MAXENCE VAN DER MEERSCH EN "LE NORD" Vic Nachtergaele

MAXENCE VAN DER MEERSCH EN "LE NORD"
Vic Nachtergaele
Op 14 januari 1951 stierf de romancier Maxence Van der Meersch, 44 jaar
oud, in zijn woning in Le Touquet, geveld door tuberculose. De vijftigste
verjaardag van zijn overlijden ging bijna geruisloos voorbij. Een enkel colloquium werd aan hem gewijd, to Rijsel. De "Association des Amis de
Maxence Van Der Meersch" en de Universiteiten Lille III (Centre de recherche "Roman 20-50") en Artois (Centre de recherche litteraire "Imaginaire
et Didactique") zetten dit colloquium op onder de veelbetekenende titel
"Ecrire le Nord, ecrire le monde". "Le Nord": dat is het sleutelwoord bij
Van der Meersch: het verklaart zowel zijn succes als de vergetelheid waarin
hij geraakt is.
En succes had hij. Twee van zijn romans werden verfilmd (Maison dans la
dune, uit 1932, en L'Empreinte du dieu, Goncourtprijs in 1936). Corps et
ames werd bekroond met de Grand prix de l'Academie francaise in 1943 en
was goed voor de grootste oplage van de Franse uitgeverij onder de Bezetting.' Vandaag nog wordt deze bestseller beschreven als "een fel pamflet
tegen het medisch corps", 2 als "een onbarmhartige doorlichting van de medische kringen."3
Maar dit succes bezorgde de auteur het beeld van een regionalist (en van
een "nordist", op de koop toe) en een populist. Een man van "le Nord"
MAXENCE VAN DER MEERSCH ET LE NORD
Vic Nachtergaele
Le 14 janvier 1951, mourut, a Page de quarante-quatre ans, dans sa residence du Touquet, le romancier Maxence Van der Meersch, epuise par la
tuberculose. Le cinquantenaire de sa mort a fait peu de bruit. A ma
connaissance, un seul colloque lui fut consacre, a Lille. L'Association des
Amis de Maxence Van der Meersch et les universites de Lille III (Centre de
Recherche «Roman 20-50.) et d'Artois (Crelid ou Centre de recherche litteraire «Imaginaire et Didactique») joignirent leurs efforts pour organiser le
tout premier colloque international sur cet homme et cette oeuvre, sous le
titre suggestif d'Acrire le Nord, ecrire le monde». «Le Nord., voila pour
Van der Meersch le mot-cle qui explique autant le succes de ce romancier a
l'epoque que l'injuste oubli actuel.
Car le succes, it le connut. Deux de ses romans furent portes a l'ecran (Maison dans la dune de 1932, et L'Empreinte du dieu, prix Goncourt en
1936). Corps et Ames recut le Grand Prix de l'Academie francaise en 1943
et fut «le plus gros tirage de l'edition francaise sous l'Occupation». 1 Aujourd'hui encore, ce dernier roman est qualifie de «puissant brillot contre le
corps medical., 2 d'«enquete impitoyable sur les milieux medicaux.,3 d'ouvrage qui «fit scandale a cause des violentes attaques de l'ecrivain contre le
milieu medical» .4
was hij ongetwijfeld. Een biografie, van de hand van zijn achternicht Terese
Bonte, die over enkele maanden verschijnt, zal ons er alles over vertellen.
Geboren in Roubaix in 1907 uit een welgestelde familie en zelf advocaat,
huwde hij, tegen de wil van zijn familie in, een volksmeisje, wees en arbeidster. Van 1936 tot 1947 woonde hij in Wasquehal waar hij zich om de
straatkinderen bekommerde. Later zou hij in zijn huis een verzetsstrijder
onderbrengen, en een homoseksueel die op de dool was geraakt (dit laatste
avontuur vertelt hij inIVIasque de chair dat slechts na zijn dood zal verschijnen, in 1955: de uitgevers waren te bevreesd voor een schandaal). In Roubaix zette hij een "Huis voor bejaarden" op. Overbodig op te merken dat
al zijn werken handelen over de sociale problematiek van "le Nord" in de
eerste helft van de 20ste eeuw.
Deze reputatie van "nordist" heeft hem veel kwaad berokkend: 4 hij raakte
miskend en vergeten. 5 Zelfs de loftuitingen die we vermeldden over Corps
et Ames getuigen ervan: ze loven de genereuze inspiratie, maar daar blijft
het bij. Geen enkele moderne criticus heeft oog voor de verteltrant en de
Maxence Van der Meersch
in zijn woning in Wasquehal
Foto D.R.
Maxence Van der Meersch
dans sa residence a Wasquehal
Photo D.R.
Mais ces succes memes valurent a leur auteur l'image d'un regionaliste
(nordiste, par-dessus le marche) et d'un populiste. Homme du Nord, il le
fut sans conteste. Une biographie, de la main de sa petite cousine Terese
Bonte et qui paraitra dans le courant de Pannee, nous en donnera tous les
details. Ne a Roubaix en 1907 d'une famille aisee, avocat lui-meme,
epousa, malgre l'hostilite de sa famille, une fille du peuple, orpheline et ouvriere. De 1936 a 1947, il vecut a Wasquehal: it s'y occupa des enfants qui
trainaient dans la rue. Plus tard, it cacherait dans sa maison un resistant et
abriterait un homosexuel en deroute (aventure qu'il raconte dans Masque
de chair, qui ne parut a titre posthume qu'en 1955, les editeurs craignant le
scandale). A Roubaix, il crea une Maison des Vieillards. Et, faut-il le dire,
tous ses romans portent en effet sur la societe du Nord dans la premiere
moitie du XXe siecle.
Cette reputation d'ecrivain nordiste lui a fait grand tort. 5 Elle a permis de
l'oublier et de le meconnaitre. 6 Meme les appreciations elogieuses que nous
avons citees sur Corps et Ames en font foi: elles ne font etat que de la gene-
compositievaardigheid van de romancier die hem toch verwant maakt met
Emile Zola. Sommigen betreuren openlijk de zwakte van zijn stijl. Maurice
Brueziere, een literair-historicus, vermeldt Van der Meersch in een reeks
schrijvers "van minder literaire betekenis, zonder dat ze daarom te verwaarlozen zijn". Hij ziet in hem "een soort christelijke populist die een
vurig pleidooi houdt voor de stakende arbeiders (Quand les sirenes se
taisent, 1933) en van de jongelui die zich inzetten voor de arbeidersklasse
(Pecheurs d'hommes, 1940)."6
Tegenwoordig lijkt men het werk van Van der Meersch dus alleen maar te
waarderen om zijn documentaire waarde. En documentaire waarde heeft
het. Waar kan men inderdaad iets leerrijkers lezen over het harde leven en
de strijd van de arbeidersklasse tussen de twee wereldoorlogen dan in Invasion 14 (1935) en L'Empreinte du dieu? Wie heeft zich openlijker verzet
tegen de woekerpraktijken van sommige dokters? Waar leest men een aangrijpender beschrijving van de textielindustrie in "le Nord" met zijn "grote
bazen", die het yolk uitzuigen, en zijn conflicten tussen Vlaamse en Franse
arbeidersfamilies dan in Rue des longues haies?
De ambitie van Van der Meersch was trouwens niet op de eerste plaats literair. In een interview uit 1934 - hij was toen 27 - stelt hij reeds: "Als mijn
boeken mogen blijven, zoals men zegt, dat het dan zij als documentaires,
als retrospectieve werken waarin men de uitdrukking van een periode en
een milieu zoekt." 7 Deze artistieke keuze gaf al vlug aanleiding tot termen
als "paternalisme", "syndicalisme" en "christelijk gemoraliseer". De ver-
rosite de l'inspiration. Aucun critique moderne ne salue l'art de la narration
ou de la composition de ce romancier qui, par bien des aspects, rappelle
pourtant Emile Zola. Certains deplorent ouvertement la faiblesse du style.
Ainsi, un historien de la litterature comme Maurice Brueziere le mentionne
parmi une serie d'ecrivains «de moindre envergure litteraire, sans etre pourtant negligeables». II voit en lui «tine sorte de populiste chretien, plaidant
avec chaleur la cause des travailleurs en greve (Quand les sirenes se taisent,
1933) et des jeunes gens qui se devouent a la cause ouvriere (Pecheurs
d'hommes, 1940).»7
De nos jours, l'ceuvre de Maxence Van der Meersch semble donc appreciee
pour ses seules qualites documentaires. Et on n'a pas tout a fait tort. En
effet, que pent-on lire de plus instructif sur la difficile vie sociale et les batailles ouvrieres dans l'entre-deux-guerres que les romans Invasion
14 (1935) et L'Empreinte du dieu ? Qui s'est revolte plus que lui contre les
pratiques sordides de certains medecins ? Ou peut-on lire une evocation
plus poignante de l'industrie textile du Nord avec ses grands patrons sucant
le sang du peuple et ses conflits entre travailleurs flamands et francais, que
dans «Rue des longues haies»?
L'ambition de Maxence n'etait d'ailleurs pas d'abord litteraire. Dans une
interview de 1934 - it avait 27 ans ! avoue déja: «Si mes livres doivent
demeurer, comme on dit, que ce soit comme des documentaires, des retrospectives on l'on ira chercher des modes d'expression d'une époque ou d'un
milieu». 8 Ce choix artistique, on l'a vite ereinte comme du «paternalisme»,
klaring van de jonge romancier leek een excuus voor de etiketten die men
op zijn werk plakte: zij hebben in ieder geval verhinderd dat men zijn werk
met vernieuwde aandacht zou gaan lezen. Toch zou men in een roman als
Invasion 14 ongetwijfeld een moderne schriftuur ontdekken, die naadloos
aansluit bij de werkelijkheid.
Bovendien zou de artistieke keuze van Van der Meersch wel eens een symptoom geweest kunnen zijn van de vermoeidheid die de roman van de late
jaren dertig kenmerkte. Romanciers als H. de Montherlant, A. Malraux en
J. Green keerden hem de rug toe. De vreselijke werkelijkheid van die decennia lijkt de schrijvers georienteerd to hebben naar een literatuur die de lezer
directer aansprak. Zou de originaliteit van Van der Meersch niet hierin liggen dat hij geengageerde romans schreef lang voor Sartre en Camus de "litterature engagee" uitvonden? We hopen dat de Akten van het colloquium,
aangekondigd voor september 2001, ook dit aspect zullen belichten.
NOTEN
I PIERRE DE BOISDEFFRE, Histoire
de la litterature francaise des
annees 1930 aux annees 1980,
ed. 1985, p. 403.
2 Ibid., p. 58. Elders is sprake
van "het ophefmakende Corps
et times", p. 831.
Coll. HENRI MITTERRAND, Litterature, Textes et Documents,
1989, p. 436.
4 Sommige lacunes spreken voor
zichzelf: FRANCINE DE MARTINOIR
vermeldt hem niet eens in haar
werk Litterature occupee. Les
annees de guerre 193 9-1945 !
3
de 1' «ouvrierisme» et du «moralisme chretien». Cet aveu du jeune romancier semble malheureusement justifier les etiquettes que l'on a collees sur
son oeuvre: ces choix et aveu ont de toute facon empeche une relecture attentive de cette oeuvre. Pourtant, dans un roman comme Invasion 14, on
decouvrirait sans doute une ecriture moderne, en prise directe sur la realite.
Il se pourrait, par ailleurs, que le choix artistique de Van der Meersch ait
ete un symptOrne de la fatigue qui affectait le genre romanesque des la fin
des annees trente. Montherlant, Malraux, Julien Green ne s'en detournentils pas? La realite terrible de ces decennies marquees par deux guerres
semble avoir dirige les ecrivains vers une litterature plus apte a mobiliser les
gens. L'originalite de Van der Meersch ne serait-elle pas d'avoir imagine des
romans engages, annoncant «la litterature engagee. d'un Sartre et d'un
Camus? Nous esperons que les Actes du colloque, a paraitre en septembre
2001, nous eclaireront aussi sur ce point.
NOTES
1 PIERRE DE BOISDEFFRE, Histoire
2
de la litterature francaise des
annees 1930 aux annees 1980,
ed. 1985, p. 403.
Ibid., p.58. Ailleurs, it est
question du «fracassant Corps
et Ames., ibid., p. 831.
Coll. HENRI MITTERRAND,
Litterature, Textes et
Documents, 1989, p. 436.
4 ANDRE DASPRE et MICHEL
DECAUDIN, Manuel d'histoire
litteraire de la France, tome VI,
1913-1976, p. 489.
s Certaines lacunes sont
3
En HENRI LEMAITRE bewijst zijn
onverschilligheid als hij het heeft
over "Maxime" (!) (L'Aventure
litteraire du XXe siecle,19201960, p. 868).
5 PIERRE DE BOISDEFFRE plaatst
Maxence Van der Meersch in de
rubriek "Oublies et meconnus",
op. cit., pp. 403-404.
6 Histoire descriptive de la
litterature contemporaine, 1975,
t. II, pp. 228-229.
7 Interview afgenomen door
Progres du Nord.
significatives: ainsi FRANCINE DE
ne le mentionne
meme pas dans sa Litterature
occupee. Les annees de guerre
1939-1945! Et HENRI LEMAITRE
prouve son indifference en
parlant de Maxime (!) Van der
Meersch (L'Aventure litteraire
du XXe siecle, 1920-1960,
p. 868)!
6 PIERRE DE BOISDEFFRE le classe
dans la rubrique des .Oublies et
meconnus», op.cit., pp. 403404.
7 Histoire descriptive de la
litterature contemporaine,
1975, t. II, pp. 228-229.
s Interview realisee par Progres
du Nord.
MARTINOIR