aliarum ] toutes om. 11 pluviae ] ces 15 satis ] add.
322
5
10
15
Illustrations
Fig. 1. (Diopt. I 7)
Fig. 2. (Diopt. I 8) The woodcut was damaged in 44: the letter G (top middle)
has disappeared. The balls’ shadows in the second and third illustrations have
been added.
323
Fig. 3. (Diopt. I 8, II 4) For Diopt. II 4, it is slightly awkward that the water has
not been replaced with a sheet (this is the case in 37 as well). See Introduction,
p. 64sq.
Fig. 4. (Diopt. I 10)
Fig. 5. (Diopt. II 1, 2)
324
Fig. 6. (Diopt. II 6) In 37, B D is a dotted line, which is correct (cf. AT VI,
p. 99). In both editions, the E at the bottom of line F E is missing. See
Fig. 7. (Diopt. II 6)
Fig. 8. (Diopt. II 7, 10)
325
Fig. 9. (Diopt. II 9) See Introduction, p. 64.
Fig. 10. (Diopt. II 12)
Fig. 11. (Diopt. III 1, 5) See Introduction, p. 65. This copy is slightly damaged:
the letters C (top), Z (bottom right), and N (to the left of the lens) have partly
disappeared.
326
Fig. 12. (Diopt. V 1, 5, 6, 7, 9, 11, VI 15, 19 (reference in margin), VII 8,
VIII 19)
327
Fig. 13. (Diopt. V, 12)
Fig. 14. (Diopt. V, 13, VI 10, 13, 18) In Diopt. VI 10, the M and Y have changed
places.
328
Fig. 15. (Diopt. VI 6) The crossing lines in eye B are done more carefully in
44 than in 37. In 44, the G’s should have been placed a bit farther out. In
both editions, eyes A and B are too close to one another, as if they were in one
picture; 44 is more misleading in this respect, because more lines are connected
(cf. AT VI, p. 133).
329
Fig. 16. (Diopt. VI 9, 10)
Fig. 17. (Diopt. VI 18)
330
Fig. 18. (Diopt. VI 19) Several of the illustrations have been changed in 44
(cf. AT VI, p. 143). Arrows G, H, and I (twice) are no longer dotted (which
they should be; K, L, and M (twice) still are, although it is difficult to see).
The arrow on the retina has been reversed in eyes B and C1. Arrow I has been
reversed in C2, which does not correspond to the text. The arrows on the retinas
in D, E and F (right) have been reversed (they all point to the right in 37). C2
and F (right) were corrected in a radically different way in 56E (fig. 18a) and
M.
331
Fig. 18a. (Diopt. III 1, 5) This is the woodcut from 56E (cf. fig. 18). (University
Library Amsterdam (UvA), Special Collections)
Fig. 19. (Diopt. VI 22)
332
Fig. 20. (Diopt. VII 5, 9, IX 2)
333
Fig. 21. (Diopt. VII 11)
334
Fig. 22. (Diopt. VII 15) The letter L is missing in both 37 (AT VI, p. 159) and
44. The woodcut was revised drastically in M; 56E has a new woodcut with
corrections different from those in M (fig. 22a).
335
Fig. 22a. (Diopt. VII 15) This is the woodcut from 56E (cf. fig. 22). (University
336
337
Fig. 25. (Diopt. VIII 2) In 37, part of the ellipse is dotted (B D and an equal
part below; AT VI, p. 166).
Fig. 26. (Diopt. VIII 2, 3, 5) This figure is very different from the one in 37
(AT VI, p. 168); the corrections correspond to those in the text. One mistake
was made in the process: the F should be a P (which is why Huet notes, ad
Diopt. VIII 5: ‘Deest hic aliquid in schematis’). The corrections in M are slightly
different from 44.
338
Fig. 27. (Diopt. VIII 4)
339
340
341
342
Fig. 31. (Diopt. VIII 8 (31a), 9 (31b))
343
Fig. 33. (Diopt. VIII 11, X 3)
Fig. 34. (Diopt. VIII 12) The corrections in 44 correspond to those made in
fig. 26 (cf. AT VI p. 178); M corrects a bit differently, which again corresponds
to fig. 26.
344
Fig. 35. (Diopt. VIII 12) The same error occurs in 37 and 44: the uppermost K
should read ‘H’ (corrected in 56E). The letter above the I has become illegible
in 44, it should be ‘K’.
345
Fig. 36. (Diopt. VIII 13 (1st ill. 1st par., 2nd ill. 2nd par.)) Again, 37 and 44
have the same error: ‘F’ should be ‘I’ (corrected in 56E).
346
Fig. 37. (Diopt. VIII 13, 3rd par.)
347
Fig. 38. (Diopt. VIII 13 (1st and 2nd ill. with 4th par., 3rd with 5th par., 4th with
6th par.), 16) In this copy, the top half of the letter I (top left) has disappeared.
348
Fig. 38a. (Diopt. VIII 14) This woodcut was added by Frans van Schooten
in 56E to illustrate the last combination mentioned by Descartes. (University
349
Fig. 40. (Diopt. VIII 16, 2nd par.)
Fig. 41. (Diopt. VIII 18, 22)
350
Fig. 44. (Diopt. IX 4, 6)
351
Fig. 45. (Diopt. IX 5) The cardboard rings are all much broader in 44 than they
are in 37 (AT VI, p. 202).
352
Fig. 46. (Diopt. IX 6)
Fig. 47. (Diopt. X 1) See the letter to Mersenne quoted in the Introduction,
p. 54.
353
Fig. 48. (Diopt. X 2)
Fig. 51. (Diopt. X 4, 6)
354
355
Fig. 53. (Diopt. X 6) There is a mistake in perspective in 37: the position of
the upper board, C G, is impossible, since its ends are on top of Z and Y (AT
VI p. 218). It has not been corrected here, but see fig. 54. The ‘l’ at the lower
end of the rope, hardly visible in 37, has disappeared in 44; above the lathe, a
‘c’ has been added (but wrongly so).
356
Fig. 54. (Diopt. X 6) In 37 (AT VI, p. 219), the upper board has been left out,
indicated only by a space on top of Z and Y. In 44, it has been put in (without
the letters C G), perhaps to correct the error in fig. 53. See also Introduction,
p. 54, on the proportions in this illustration.
Fig. 55. (Diopt. X 8) 37 and 44 have the same error: the H is too close to the D.
357
Fig. 56. (Met. II 3, 4)
Fig. 57. (Met. II 3)
Fig. 58. (Met. III 9)
358
359
Fig. 63. (Met. IV 2)
360
Fig. 66. (Met. IV 5, 6)
Fig. 67. (Met. V 2)
361
Fig. 68. (Met. V 9)
Fig. 69. (Met. V 10, 12, VI 14)
362
Fig. 70. (Met. VI 7, 8, 10, 13) 37 and 44 show the same mistake: the star at
K is described as an hexagon in the text (Met. VI 9). In E, the detail of the
alternating lengths of the rays is lost in 44 (Met. VI 12). At O, the details
described in VI 12 are lost in both 37 and 44. (Cf. AT VI, p. 298.)
Fig. 71. (Met. VII 5)
363
Fig. 72. (Met. VII 8, 9) Both pictures show small differences from 37 (AT VI
p. 318): in 1, the lines fan out toward the tower in 44, while they are parallel in
37; in 2, the bottom surface of the cloud is much flatter in 44. The dark stain
below the first C is absent in other copies of 44.
364
Fig. 73. (Met. VIII 2, 3)
365
Fig. 74. (Met. VIII 4, 6, 7, 13)
Fig. 75. (Met. VIII 6)
366
367
Fig. 79. (Met. IX 4) Oddly, there is an extra G in 44, but two less F’s than in
37 (AT VI p. 349).
368
Fig. 80. (Met. IX 7)
Fig. 81. (Met. X 1, 2) The upper C has been added (cf. AT VI p. 355), but
incorrectly; it has been removed in 56E.
369
Fig. 82. (Met. X 4, 5)
Fig. 83. (Met. X 6, 7, 9)
370
Fig. I. (Appendix 2) (University Library Amsterdam (UvA), Special Collections)
371
Fig. II. (Appendix 2) (University Library Amsterdam (UvA), Special Collections)
Fig. III. (Appendix 2) (University Library Amsterdam (UvA), Special Collections)
372
Appendix 1
Sequuntur nonnullae Animadversiones in Dioptricam à Clarissimo Viro,
D. Francisco à Schooten, subornatae.
5
10
15
20
1. Quae, ut videmus (nempe G I) tantò major est quàm g i, quantò S L
major quàm S l. Vel ut in Gallico textu, qui haec clarius habet, qui, comme
vous voyez, est plus grand que g i, en mesme proportion, que la ligne S L
surpasse S l .] Est enim G I ad S H, ut k m ad S l ; et S H ad g i, ut S L ad
K M seu k m: quae ex aequo erit in proportione perturbata, ut G I ad g i,
sic S L ad S l.
[fig. I, II] 2. Et in hac re vitrum Ellipticum N O P (quod tam magnum supponimus, ut extremitates illius N et P sint puncta determinantia minimam
Ellipsis diametrum) Hyperbolicum Q R S superat, licèt pro arbitrio magnum
fingatur.] Etenim cum, per ea, quae habentur paginis 110 et 117, O B sit
ad C T, sicut G T ad R F, et quadrata ex N D seu [245] D P et I H seu H K
rectangulis O C B seu O T B et G R T seu G F T sint aequalia: erit quoque
T D ad N P, ut F H ad I K. Aequalis est igitur angulus N T P angulo I F K,
hoc est, angulo L H M. Vnde cum L H, H M sint Asymptoti Hyperbolae
Q R S, et angulus L H M seu Q H S major sit angulo Q T S, hoc est, omni
angulo, qui continetur rectis, quae ex foco T ad Hyperbolam Q R S duci
possunt: erit similiter angulus N T P eodem angulo Q T S major. Atque
adeò plures radii effundentur ex foco T in vitrum Ellipticum N O P, quàm
ex foco T in Hyperbolicum Q R S, quantumvis id fingatur magnum.
Demonstratio eorum, quae de invenienda ratione linearum, vitri refractionem dimetientium, Auctor pag. 142 articulo 2do exposuit. [fig. III]
25
30
Cum demonstratio haud inelegans hujus rei à Clarissimo Viro, Dno Gerardo Gudtschovio, apud Lovanienses Matheseos professore, jampridem mihi
transmissa sit, placuit eam, ipsius vestigiis insistendo, qualem postea in
hunc modum contraxi, Lectori ob oculos ponere.
Ex centro B descripto per punctum P circulo N P T A, ductaq́ue recta
C B F, secante R P ad angulos rectos in B, demittantur in eam perpendiculares A C, T F. quae, juxta ea, quae habentur pag. 61, vitri R P Q
12 paginis 110 et 117 ] Diopt. VIII, 3
and 12.
17 angulus L H M seu Q H S ]
Marginal note: Per 21. Primi
Elem. Euclid.
23 pag. 142 articulo 2do ] Diopt. X, 2.
30 pag. 61 ] The sine law of refraction
in the last paragraph of Diopt. II, 6.
1 Animadversiones in Dioptricam ]
See Introduction, p. 58sq.
3–6 Quae, ut . . . S I. ] P. 200, l. 1sq.
(Diopt. VII, 19)
7 perturbata ] Marginal note: Per
23. Tertii Elem. Euclid.
9–12 Et in . . . fingatur. ] P. 216,
ll. 16-19. (Dioptr. VIII, 23)
373
appendix 1
refractionem mensurabunt. Tum deductis ex B, P, in E I, B H, perpendicularibus B G, P L, sese secantibus in S: quoniam ex angulis rectis A B G,
C B P, ablato communi C B G, relinquuntur aequales A B C, G B P; sicq́ue
triangulorum A B C, G B P latera A B, B P aequalia sint, ut et anguli
A C B, A B C, ipsis B G P, G B P: erit quoque latus A C lateri G P aequale. Porrò, quoniam triangula B F T, L B P rectangula sunt ad F et L, et
propter parallelas B P, F T angulus B T F aequatur alterno P B T, hoc est,
ipsi P B H, sicut et latus B T ipsi B P: erit similiter F T ipsi L B aequale.
Iam, eductâ ex O per P rectâ O P V, occurrente ipsi B H productae in
V, cum ex aequalitate triangulorum P B O, P B H, O P aequetur P H, et
anguli P O I, O P I, ipsis P H V, [246] H P V (quòd aequales B O P, B H P,
ex duobus rectis sigillatim subducti, relinquunt aequales P O I, P H V;
et anguli quidem O P I, H P V, cum sint ad verticem, aequales existant):
erit etiam O I aequalis V H: quibus additis aequalibus B O, B H, erit et
B I aequalis B V. Hinc, productâ B P, donec occurrat junctae V I in X,
quoniam tam latera quàm anguli ad B in triangulis V B X, I B X sunt
aequales: erunt quoque anguli ad X aequales, ideoq́ue recti. Denique, quia
triangulorum H L P, G S P anguli ad L et G recti sunt, et angulus ad P
utrique est communis: erit etiam tertius L H P tertio G S P aequalis. Qui
si ex duobus rectis auferantur, relinquunt et angulum V H I angulo P S B
aequalem. Hinc, cum in triangulis rectangulis L B P, V B X angulus ad
B [247] sit communis, erit itidem angulus L P B ipsi B V X aequalis. Erat
autem et angulus P S B angulo V H I aequalis. Quare similia sunt triangula
P S B, V H I. Vnde erit, ut P S ad S B, ita V H vel O I ad H I. Sed ut
P S ad S B, sic est P G ad L B, seu A C ad T F. (quandoquidem similia
sunt triangula G S P et L B S: cum sint rectangula, habeantq́ue angulos
ad S aequales.) Quocirca erit ut O I ad H I, ita A C ad T F. Quod erat
demonstrandum.
Quod idem non minus concinnè Nobilissimus D. Christianus Hugenius
sic perfecit.
Triangulo B P I, ut jubet Cartesius, in chartam translato, ducatur tantùm
P X ipsi P R perpendicularis, donec occurrat ipsi B I in X: eritq́ue P I ad
I X ratio seu mensura refractionis quaesita.
17 ideoq́ue ] my conj. adeoq́ue 56E
14 etiam ] Marginal note f: Per
26. Primi Elem. Eucl.
17 quoque ] Marginal note g: Per
18 sunt ] Marginal note h: Per
Constructionem.
19 G S P ] Marginal note i: Per
23 P S B ] Marginal note k: Per
5 quoque ] Marginal note a: Per
26. Primi Elem. Euclid.
7 B T F ] Marginal note b:
Per 29. Primi Elem. Euclid. et
constructionem.
8 L B ] Marginal note c: Per
10 cum ] Marginal note d: Per
4. Primi Elem. Euclid.
13 verticem ] Marginal note e: Per
374
5
10
15
20
25
30
VAN SCHOOTEN’S ANIMADVERSIONES IN DIOPTRICAM
5
10
Ad quod demonstrandum, agatur, ut ante, recta C B F, secans R P ad
angulos rectos in B.
Quoniam itaque A B radium refert, qui postquam prismatis superficiem
R Q absque refractione penetravit, refringitur in B, tenditq́ue ad I: constat,
rationem refractionis, per ea, quae pag. 61 ostensa sunt, esse eam, quam
habet sinus anguli F B X ad sinum anguli A B C. Est autem angulo F B X
aequalis angulus [248] B X P, et angulo A B C aequalis angulus X P I:
quia utrique horum si addatur angulus rectus constituunt angulos aequales
A B P et B P I. Quocirca et sinus anguli B X P ad sinum anguli X P I
rationem eam habet, quae est refractionis. Verùm in triangulo P X I latus
P I habet ad latus I X rationem eam, quam sinus anguli P X I sive B X P
ad sinum anguli X P I. Patet igitur, P I ad I X esse rationem seu mensuram
refractionis quaesitam. Quod erat ostendendum.
375
Appendix 2
The Munich copy of 1637
Among the copies of the first edition of the Discours and Essais that have
been preserved, the one kept in the Bayerische Staatsbibliothek at Munich
takes a special place, because of the corrections found in it.1 The notes are
in a mid-seventeenth-century hand with a striking Dutch feature (dots on
the ‘y’), which so far remains unidentified. The emendations of style and
spelling as well as the new directions for the distribution of the woodcuts
prove that the corrector was working towards a new French edition—an
edition that never came about. The fact that the remarks concerning the
woodcuts are in French (‘Il faut icÿ la figure de la page 114’, for instance)
points to an intended French publisher. The Munich copy’s relevance to
the history of the Latin translation lies in the puzzling mix of correspondences and divergences between the changes made in it and those found
in the Specimina. Van Otegem even suggests that the Munich copy contains corrections made by Descartes and Mersenne in 1638 and 1639, which
Descartes then used for the Specimina.2 I intend to examine whether the
notes in the Munich copy preceded the Latin translation or vice versa; and
alternatively, whether a common ancestry can be established.
Section numbering
On a number of pages in the Munich copy, section numbers have been added
that correspond exactly to the numbering in the Specimina.3 This concerns
the sections Diopt. V 1–12 (that is: the entire chapter V except section
13), VI 6–11, VIII 13 and 24; all of Met. VIII; Met. IX 1. At first sight,
it is tempting to fit the addition of these separations into the context of
preparations for a new French edition. But if it was the corrector’s intention
to provide the new edition with section numbers, why was he so erratic in
applying them? There is no connection to the division into quires of either
the 1637 edition or the Specimina.
The link between the numbered sections is provided by their contents:
they are all about the way images are formed in the eye (Diopt. V, 1–
12; 13, not numbered, is about the transmission to the brain), the visual
measuring of distance (VI, 6–11; although it is not clear why 12–16 were
not included), hyperbolic versus elliptic lenses (VIII, 13 and 24), and the
perception of colour (Met. VIII; IX, 1 was probably numbered by mistake
1
2
3
Matthijs van Otegem brought this copy (BSB Rar. 1849) to my attention.
Otegem 2002, pp. 16, 36.
Coincidence can be ruled out, especially because of Met. VIII, 10, which starts at
the same point in the Specimina and the Munich copy, whereas the original text has a
different paragraph structure.
377
appendix 2
because it suggested that the subject was continued). The fact that of the
entire Meteora only the sections about colour were singled out, makes it
clear that this reader’s main interest was in optics. The likeliest reason for
the added numbers is that they were meant to facilitate comparison with the
Latin translation. In most of the sections concerned, there are no obvious
changes in the translation or corrections of consequence in the Munich copy;
the only exceptions are Diopt. V, 5 and VIII, 13.
In the first case,4 the original text says that the particles of subtle matter
‘qui ont esté seulement poussées en lignes droites, par les cors lumineux, se
meuuent aussi en rond autour de leurs centres, aprés les auoir rencontrées,
& que leurs deux mouuemens ayent entre eux la proportion, qui est requise
pour faire sentir la couleur rouge’. The Munich copy has a shorter and
simpler version: ‘outre leur mouuement droit en aÿent aussÿ un circulaire
entre lequel et ce droit soit la proportion, qui est requise pour faire sentir la
couleur rouge’. This concurs with the Latin text: ‘praeter motum rectum
assumant etiam circularem circa proprium centrum; inter quem et rectum
ea proportio sit, quae requiritur ad sensum rubri coloris efficiendum’. The
Latin version is better in that it has ‘circa proprium centrum’—an important
detail, also present in the original, that is missing in the Munich copy. The
likeliest explanation is that the corrector of this copy translated the Latin
version and forgot these three words, or thought them superfluous.
In Diopt. VIII 13,5 both texts show the same addition: ‘modò tantùm
sint paralleli’ and ‘pourvû seulement qu’ils soient paralleles’.
Tables and errata
In the tables, the Munich copy has no notes of any kind, not even to correct
a conspicuous error in a heading. Many of the errors signalled on the errata
page of the first edition have been emended in the text, but a significant
minority has apparently been overlooked. In fact, the Dioptrique is the only
work that has been corrected systematically, which included (from p. 56
onward at least) striking through the errata as the corrector proceeded.
The Discours de la methode
In the Discours, most of the errata have been corrected, but three have been
forgotten. Apart from the emendations of style and spelling, there are some
interesting changes in the text, especially in part IV.
After ‘Car de la tenir du neant’,6 ‘estant une chose reelle’ has been added.
This change is not in the Latin translation, although its function is somewhat similar to that of the marginal note added on p. 127 (Diss. IV).
4
5
6
P. 175, l. 12sq.
P. 210, l. 19sq.
AT VI, p. 34, l. 14.
378
the munich copy of 1637
‘ie ne la pouuois tenir non plus de moymesme’7 has been changed to ‘elle
n’eust sceu se rapporter a un obiet plus parfait que ie n’estois si ie ne l’eusse
eue que de moy-mesme’. There is no corresponding change in the Specimina.
Neither of these changes in the Munich copy seems to warrant a connection to notes by Descartes himself; they merely clarify what is implied
in the original text. The fact that the most eye-catching addition in the
Specimina, viz. the marginal note on the meaning of the word ‘Idea’, is not
in the Munich copy also shows that at least for this part, the corrector did
not consult the translation. Two changes in the Discours are found in both
the copy and the translation, but the first is a matter of style (the omission
of ‘que ie n’estois’ on AT VI, p. 34, l. 21; I have not mentioned it on p. 127
(Diss. IV)), while the second is the correction of an obvious negligence (the
change of ‘vne Sphere’ to ‘vn cercle’ and ‘ses parties’ to ‘les parties de sa circonference’).8 In short, the Discours does not provide proof of a connection
between the Specimina philosophiae and the Munich copy of 1637.
The Dioptrique
The largest number of changes to the meaning of Descartes’s text is found in
the Dioptrique, which has also undergone corrections in style and spelling.
The letter E has been added in the woodcut of Diopt. II, 6;9 the addition
is not in the 1644 woodcut.
The addition of ‘Mais cela, ne sert point a mon suiet.’ at the very end
of Diopt. V is not in the Specimina, but should be considered a matter of
style.
The corrections in the illustration of Diopt. VI, 1910 are different from
the changes made in the first edition of the Specimina.
The change of ‘obiet’ to ‘oeil’ in VI, 20 matches the correction made in
the Latin translation.11 We have already seen that this correction was made
by Descartes, who mentions it in his letter to Mersenne dated 9 January
1639.12 This letter was published by Clerselier in 1659.
The change of ‘plus grand angle’ to ‘angle notablement plus grand’ in
Diopt. VI, 21 is not mirrored in the translation.13
Neither are the corrections in the woodcut belonging to Diopt. VII, 14.14
The change of ‘interieur’ to ‘exterieur/exterior’ in Diopt. VIII, 2 also
shows up in the Munich copy;15 it might occur to anyone versed in optics
or geometry.
7
8
9
10
11
12
13
14
15
AT VI, p. 34, l. 18sq.
AT VI p. 36, l. 26sq.; p. 129, l. 13sq. (Diss. IV)
AT VI, p. 99; fig. 6.
AT VI, p. 143; fig. 18.
AT VI, p. 144, l. 13; p. 189, l. 4.
CM IX, p. 264; AT II, p. 481.
AT VI, p. 145, l. 9sq.; p. 189, l. 24.
AT VI, p. 159; fig. 22.
P. 203, l. 29; AT VI, p. 168, l. 3.
379
appendix 2
The shortened version of the demonstration in Diopt. VIII, 3 and 12,
given by Descartes in his letters to Mersenne of 25 December 1639 and
11 June 1640,16 is reflected in the Munich copy as well, both in the text
and in the woodcuts. Spelling and punctuation aside, the Munich version
follows that of the second letter (‘les lignes A L et G I’ in both cases). The
ensuing omission of ‘B F est a N M, & B F a N M comme’ in VIII, 3 is not
mentioned in the second letter, but is found in the Munich copy nonetheless.
Did our corrector use the first letter, adding ‘les lignes’ for euphony’s sake
just as Descartes did? Or did he follow the second letter and then decide
independently that it made another correction necessary? It should be
noted that both letters were published by Clerselier in 1659, but in the
second one Clerselier omitted this very paragraph. The Munich copy has no
equivalent of the addition of ‘rectangula’ in the Specimina. The corrections
to the illustrations (figures 26 and 34) also differ from those found in the
Specimina, although both are based on the abbreviated demonstration.
In the illustration for VIII 5 (fig. 28), the Munich corrector adds a dotted
line from B to I that is not in the 1644 woodcut.
The change of ‘B D’ to ‘B Q’ in VIII, 12 in the French corrections17 is
not mirrored in the Latin version (even though the translator could easily
have made it independently by looking at the illustration).
The woodcut in VIII, 18 (fig. 41) has been changed in the Munich copy
(GA, GB and GC have been made dotted lines), but not in the Specimina.
The last six changes to the contents of the Dioptrique made by the Munich
corrector all have a counterpart in the Latin translation. ‘son point bruslant’
instead of ‘leur point bruslant’ at the end of IX, 518 is a correction that would
occur easily to any careful reader.
The same is true of the emendation in Diopt. X, 1.19 In the French version, ‘Les trois cotés RQ, QP & RP, sont trois faces toutes plates & polies’
becomes ‘Les trois cotés ou plustost, pourceque l’epaisseur du verre leur
donne quelque largeur, les trois faces RQ, QP & RP, sont toutes plates &
polies’. The phrasing is slightly different from the Latin version, but not so
distinctly that it cannot be ascribed to the genius linguae. Thus, we can
prove nor exclude that there is a connection.
The addition in X, 3, on the other hand, is beyond any suspicion of
coincidence. Where the Latin text adds ‘sumptis punctis H D M et O, ut
suprà’, the French corrector adds ‘aÿant pris les poins H, D, M, et O comme
cy dessus’.20 He subsequently discovers that the ‘O’ should be an ‘I’ and
changes it in his note. This second correction was not made in the Latin
version until the Elzevier edition of 1656. The addition therefore indicates
16
17
18
19
20
See Introduction, pp. 61–63.
AT VI, p. 181, l. 27; p. 209, l. 19.
AT VI, p. 206, l. 1; p. 222, l. 23.
AT VI, p. 212, ll. 15–17; p. 226, ll. 27–29.
P. 228, l. 18; AT VI, p. 215, l. 1.
380
the munich copy of 1637
that either there was a common ancestor, or the Munich corrector used the
Latin translation.
The omission of ‘& autant auancé’ in X, 621 in both texts is not likely
to be accidental either. The correction of ‘K 6 7’ to ‘Y 6 7’ earlier on the
same page, however, is so obviously necessary that it can easily be made
independently.
Although the last correction to be discussed here only remedies a slight
awkwardness of phrasing, it occurs in both the Specimina and the Munich
copy. In Diopt. X 7,22 Descartes originally wrote: ‘lors que son centre est
vis a vis de la ligne 5 5, de la machine qu’on employe a la tailler, sa circonference ne passe point audessus de la ligne 1 2, de la mesme machine’. The
Munich corrector replaces this by ‘son diametre n’excede point la distance
qui sera entre les lignes 12. et 55, en la machine qui servira a la tailler’.
This correction is itself a bit negligent: it says ‘diameter’ where ‘radius’ is
meant. The Latin version has the appropriate ‘semidiameter’. Otherwise,
the phrases are so alike that one has to be a translation of the other.
The Meteores and Geometrie
The Munich corrector ignored most of the Meteores completely. Even in
the part where he added the section numbers, he did not correct all the
errata; nor did he bother to make any changes in style, spelling or contents.
The Geometrie received the same treatment: no corrections of spelling and
style, almost no rectification of errata, a few reader’s notes in Latin that
were not meant for a new French edition—but at least, two textual changes.
The change of ‘la quantité x vaut 2, & tout ensemble vaut 3’ to ‘la quantité
x vaut 2, & aussi vaut 3’ is a well-placed clarification.23 Some pages later,
the omission of ‘- 20 x – 6’ is a correction also found in AT (p. 460, l. 3).
The final correction in the Geometrie concerns the addition of a catchword,
which indicates that the corrections were made before the copy was bound.
Divergences
We have already noted a number of changes to the substance of the text that
are in the Munich copy, but not in the Specimina. The reverse is also true,
as we have seen in the case of the marginal note in Diss. IV; other instances
abound. Even in Diopt. X 7, a paragraph in which the corrector made
the change noted above that corresponds with the Specimina, the Latin
translation has a conspicuous further addition that is probably Descartes’s
and of which no trace is found in the Munich copy.
Less conspicuous, but no less significant divergences are found in the
correction of errata. The Munich corrector repeatedly rectifies errata that
were missed by the Latin translator.
21
22
23
AT VI, p. 222, l. 18sq.; p. 232, l. 9.
AT VI, p. 224, ll. 12–15; p. 233, ll. 15–17.
AT VI, p. 444, l. 28sq.
381
appendix 2
Conclusion
We are left with a fiendish conundrum. The clues all seem to contradict
each other. The Specimina were not the direct ancestor of the Munich copy;
nor did the Latin translator use the Munich corrections; and postulating a
common ancestor creates more problems than it solves. The most probable
solution is that the Munich corrector, whom we know to have been less than
systematic in his working method, consulted the Latin translation for parts
of the text only (as well as Clerselier’s second volume), and for some reason
left his work unfinished.
382
Appendix 3
Postclassical words, meanings, and forms
This list includes words and phrases found in the Specimina philosophiae
which do not occur in surviving texts from antiquity (up to and including
Boethius), words and phrases with new (that is, post-Boethian) meanings,
and words with a new ending, gender or number. Their first occurrence1
(where they are discussed in the second apparatus, if necessary) is given in
brackets. This appendix is very rudimentary from a lexicographer’s view,
and is intended mainly as a reading-aid in the absence of a comprehensive
Latin dictionary. Indicating the origins of the words, however interesting,
would have exceeded the scope of this thesis. Spelling in the present list is
as it is found in our text; see Appendix 4.
abblandior, -iri (Diopt. X, 9)
accidens, -ntis, n. (Diss. I: p. 106, l. 1); ex accidenti (Diopt. VIII, 15)
additio, -nis, f. (Diss. II: p. 118, l. 20)
adeò ut (Diss. II: p. 115, l. 10)
adstrictio, -nis, f. (Diss. V: p. 137, l. 7)
aggrego, -are (Met. VIII, 10)
Alchymista, -ae, m. (Diss. I: p. 110, l. 18)
alembicus, -i, m. (possibly alembicum, -i, n.) (Met. II, 2)
Algebra, -ae, f. (Diss. II: p. 115, l. 28)
Algebraicus, -a, -um (Diss. II: p. 118, l. 30)
Americanus, -i, m. (Diss. II: p. 115, l. 6)
Analysis, -is, f. (Diss. II: p. 115, l. 28)
antrorsum, adv. (Met. X, 6)
aqua, -ae, f.: aquae ardentes (Met. I, 8); aqua distillata (Met. VII, 9);
aquae distillatae (Met. VIII 15); aqua fortis (Met. VII, 9); aquae vitae
(Met. I, 8)
ardeo, -ere: see aqua, -ae, f.
arteriosus, -a, -um: vena arteriosa (Diss. V: p. 135, l. 12)
asser, -is, m. (Diopt. V, 2)
asserculus, -i , m. (Diopt. X, 1)
atteror, -i (Met. III, 11)
auricula, -ae, f.: auriculae cordis (Diss. V: p. 135, l. 38)
bombarda, -ae, f.: bombardarum pilae (Diopt. II, 6)
brachiolum, -i, n. (Diopt. IX, 4)
cado, -ere: see stella, -ae, f.
1
The Latin table of contents as such is ignored.
383
appendix 3
caminus, -i, m. (Met. VII, 2)
Catoptrica, -orum, n. (Diopt. VI, 19)
chalybeus, -a, -um (also chalib-) (Diopt. X, 5)
Chaos, -os, n. (Diss. V: p. 133, l. 11)
Chymicus, -i, m. (Met. II, 2)
ciliaris, -is, -e: see processus, -us, m.
Circulus, -i, m. (Diss. VI: p. 151, l. 4)
circumferentia, -ae, f. (Met. VI, 5)
collimo, -are (Diss. II: p. 112, l. 33)
communiter, adv. (Met. II, 5)
concursus, -us, m. (Diss. V: p. 132, l. 36)
confero, -ferre: collatus, -a, -um (Met. V, 9)
consequens, -ntis, n.: ex consequenti (Diss. V: p. 142, l. 2); per consequens
(Met. VIII, 12)
conspectus, -us, m.: ad conspectum (Met. X, 4)
conspicilium, -i, n.: conspicilia (Diopt. VII, 19)
conspicillum, -i, n.: conspicilla (Diopt. VII, 10)
contradictio, -nis, f. (Met. VIII, 8)
convergo, -ere (Diopt. VIII, 13)
costa, -ae, f. (Met. III, 15)
cremor, -is, m. (Met. II, 8)
crena, -ae, f. (Met. VI, 10)
crystallinum, -i, n. (Met. VIII, 12)
crystallinus, -a, -um: see humor, -is, m.
deduco, -ere (Diopt. I, 2)
defectus, -us, m. (Diopt. V, 8)
demonstratio, -nis, f. (Diss. II: p. 113 l. 2)
deprimo, -ere: depressus, -a, -um (Met. VI, 4)
destillo, -are (Met. II, 2)
determinatè, adv. (Met. IX, 7)
determinatio, -nis, f. (Diopt. II, 2)
diameter, -tri, m. (Diopt. VII, 19)
diduco, -ere (Diopt. VI, 8)
Dioptrice, -es, f. (Diss. VI: p. 150, l. 33)
displodo, -ere (Diopt. II, 6)
divergo, -ere (Diopt. VIII, 13)
efformo, -are (Met. VI, 7)
ellipsis, -is, f. (Diopt. IV, 6)
ens, -ntis, n. (Diss. IV: p. 128, l. 3)
excentricus, -a, -um (Met. X, 6)
explodo, -ere (Diopt. II, 6)
expullulo, -are (Diopt. VI, 9)
384
postclassical words, meanings, and forms
fatuus, -a, -um: see ignis, -is, m.
fenestra, -ae, f. (Diopt. III, 3)
filamentum, -i, n. (Diopt. III, 5)
fluiditas, -tis, f. (Diopt. I, 7)
floccus, -i, m. (Met. VI, 3)
fluxus, -us, m. (Diss. V: p. 133, l. 27)
focus, -i, m. (Diopt. VIII, 2)
forma, -ae, f.: formae substantiales (Diss. I: p. 106, l. 2)
fortis, -is, -e: see aqua, -ae, f.
frango, -ere: see glacies, -ei, f.
functio, -nis, f. (Diss. V: p. 134, l. 28)
Geometres (-a?), -ae, m. (Diopt. VI, 13)
glacies, -ei, f.: primam glaciem frangere (Diss. V: p. 137, l. 2)
globus, -i, m. (Diopt. II, 6)
hasta, -ae, f. (Met. IX, 1)
hedra, -ae, f. (Diopt. VI, 5)
holosericum, -i, n. (Diopt. IX, 4)
homocentricus, -a, -um (Met. X, 6)
hora, -ae, f.: see medius, -a, -um
horologium, -i, n. (Met. VI, 10)
humor, -is, m.: humor crystallinus (Diopt. III, 2)
hypocaustum, -i, n. (Diss. II: p. 111, l. 29)
hypothesis, -is, f. (Diopt. I, 2)
ignis, -is, m.: ignis fatuus (Met. IV, 9); ignis lambens (Met. VII, 14)
ignoro, -are (Diss. II: p. 118, l. 11)
imaginatio, -nis, f. (Diopt. I, 1)
incidentia, -ae, f. (Diopt. II, 3)
independens, -ns, -ns (Diss. IV: p. 128, l. 6)
individuum, -i, n. (Diss. I: p. 106, l. 2)
inflexibilitas, -tis, f. (Met. III, 6)
ingero, -ere: super ingero (Met. VI, 12)
inflexilis, -is, -e (Met. III, 9)
instans, -ntis, n. (Diopt. I, 3)
intentionalis, -is, -e: see species, -ei, f.
invariatus, -a, -um (Met. V, 4)
invenio, -ire (Diss. II: p. 118, l. 9)
irrefractus, -a, -um (Diopt. X, 1)
irregularis, -is, -e (Met. I, 3)
lambo, -ere: see ignis, -is, m.
lens, -ntis, f. (Diopt. V, 1)
lumen, -inis, n. (Diopt. I, 2)
lux, -cis, f. (Diopt. I, 2)
385
appendix 3
machina, -ae, f. (Diopt. VI, 21); muralis machina (Diopt. II, 6)
malacia, -ae, f.: malaciae notae (Diopt. V, 13)
Mathematicè, adv. (Met. VIII, 10)
Mechanice, -es, f. (Diss. V: p. 139, l. 5)
medium, -i, n. (Diss. II: p. 117, l. 4)
medius, -a, -um: mediâ tertiâ [scil. horâ] (Met. X, 6)
Meteora, -rorum, n. (Diss. VI: p. 150, l. 33)
Mexicanus, -i, m. (Diss. III: p. 122, l. 1)
millecuplo, adv. (Diss. VI: p. 145, l. 2)
mineralia, -ium, n. (Diss. VI: p. 144, l. 17)
multus, -a, -um: ut plurimùm (Diss. II); plus (Diopt. VIII, 2)
muralis, -is, -e: see machina, -ae, f.
mymphur, -is, n. (Diopt. X, 6)
nota, -ae, f.: see malacia, -ae, f.
objectivus, -a, -um (Diss. IV: p. 127, l. 28)
objectum, -i, n. (Diss. II: p. 117, l. 23)
occurro, -ere (Met. V, 13)
oculus, -i, m.: ad oculum (Met. III, 13)
oleagineus, -a, -um (Met. VII, 15)
Optica, -orum, n. (Diopt. I, 1)
ordinariè, adv. (Diss. VI: p. 144, l. 31)
organicus, -a, -um (Diss. V: p. 139, l. 32)
parallelismus, -i, m. (Diopt. VIII, 24)
paralogismus, -i, m. (Diss. IV: p. 126, l. 3)
paraselena (?), -ae (?), f. (?) (Met. X, 6)
Parhelius, -i, m. (Met. X, 1)
particularis, -is, -e: in particulari (Diopt. V, 5)
patina, -ae, f. (Diopt. X, 7)
perinde, adv. (Diopt. X, 6)
perpendiculariter, adv. (Diopt. X, 1)
Perspectiva, -ae, f. (Diopt. VI, 24)
perspicillum, -i, n.: perspicilla (Diopt. I, 1); perspicilla pulicaria (Diopt. VII,
10); perspicillum (Diopt. VII, 19)
perspicuus, -a, -um (Diopt. IX, 5)
pila, -ae, f.: see bombarda, -ae, f.
planta, -ae, f. (Diopt. X, 9)
planum, -i, n. (Diopt. III, 1)
plus: see multus, -a, -um
porus, -i, m. (Diopt. I, 7)
plurimùm: see multus, -a, -um
Practicus, -a, -um (Diss. VI: p. 143, l. 8)
praecipitantia, -ae, f. (Diss. II: p. 116, l. 22)
386
postclassical words, meanings, and forms
praecisè, adv. (Diopt. VIII, 11)
praerogativa, -ae, f. (Diopt. VIII, 22)
primus, -a, -um: see glacies, -ei, f.
processus, -us, m.: processus ciliares (Diopt. III, 5)
productio, -nis, f. (Diss. V: p. 138, l. 27)
propinquus, -a, -um (Met. V, 5)
pulvillus, -i, m. (Diopt. VIII, 2)
punctum, -i, n.: punctum urens (Diopt. X, 1)
qualitas, -tis, f.: qualitates reales (Met. I, 9)
realis, -is, -e: see qualitas, -tis, f.
recta, -ae, f. [scil. linea] (Diopt. X, 1)
rectangulus, -a, -um (Diopt. VIII, 3)
reflexio, nis, f. (Diopt. II, 1)
refluxus, -us, m. (Diss. V: p. 133, l. 27)
refractio, -nis, f. (Diopt. I, 10)
repraesento, -are (Diopt. V, 1)
resistentia, -ae, f. (Diopt. I, 5)
resisto, -ere (Diopt. I, 7)
respectus, -us, m.: hoc respectu (Diopt. II, 2); respectu eorum (Diss. VI:
p. 143, l. 24); respectum habere ad (Diopt. VIII, 17)
reticulum, -i, m. (Diopt. I, 8)
sacchareus, -a, -um (Met. VI, 6)
sal, -is, m.: sal volatilis (Met. II, 8)
scabredo, -inis, f. (Diopt. I, 8)
scapus, -i, m. (Diopt. I, 7)
scenographicus, -a, -um (Diopt. V, 10)
sectio, -nis, f. (Diopt. III, 1)
semidiameter, -tri, f. (?) (Diopt. X, 7)
sensim, adv. (Met. I, 8)
sensio, -nis, f. (Diopt. VI, 3)
Sina, -ae, m. (Diss. III: p. 120, l. 2)
species, -ei, f.: species intentionales (Diopt. I, 5)
specillum, -i, n.: specilla (Diopt. I, 1); specillum (Diopt. VII, 19)
speculatio, -nis, f. (Diss. VI: p. 142, l. 37)
speculativus, -a, -um (Diss. VI: p. 142, l. 30)
spiritus, -us, m. (Met. I, 8)
stella, -ae, f.: stellae cadentes (Met. VII, 12); stellae trajicientes (Met.
VII, 12)
subigneus, -a, -um (Met. X, 6)
substantialis, -is, -e: see forma, -ae, f.
super: see ingero, -ere
suppono, -ere (Diopt. I, 1)
387
appendix 3
suppositio, -nis, f. (Diopt. II, 6)
tapete, abl. -o, n. (Diopt. II, 9)
telescopium, -i, n. (Diopt. I, 1)
tendo, -inis, m. (Diopt. III, 5)
tollo, -ere (Met. VIII, 10)
tonitruum, -i, n. (Met. VII, 5)
trajicio, -ere: see stella, -ae, f.
transparens, -ntis (Diopt. X, 1)
typographus, -i, m. (Diss. VI: p. 142, l. 9sq.)
undiquaque, adv. (Diopt. II, 10); undequaque (Met. IV, 6)
uro, -ere: see punctum, -i, n.
ustorius, -a, -um: see vitrum, -i, n.
utplurimum, ut plurimùm: see multus, -a, -um
valvula, -ae, f. (Diss. V: p. 137, l. 20)
vapor, -is, f. (Met. II, 6)
vena, -ae, f.: see arteriosus, -a, -um
venosus, -a, -um: arteria venosa (Diss. V: p. 135, l. 16)
verticalis, -is, -e (Met. X, 6)
vicinus, -a, -um (Met. V, 5)
vita, -ae, f.: see aqua, -ae, f.
vitrum, -i, n.: vitra ustoria (Diopt. I, 1)
Zenith, indecl., n. (?) (Met. X, 6)
388
Appendix 4
Unusual spellings
Like Appendix 3, this list was compiled primarily for practical reasons. It
includes the forms found in the Specimina philosophiae which have become
obsolete, together with the equivalents which have made it into modern
dictionaries because they are considered correct, preferred, or seem to reflect
the idiosyncrasies of Latin antiquity. The unclassical use of the letter j in
the Specimina is not taken into consideration, nor the incidental interchange
of v and u.
ad invicem – adinvicem
Aeolipyla – Aeoli pila
aliquomodo – aliquo modo
amfractus – anfractus
annulus – anulus
arcto – arto
arcte – arte
arena – harena
arenosus – harenosus
author – auctor
autor – auctor
brachiolum – bracchiolum
brachium – bracchium
caeterus – ceterus
catharrus – catarrhus
circumlabi – circum labi
coarcto – coarto
coelum – caelum
coenum – caenum
cominus – comminus
conditio – condicio
depromtus – depromptus
duntaxat – dumtaxat
foelicitas– felicitas
foeliciter – feliciter
foelix – felix
haemisphaerium – hemisphaerium
humecto – umecto
389
appendix 4
humesco – umesco
humidus – umidus
humor – umor
hybernus – hibernus
hyemo – hiemo
hyems – hiems
idipsum – id ipsum
iidem – eidem
inchoo – incoho
insumsit – insumpsit
isthic – istic
laevigatio – levigatio
laevigo – levigo
laevis – levis
litera – littera
littus – litus
mymphur – mamphur
nequidem – ne quidem
nullomodo – nullo modo
plaerusque – plerusque
planicies – planities
plusquam – plus quam
praenuncio – praenuntio
proculdubio – procul dubio
quammaximus – quam maximus
quatuor – quattuor
quinetiam – quin etiam
quinimò – quin immo
reipsa – re ipsa
represento – repraesento
scenographia – scaenographia
seorsim – seorsum
spacium – spatium
sylva – silva
tento – tempto
verisimilis – veri similis
verisimiliter – veri similiter
viceversâ – vice versa
390
Bibliography
Primary sources
Of the sources on Courcelles, only those are listed to which specific reference
is made; information on the other sources can be found in Vermeulen 2002.
Unpublished sources
Amsterdam, University Library (UvA), O 63–7268 (2) (Specimina philosophiae, 1650): anonymous note
Groningen, University Library, KW B 967:2 (Specimina philosophiae, 1644):
anonymous notes and corrections
Leiden, University Library, MS BPL 907: Johannes de Raey’s commentary
on Dissertatio de methodo and Principia philosophiae
— MS HUG 45: Christiaan Huygens to Frans van Schooten, 29 October
1654
Munich, Bayerische Staatsbibliothek, Rar. 1849 (Discours and Essais 1637):
anonymous corrections meant for a new French edition
Paris, Bibliothèque Nationale de France, MS Latin 10352 (microfilm 8594):
Epistolae Samuelis Sorbiere, 2 vols., ‘Paris 1673’ (prepared for edition
by his son Henri)
— Rés. R. 975 (Specimina philosophiae, 1644): notes by Pierre Daniel Huet
Rotterdam, Municipal Library, Collection Remonstrantse Gemeente, MS
920: Étienne de Courcelles to Arnold Poelenburg, 23 May 1654
Utrecht, University Library, 311 C 24:2 (Specimina philosophiae, 1644):
anonymous corrections
Published sources
Baillet, Adrien. 1691. La Vie de M. Descartes, Paris, reprinted Geneva
1970 and New York 1987
Beverwijck, Johan van. 1644. Epistolicae quaestiones . . . , 2 vols., Rotterdam: A. Leers
Clauberg, Johannes. 1691. Opera omnia philosophica, partim antehac
separatim, partim nunc primum edita, Amsterdam: Blaeu 1691, contains Defensio Cartesiana, Adversus Jacobum Revium Theologum Leidensem, et Cyriacum Lentulum Professorem Herbornensem: Pars prior
exoterica, in qua Renati Cartesii Dissertatio de methodo vindicatur,
simul illustria Cartesianae Logicae & Philosophiae Specimina exhibentur (1st edn 1652)
Comenius, Johannes Amos. 1643. Ianua Linguarum Reserata, Amsterdam:
Louis Elzevier
391
bibliography
Courcelles, Étienne de. 1675. Opera theologica, ed. Philippus van Limborch,
Amsterdam: Daniel Elzevier
— 1999. ‘Convenimus in praecipuis. The letters, 1648–1657, by Etienne
de Courcelles (1586–1659) to Lambertus van Velthuysen (1622–1685)’,
ed. Corinna Vermeulen, in LIAS 26/2 (1999), pp. 157–185
Descartes, René. 1637. Discours de la methode pour bien conduire sa raison,
& chercher la verité dans les sciences. Plus la Dioptrique, les Meteores,
et la Geometrie, qui sont des essais de cete Methode, Leiden: Joannes
Maire
— 1644(a). Principia philosophiae, Amsterdam: Louis Elzevier
— 1644(b). Specimina philosophiae: seu Dissertatio de methodo rectè regendae rationis, & veritatis in scientiis investigandae: Dioptrice, et
Meteora, Amsterdam: Louis Elzevier (see ch. 4 for details of other important editions)
— 1649. Geometria . . . , transl. Frans van Schooten, Leiden: Joannes Maire
— 1657–1667. Lettres de Mr Descartes, ed. Claude Clerselier, 3 vols., Paris:
Charles Angot
— 1926. Correspondence of Descartes and Constantyn Huygens, 1635–
1647 , ed. Leon Roth, Oxford
— 1954. Dioptrik, transl. Gertud Leisegang, Monographien zur Naturphilosophie vol. 2, Meisenheim am Glan
— 1964–1976. Oeuvres de Descartes, ed. Charles Adam and Paul Tannery,
11 vols., Paris (1st edn 1897–1913, 2nd revised edn P. Costabel and
B. Rochot 1964–1976, repr. 1996)
— 1983. Opere scientifiche di René Descartes, vol. 2: Discorso sul metodo,
La Diottrica, Le Meteore, La Geometria, ed. Ettore Lojacono, Classici
della scienza, Torino
— 1985-1991. The Philosophical Writings of Descartes, transl. John Cottingham et al., 3 vols., Cambridge
— 1987. Discours de la méthode, ed. and comm. Étienne Gilson, Bibliothèque des textes philosophiques, Paris (1st edn 1925)
— 1990(a). Discours de la méthode, préface et commentaires de Pierre
Jacerme, Paris
— 1990(b). Méditations métaphysiques. Meditationes de prima philosophia:
texte latin et traduction du duc de Luynes. Méditations de philosophie
première: présentation et traduction de Michelle Beyssade, Paris
— 1997. Over de methode, transl. and introd. Theo Verbeek, Amsterdam
(1st edn 1977)
— 1998. Specimina philosophiae. Ristampa anastatica dell’edizione 1644,
premessa di J.-R. Armogathe e G. Belgioioso, Lecce
— 2002(a). The Correspondence between Descartes and Henricus Regius,
ed. Erik-Jan Bos, Quaestiones infinitae vol. 37 (dissertation Utrecht)
392
bibliography
— 2002(b). ‘An Unknown Autograph Letter of Descartes to Joachim de
Wicquefort’, ed. Erik-Jan Bos and Corinna Vermeulen, in Studia Leibnitiana 34/1 (2002), pp. 100–109
— 2003. The Correspondence of René Descartes. 1643, ed. Theo Verbeek
et al., Quaestiones infinitae vol. 45, Utrecht
— S.a. Oeuvres complètes de René Descartes, ed. André Gombay, InteLex
Past Masters (cd-rom)
Dieu, Louis de, 1634. Animadversiones in Acta Apostolorum . . . , Leiden:
Elzevier
[Elzevier, Louis]. 1854. Elzevier catalogue of 1649, Serapeum 15 (1854),
no. 9, pp. 129–136 (non vidi)
Episcopius, Simon. 1650. Opera theologica, ed. Étienne de Courcelles, Amsterdam: Johan Blaeu (part II appeared in 1665, ed. Ph. van Limborch)
— 1666. XXXIV Predicatien over de woorden Christi, in den Evangelio
Joannis, capit. XVII. vers 3 . . . , Amsterdam: Van Goedesbergh, 1666
(2nd edn; 1st edn Amsterdam: Pieter Walschaert, 1646)
Fournier, Georges. 1667. Hydrographie contenant la théorie et la pratique de
toutes les parties de la navigation, Paris: Jean du Puis (2nd augmented
edn, 1st edn 1643)
Fruin, Robert and N. Japikse (eds.). 1919. Brieven aan Johan de Witt:
Eerste deel, 1648–1660, Amsterdam
Gassendi, Pierre. 1630. Parhelia, sive soles quatuor, qui circa verum apparuerunt Romae, die XX. mensis Martij, anno 1629. Et de eisdem
Petri Gassendi ad Henricum Renerium Epistola, Paris: Antonius Vitray (1st edn 1629, entitled Phaenomenon rarum et illustre . . . , Amsterdam: Hesselius)
— 1644. Disquisitio metaphysica seu dubitationes et instantiae adversus
Renati Cartesii metaphysicam, & responsa (Amsterdam: Johan Blaeu)
— 1658. Opera omnia, 6 vols., Lyon: Laurentius Anisson and Ioannes
Baptista Devenet (repr. Stuttgart/Bad Cannstatt 1964)
Hartlib, Samuel. S.a. The Hartlib Papers, Sheffield (cd-rom, 2nd edn; 1st
edn 1996)
Hobbes, Thomas. 1999. De Corpore: elementorum philosophiae sectio
prima, ed. Karl Schuhmann, Paris
Huet, Pierre Daniel. 1683. De interpretatione libri duo . . . , Den Haag:
Arnold Leers (2nd edn)
Huygens, Christiaan. 1888–1950. Oeuvres complètes, ed. D. Bierens de
Haan et al., Den Haag, 22 vols.
Jungius, Joachim. 2005. Der Briefwechsel des Joachim Jungius, aufgrund
der Vorarbeiten von Bernd Elsner bearbeitet und eingeleitet von Martin Rothkegel, Veröffentlichung der Joachim Jungius-Gesellschaft der
Wissenschaften Hamburg Nr. 98, Göttingen
393
bibliography
Leibniz, Gottfried Wilhelm. S.a. De speculo conburente, <http://leibnizviii.
bbaw.de/Leibniz Reihe 8/Aus+Ren%2526eacute%253B+Descartes%
252C+Dioptrice/LH037%252C02 011r/index.html> (accessed May
2007)
Lentulus, Cyriacus. 1651. Nova Renati Des Cartes Sapientia. Faciliori
quàm antehac Methodo detecta à Cyriaco Lentulo, Herbornae Nassoviorum, s.n.
Lipstorp, Daniel. 1653. Specimina philosophiae cartesianae quibus accedit
ejusdem authoris Copernicus redivivus, Leiden: Johannes and Daniel
Elzevier
Mersenne, Marin. 1644. Universae geometriae mixtaeque mathematicae
synopsis, Paris: Antonius Bertier
— 1945–1991. Correspondance du P. Marin Mersenne, ed. C. de Waard et
al., 18 vols., Paris
Ogier, François. 1893. Journal du Congrès de Munster, 1643–1647 , ed. Auguste Boppe, Paris (non vidi)
Pell, John. 2005. John Pell (1611-1685) and His Correspondence with Sir
Charles Cavendish: The Mental World of an Early Modern Mathematician, ed. Noel Malcolm and Jacqueline Stedall, Oxford
Petit, Pierre. 1925. ‘Les objections de Pierre Petit contre le Discours et les
Essais de Descartes’, ed. C. de Waard, in Revue de mtaphysique et de
morale 32/1 (1925), pp. 53–89
Plemp, Vopiscus Fortunatus. 1638. De fundamentis medicinae libri VI,
Leuven: J. Zegers
— 1644. Fundamenta medicinae, Leuven: wid. J. Zegers
Poelenburg, Arnold. 1675. Oratio funebris in Obitum Clarissimi Viri
D. Stephani Curcellaei, in Courcelles 1675 (1st edn Amsterdam: Jan
Rieuwertsz, 1659)
Revius, Jacobus. [1650] Statera philosophiae cartesianae . . . , Leiden: Petrus
Leffen, s.a.
— 2002. A Theological Examination of Cartesian Philosophy. Early Criticisms (1647), ed. Aza Goudriaan, Kerkhistorische Bijdragen vol. 19,
Leiden/Boston
Sandius, Christophorus. 1684. Bibliotheca anti-trinitariorum . . . , Freistadii
[Amsterdam]: Johannes Aconius (photogr. repr. Warszawa 1967)
Sorbière, Samuel de. 1660. Lettres et discours . . . , Paris: François Clousier
Stampioen, Jan Jansz jr. 1639. Algebra ofte Nieuwe Stel-regel . . . , Den
Haag: at the author’s home
[Wetstenius, Henricus]. 1712. Catalogus librorum quibus usus est (. . . )
Philippus a Limborch . . . , Amsterdam: Henricus Wetstenius
394
bibliography
Reference works
Axters, Stephanus. 1937. Scholastiek lexicon Latijn–Nederlandsch, Antwerpen
Berghman, G. 1911. Catalogue raisonné des impressions Elzeviriennes de
la Bibliothèque Royale de Stockholm, Stockholm/Paris
Blaise, Albert. 1975. Lexicon latinitatis medii aevi, praesertim ad res ecclesiasticas pertinens (Corpus christianorum, continuatio mediaeualis),
Turnhout
Estienne, Robert. 1614. Le grand dictionnaire françois–latin, Paris: Nicolas
Buon, 1614
Forcellini, Aegidius. 1864–1926. Lexicon totius latinitatis (reprint Padoa
1965–1988)
Fuchs, J.W. et al. 1977–2005. Lexicon latinitatis nederlandicae medii aevi.
Woordenboek van het middeleeuws Latijn van de Noordelijke Nederlanden, Leiden
Gilson, Étienne. 1979. Index scolastico-cartésien (2nd revised edn), Paris
Glare, P.G.W. 1982. Oxford Latin Dictionary, Oxford
Guibert, A.J. 1976. Bibliographie des oeuvres de René Descartes publiées
au XVIIme siècle, Paris
Hoven, René and Laurent Grailet. 2006. Lexique de la prose latine de la
Renaissance, Leiden/Boston (2nd revised edn)
Huguet, Edmond. 1925–1967. Dictionnaire de la langue française du seizième siècle, 7 vols., Paris
Kühner, Raphael and Carl Stegmann. 1912–1955. Ausfürhliche Grammatik
der lateinischen Sprache, 3 vols., Hannover (photogr. repr. Darmstadt
1966)
Leumann, Manu et al. 1926–1979. Lateinische Grammatik, Handbuch der
Altertumswissenschaft Abt. 2, Teil 2 (3 vols.), München
Lewis, Charlton T., and Charles Short. 1879. A Latin Dictionary, Oxford
Littré, Émile. 1889–1910. Dictionnaire de la langue française, 7 vols., Paris
Molhuysen, P.C. and P.J. Blok (eds.). 1911–1937. Nieuw Nederlandsch
Biografisch Woordenboek, 10 vols., Leiden
Niermeyer, J.F., and C. van de Kieft. 2002. Mediae latinitatis lexicon
minus, Leiden/Darmstadt (2nd revised edn)
Rahir, E. 1896. Catalogue d’une collection unique de volumes imprimés par
les Elzevier et divers typographes Hollandais du XVIIe siècle, Paris
Robert, Paul. 1985. Le grand Robert de la langue française. Dictionnaire
alphabétique et analogique de la langue française, 9 vols., Paris (2nd
revised edn by Alain Rey)
S.n. S.a. Brepolis Library of Latin Texts, Turnhout (cd-rom)
S.n. S.a. Thesaurus formarum totius Latinitatis: CETEDOC index of Latin
395
bibliography
forms: a Plauto usque ad saeculum XXum , Turnhout (cd-rom)
S.n. 1900–2006. Thesaurus linguae latinae, Leipzig
Tombeur, Paul. 1998. Thesaurus formarum totius latinitatis a Plauto usque
ad saeculum XXum , Louvain-la-Neuve
Willems, Alphonse. 1880. Les Elzevier. Histoire et annales typographiques,
Brussels (2nd reprint Nieuwkoop 1974)
Woltjer, J. 1911. Latijnsche grammatica voor de gymnasiën, Groningen (5th
revised edn)
Studies
Adam, Charles. 1910. Vie et oeuvres de Descartes, Paris
Akkerman, Fokke. 1980. Studies in the Posthumous Works of Spinoza. On
Style, Earliest Translation and Reception, Earliest and Modern Edition
of some Texts (dissertation Groningen)
Ariew, Roger and Marjorie Grene (eds.). 1995. Descartes and his Contemporaries: Meditations, Objections, and Replies, Chicago/London
Armogathe, Jean-Robert. 1987. ‘L’arc-en-ciel dan les Météores’, in Grimaldi/Marion 1987, pp. 145–162
— 1994. ‘Sémantèse de ratio/raison dans le corpus cartésien’, in Ratio.
VII Colloquio internazionale del Lessico Intellettuale Europeo. Roma,
9–11 gennaio 1992 , Atti a cura di M. Fattori e M. L. Bianchi, Lessico
Intellettuale Europeo vol. 61, Firenze, pp. 403–413
— 1997. ‘L’approche lexicologique en histoire de la philosophie’, in Fattori
1997, pp. 57–68
— 1998. ‘La diffusion romaine des Principia et des Specimina en 1645’, Bulletin cartésien XXVI in Archives de philosophie 61/1 (1998), p. 33sq.
— and Giulia Belgioioso (eds.). 1996. Descartes: Principia philosophiae
(1644–1994). Atti del Convegno per il 350o anniversario della pubblicazione dell’opera, Napoli
Ballard, Michel and Lieven D’hulst (eds.). 1996. La traduction en France à
l’âge classique, UL 3 Travaux et Recherches, Villeneuve d’Ascq (Nord)
Belgioioso, Giulia. 1990. Descartes: il metodo e i saggi. Atti del convegno
per il 350o anniversario della pubblicazione del Discours de la méthode
e degli Essais, 2 vols., Acta encyclopaedica vol. 18, Roma
Beyssade, Jean-Marie. 1987. ‘Certitude et fondement. L’évidence de la
raison et la véracité divine dans la métaphysique du Discours de la
Méthode’, in Grimaldi/Marion 1987, pp. 341–364
Beyssade, Michelle. 1988. ‘La problématique du ‘cercle’ et la métaphysique
du Discours’, in Méchoulan 1988, pp. 189–198
— 1994. ‘Descartes’s Doctrine of Freedom: Differences between the French
and Latin Texts of the Fourth Meditation’ in Reason, Will, and Sen396
bibliography
sation: Studies in Descartes’s Metaphysics, ed. John Cottingham, Oxford, pp. 191–206
— 1996. ‘Des Principia aux Principes: variations sur la liberté’, in Armogathe/Belgioioso 1996, pp. 37–52
— 1999. ‘La Pratique du Latin chez Descartes et chez Spinoza’, in Verdade, conhecimento e ação: ensaios em homenagem a Guido Antonio
de Almeida e Raul Landim Filho, ed. Edgar da Rocha Marques et al.,
São Paulo, pp. 55–66
— and Jean-Marie Beyssade. 1989. ‘Des Méditations métaphysiques aux
Méditations de philosophie première. Pourquoi retraduire Descartes?’,
in Revue de Métaphysique et de Morale 94/1 (1989), pp. 23–36
Bogner, Ralf Georg and Johann Anselm Steiger, ‘Prinzipien der Edition von
theologischen Texten der frühen Neuzeit. Mit einer Vorstellung und
Begründung der Prinzipien für die geplanten Editionen von Werken
Johann Gerhards’, in editio 12 (1998), pp. 89–109
Botley, Paul. 2004. Latin Translation in the Renaissance: The Theory
and Practice of Leonardo Bruni, Giannozzo Manetti and Desiderius
Erasmus, Cambridge Classical Studies, Cambridge
Burkhard, Thorsten. 2003. ‘Interpunktion und Akzentsetzung in lateinischen Texten des 16. und 17. Jahrhunderts. Ein kurzer Überblick nebst
einer Edition von Leonhard Cullmanns De orthographia, des Tractatus
de orthographia von Joachim Camerarius und der Interpungendi Ratio
des Aldus Manutius’, in Neulateinisches Jahrbuch 5 (2003), pp. 5–58
Burnett, D. Graham. 2005. ‘Descartes and the Hyperbolic Quest: Lens
Making Machines and Their Significance in the Seventeenth Century’,
Transactions of the American Philosophical Society Held at Philadelphia For Promoting Useful Knowledge 95/3 (2005)
Cahné, Pierre-Alain. 1980. Un autre Descartes: le philosophe et son langage, Paris
Clarke, Desmond M. 1982. Descartes’ Philosophy of Science, Studies in
Intellectual History, Manchester
Cohen, Gustave. 1920. Écrivains français en Hollande dans la première
moitié du XVIIe siècle, Paris
Costabel, Pierre. 1987. ‘Les Essais de la Méthode et la réforme mathématique’, in Grimaldi/Marion 1987, pp. 213–226
Cresti, E. et al. (eds.). 1992. Storia e teoria dell’interpunzione, Roma
Crombie, Allister C. 1987. ‘La Dioptrique et Kepler’, in Grimaldi/Marion
1987, pp. 131–144
Damerow, Peter et al. 2004. Exploring the Limits of Preclassical Mechanics.
A Study of Conceptual Development in Early Modern Science: Free
Fall and Compounded Motion in the Work of Descartes, Galileo, and
Beeckman, New York (2nd revised edn)
397
bibliography
Deitz, Luc. 1998. ‘Editing Sixteenth-Century Latin Prose Texts: a Case
Study and a Few General Observations’ in Most 1998, pp. 141–164
Dibon, Paul. 1990. Regards sur la Hollande du Siècle d’Or, Biblioteca
Europea vol. I, Istituto Italiano per gli studi filosofici, Napoli
— 1990(a). ‘Naples et l’Europe savante dans la seconde moitié du XVIIe
siècle’, in Dibon 1990, pp. 291–311
— 1990(b). ‘En marge de la préface à la traduction latine des Passions de
l’âme’, in Dibon 1990, pp. 523–550
Epée, François. 2001. ‘Richard le Blanc traducteur du De Subtilitate de
Cardan (1556)’, in Vialon 2001, pp. 123–137
Fattori, Marta (ed.). 1997. Il vocabolario della République des lettres. Terminologia filosofica e storia della filosofia. Problemi di metodo. Atti del
Convegno internaxionale in memoriam di Paul Dibon, Napoli, 17–18
maggio 1996, Lessico Intellettuale Europeo vol. 70, Firenze
French, Roger. 1989. ‘Harvey in Holland: Circulation and the Calvinists’, in
The Medical Revolution of the Seventeenth Century, ed. Roger French
and A. Wear, Cambridge, pp. 46–86
Fuchs, Thomas. 2001. The Mechanization of the Heart: Harvey and Descartes, transl. Marjorie Grene, Rochester/New York
Garber, Daniel. 1988. ‘Descartes, les aristotéliciens et la révolution qui
n’eut pas lieu en 1637’, in Méchoulan 1988, pp. 199–212
Gaskell, Philip. 1995. A New Introduction to Bibliography, Winchester/New
Castle (1st edn Oxford 1972)
Gaukroger, Stephen. 1995. Descartes: an Intellectual Biography, Oxford
Gilson, Étienne. 1930. Études sur le role de la pensée médiévale dans la formation du système cartésien, ch. III: ‘Météores cartésiens et météores
scolastiques’, pp. 102–137, Paris
Grafton, Anthony. 1989. ‘Editing Technical Neo-Latin Texts: Two Cases
and their Implications’ in Editing Greek and Latin Texts, ed. John
N. Grant, New York, pp. 163–186
Gregory, Tullio. 1991. ‘Sul lessico filosofico latino del Seicento e del Settecento’, in Lexicon philosophicum: quaderni di terminologia filosofica e
storia delle idee 5 (1991), Lessico Intellettuale Europeo vol. 56, pp. 1–20
— 1992. ‘Gli atti del convegno di Lecce: prospettive degli studi cartesiani’,
in Cartesiana, a cura di Giulia Belgioioso, Testi e Saggi vol. 12, Lecce,
pp. 97–101
Grene, Marjorie. 1993. ‘The Heart and Blood: Descartes, Plemp, and
Harvey’, in Voss 1993, pp. 324–336
Grimaldi, Nicolas and Jean-Luc Marion (eds.). 1987. Le Discours et sa méthode. Colloque pour le 350e anniversaire du Discours de la Méthode,
Épiméthée: essais philosophiques, Paris
Hamesse, Jacqueline (ed.). 1997. Aux origines du lexique philosophique
398
bibliography
européen: l’influence de la latinitas, Fédération Internationale des Instituts d’Études Médiévales: Textes et Études du Moyen Âge vol. 8,
Louvain-la-Neuve
— 1997(b). ‘Les racines médiévales de la terminologie philosophique des
XVIIe et XVIIIe siècles’, in Fattori 1997, pp. 133–150
Hankins, James. 1994. ‘Translation Practice in the Renaissance: The Case
of Leonardo Bruni’, in Ternes 1994, pp. 154–175
Hartz, S.L. 1955. The Elseviers and their contemporaries. An illustrated
commentary, Amsterdam/Brussels
Helden, Albert van. 1977. ‘The Invention of the Telescope’, Transactions of
the American Philosophical Society Held at Philadelphia For Promoting
Useful Knowledge 67/4 (1977)
Hofmann, Joseph Ehrenfried. 1962. Frans van Schooten der Jüngere,
Boethius vol. II, Wiesbaden
IJsewijn, Jozef and Dirk Sacré. 1998. Companion to Neo-Latin Studies,
Part II. Literary, Linguistic, Philological and Editorial Questions Supplementa Humanistica Lovaniensia vol. 14, Leuven (2nd, entirely rewritten edn)
Kingma, J. 2000. ‘Uitgaven met verstrekkende gevolgen. De Elzeviers als
verspreiders van nieuwe denkbeelden’, in Boekverkopers van Europa.
Het 17de-eeuwse Nederlandse uitgevershuis Elzevier, ed. B.P.M. Dongelmans et al., Zutphen, pp. 107–114
Kitagaki, Muneharu. 1981. Principles and Problems of Translation in
Seventeenth-Century England, Kyoto
Köhler, Helga. 1998. ’Auf dem Weg zum modernen Lesetext?’ in Mo

specimina philosophiae - La philosophie dans l`Académie de Créteil

Transcription

Documents pareils

pline le jeune - Site des Lettres Académie de Rouen

La proposition relative

La Fête à Neuneu - Collectif Octopus

portfolio maja bialon

le pôle france de toulouse dauphin du toec 02.23.51.35.10

CentreNautique

r3 Marais-Saint Michel map

centre nautique - Le Grand Autunois Morvan

miss kat

toiles de vinyle • vinyl liners autres produits disponibles chez aquaFab