Abecedario, Sillabario, primo libro di lettura – Les premières

Transcription

Abecedario, Sillabario, primo libro di lettura – Les premières
Plate-formeinternetsurlalittératie
Abecedario,Sillabario,primolibrodilettura–Lespremièreslectures
del’élèveenSuisseitalienne,finXIXetdébutXXsiècle
WolfgangSahlfeld
Résumé
Letexteétudielesmoyensd’enseignementdelalectureenusageenSuisseitaliennedurantlaseconde
moitiéduXIXetlapremièremoitiéduXXsiècle,enlescontextualisantdansl’évolutiondudiscours
normatifsurlesméthodesd’enseignementdelalectureetdelaréférencepédagogiquedesdeuxCantons,
TessinetGrisons.Lesanalysesmenéesnouspermettentl’aprofondissementdenosconnaissances
concernantlestextesutilisésdansl’enseignementenSuisseitalienne,lespolitiquesdecréationetdiffusion
descesouvragesetl’évolutiondelaréférencepédagogique.Notreintentionestenparticulierdevérifiersi
lapériodisationselonquelquescritères,telsquel’autharquieenmatièredematérielsscolaires
respectivementladépendancedemoyensd’enseignementimportés,laprésenceouabsencederéférences
nationalesetl’évolutiondesapprochespédagogiques,sepeutaussiappliqueràcesmoyensdepremière
lecture.
Mots-clés
enseignementdelalecture–moyensd’enseignement–Suisseitalienne–XIXetdébutXXsiècle
⇒Titel,LeadundSchlüsselwörteraufDeutschamSchlussdesArtikels
Auteur
WolfgangSahlfeld,SUPSIDipartimentoFormazioneeapprendimento,Centroscuolaesocietà,
PiazzaSanFrancesco19,6600Locarno,[email protected]
www.forumlecture.ch|www.leseforum.ch–2/2016
1
Abecedario,Sillabario,primolibrodilettura–Lespremièreslectures
del’élèveenSuisseitalienne,finXIXetdébutXXsiècle1
WolfgangSahlfeld
IlLibrettodeinomi,chefudavveroilPrimolibrodiletturapermoltidinoi,haoramaidirittoadunpostod’onore
nellenostrescuoleelementari;esarebbeingratitudinelasciarlofinirenell’oblio,acuiparevaquasicondannatosia
dalleesigenzedeitempiedell’insegnamento,siadaldifettodiunlogicoegraduatopassaggiodall’Abecedarioalle
sueletture.
C’estaveccesmotsqueGiovanniNizzolaintroduit,en1885,sanouvelleédition(Nuovolibrettodeinomi)
d’undesgrandsclassiquesparmilesmoyensd’enseignementpourapprendreàécrire.“Primolibrodi
lettura”,voilàletitrequel’ontrouvefacilement,danslespaysdelangueitalienneduXIXetdudébutduXX
siècle,surlefrontispicedutoutpremierlivrequel’enfantreçoitpourseslecturesscolaires.Parfoisce
premierlivrecommenceparl’ABCdeslettresetdessyllabestoutencontenantparlasuitedestextesde
lecture:ilestalorsunmoyenpourenseigneràlireetàécrireenmêmetempsquelapremière«vraie
lecture»del’enfant.Dansd’autrescas,lelivrenecomprendpaslesparties«didactiques»,laissantau
maîtrelesoind’utiliserlesmoyensqu’iljugeopportuns(lesabécédaires,lessyllabaires,letableaunoir,…)
pourl’alphabétisationproprementdite.Quelquefois,lenom“primolibro”désigneunabécédairequiest
suiviparun“secondolibro”contenantlespremierstextesunpeupluslongs.
Undesbutsdenotrecontributionestdemettredel’ordredanscetteapparentehétérogénéitéetde
vérifiercequenoustrouvonsdansladidactiquedelapremièrelectureenSuisseitalienneau-delàdes
étiquettes.Enoutre,nousvoulonsvérifierlesrapportsentreleconteneur(c.-à.-d.lelivre)etlecontenu(c.à.-d.laméthodepréconiséeet/oumiseenpratiqueetlesvaleursvéhiculésparlestextes).Lapolitiquedes
autoritéscantonalesetautresacteursdessystèmeséducatifscantonaux(lesConseilscantonaux
d’éducation,lescommissionsd’approbationdeslivresscolaires,lesinstitutsdeformationdesmaîtres,les
enseignantseux-mêmes)seraelleaussiétudiéepourvérifiersinouspouvonsretrouver,dansledomaine
desmoyensdepremièrelecture,destendancessemblablesàcellesquel’étudedeslivresdelectureen
Suisseitalienneapureleverjusqu’àprésent.
Avantd’entrerdanslevifdel’analysedesdifférentsouvrages,ilconvientdesoulignerunfaitquenous
devronsparlasuitereleverdanslestextes:l’enseignementdelalecturen’estguère,danslatêtedes
éducateursquipourvoientl’écolepubliquedecetoutilqu’estlelivredelecture,unsimpleactedidactique
butenlui-même.Dansbeaucoupdecas,l’étudedespremierslivresdelecturenousfournitdes
renseignementsnonseulementsurlaméthodesuiviemaisaussisurlesvaleursetlesidéesquelemoyen
d’enseignementveutinculquerauxenfantsdèsledébutdeleurscolarité.
EnSuisseitalienne,toutcelaestd’unintérêtparticulieràcauseducontexte:souventleslivressontdes
produitsd’importation,soitqu’ilsproviennentdel’Italievoisine,soitqu’ilssonttraduitsetadaptésdecette
langue“autre”(l’allemand)aveclaquellel’italienenSuisseatoujourscoexisté.Nousverronsd’ailleursque
lestraductionsetadaptationsdel’allemandneparviennentpasexclusivementdelaSuisseallemande,mais
queparfoisilyadesprocessusdetransfertpédagogiquetransnationalettranslinguistiquebienplus
complexesquecela2.
Quantàlaméthodepourenseigneràlireetàécrire,danslesécolesdelaSuisseitalienne(enutilisantce
terme,nousentendonsnonseulementleTessin,maisaussilapartieitalophonedesGrisons)ellen’est
évidemmentpas,vueslesdimensionstrèsréduitesdecetterégionlinguistiqueetl’absenced’unpôle
urbainayantfonctiondecentreintellectueletculturel,lefruitexclusifd’uneculturescientifiqueet
pédagogiqueendogène:laSuisseitalienneduXIXetdudébutduXXsiècleest,encequiconcernela
1
LeprésenttexteestunrésultatduprojetderechercheFNSSinergia“SchulischeWissenspolitik”(CSRII1_160810)auquel
l’auteuraparticipéentantqueresponsabledusous-projettessinoisetàl’intérieurduqueliladéjàréalisédesrecherchessur
leslivresdelecturedesdegrésscolairesplusavancés.
2
Surleproblèmedes“voyages”decertainstextesàtraverslesrégionslinguistiquesetlessystèmeséducatifs,nouspouvons
maintenantrenvoyeràunerécentecontributiondeMasoni&Fontaine(2016)quis’occupentdusujetavecuneattention
particulièreàlaSuisseitalienne.
WolfgangSahlfeld
2
“pédagogiedelapremièrealphabétisation”,uncarrefourdeméthodesetdemoyensd’enseignement.Cela
changeralentementaucoursdusiècle,avecl’émergencedel’écolenormaledeLocarno3commecentre
localdedéfinitiond’unevoiepédagogiquetessinoise,etaveclanaissance,auseindel’écolenormalede
Coire4,d’unevariantelocaledel’herbartismequimettrasonempreintesurlaréalitéplurilinguedecepetit
CantonalpinpendantlestroispremièresdècenniesduXXsiècle.5
Danslaprésentecontribution,nousvoulonsdonctracerunehistoiredesmoyensd’enseignementutilisés
danscepetitcarrefourdesgrandesidéespédagogiques.Pourcefaire,nousregarderonsdeprèsles
discoursnormatifsausujetdelalectureetdeslivrespourl’enseigner,ainsiquelerapportentrelechoix(ou
laprescription)dequelques-unsdecestextesetlesméthodesquipeuvents’entrevoirdanscesderniers.Le
contextejoueunrôle-clédanstoutcela:d’unepartlapetitetailledessystèmesscolairesimpliqués
encourageévidemmentlerecoursàl’importationdecequifonctionnebienailleurs(rappelonsquela
Suisseitalienneapourvoisincegrandcentredel’industriedulivrescolairequ’estMilan,récemmentétudié
parMarazzi,2014),d’autrepartl’émergenced’uneréférencepédagogiquelocale,maisaussil’évolutiondes
manuelsenItalieversdescontenusdeplusenplusnationalistes6,fontapparaître,verslafinduXIXsiècle,
laquestiondulivrescolairetessinoisàlaquelleseradonnéeuneréponsepolitiquedanslesannées19051910environ.DanslesGrisons,l’émergenced’unenormeaussifortecommel’herbartismedonneralieu,par
contre,àuneproductiondemoyensd’enseignementtraduitsdel’allemand,toutenprésenced’unesérie
decontestationsdecetteréférencepédagogiqueaunomdevaleurstraditionnellesopposéesàcedessin
pédagogique“d’importation”.Enparticulier,laSurselvaromancheetcatholiquen’apprécierapointles
livresimposésparlegouvernementàCoire.Onneseradoncpastropsurprisd’apprendrequ’àlafinde
l’herbartisme,dèslesannées’20,lesvalléesitalophonesdesGrisonsserontautoriséesàimporterles
moyensd’enseignementtessinois(cfr.Sahlfeld,2016).
S’iln’estdoncpaspossibledeparlerd’uneunitéhomogène«Suisseitalienne»,ilnousasemblétoutefois
intéressantd’étudierplusd’unesituationcantonale,carlesdeuxhistoiresontencommunl’objet
d’apprentissage:lalectureenlangueitalienne.Nousverronsquelasituationsociolinguistiqueparticulière
decetidiomedanslesdeuxréalitésadesrépercussionssurleschoixenmatièredenormelinguistique
mêmedanslespremierslivresdelecture,cequirendlesujetdes«premièreslectures»del’enfant
particulièrementintéressantnonseulementdupointdevuedelaréférencepédagogiquemaisausside
l’histoiredelalangueitalienne.
Enconclusiondeceparagrapheintroductif,nousdésironsbrièvementexposernotreplanderecherche.
Commentavons-nousformélecorpusdetextesobjetdenotrelectureetquelssontnoscritèresd’analyse?
Lestextesquenousregarderonsdeplusprèssonttousdesmoyensd’enseignementquiontétépourle
moinsapprouvésparl’autoritécantonale.Celanesignifiepasforcémentqu’ils’agitdetextesobligatoires.
Commenousenseignelathéoriedulivrescolaire(cfr.Sahlfeld,2013),unmoyendidactiquepeutêtresujetà
troisdifférentesformesdemesurelégislative,quisedistinguentsurtoutparl’intensitédelacontrainte
faiteausystèmescolaire:l’approbation(lesenseignantssontautorisésàutiliseretfaireacheterletexte,
leséditeurssontautorisésàlevendremaissansaucunegarantiedesuccèscommercial),lamisesurune
listedestextesrecommandés(pratiquetrèsfréquentedanslespaysdelangueitaliennequiacaractérisé
l’histoiredulivrescolaireenItalieetauTessin),laproclamationcommeuniquetexteobligatoireduCanton
(pratiquequiacaractérisél’histoirescolairedelaSuissealémaniqueetaussidesGrisons).Évidemment,
3
Cetteinstitution,quicorrespondàunLehrerseminardelaSuisseallemande,esttoutefoisnée,danslecontextetessinois,
d’unetraditiondifférentequiestcelledesMethodenschulenautrichiennes.Lespremierscoursdeméthodeontlieuen1841
sousladirectiondupédagogueautrichienLuigiParravicini.Dèslesannées1850environ,ilsontlieudefaçonrégulière.Ce
n’estqu’en1878quel’écoleestdéfinitivementinstalléeàLocarno(oùellesetrouveencoreaujourd’hui,étantdevenuHEPen
2002)sousformedeséminaire,etcen’estqueverslafinduXIXsièclequ’elleassumetouteslescaractéristiquesd’uneécole
normaleausensclassiqueduterme.Cfr.Marcacci&Valsangiacomo(éd.s),2015),enparticulierlespp.67-71,81-84,11-115.
4
Fondéeen1852,cetteécoleaétéforgéeparsonpremierdirecteur,lesaint-galloisSebastianZuberbühler,etdeviendrasous
ladirectiondeTheodorWiget(1880-1889)undesprincipauxcentresdelapédagogieherbart-zillerienneenSuisse.Sur
l’évolutiondel’institutetdelaformationdesmaîtresdanslesGrisons,cfr.LexiconIstoricRetic(e-lir.ch),s.v.Scola,chapitre
Scolaziundalsmagisters.
5
L’évolutiondelaréférencepédagogiquedanscesdeuxcantonsvientd’êtreétudiéedansunecontributiondemaplume
(Sahlfeld,2016)àl’intérieurd’unnumérothématiquesurlaSuissedelarevueitalienne“AnnalidiStoriadell’educazionee
delleistituzioniscolastiche”.
6
Surceproblème,jemepermetsderenvoyeràSahlfeld(2014)commeétudedecas.
WolfgangSahlfeld
3
danslestroiscasilyaaussilapossibilitéquecertainstextessoientinterdits.Lefaitderecouriraucritère
trèslargedel’autorisationnouspermetd’étudierlapolitiquedesmoyensd’enseignementdetoutela
pèriodeintéresséetdanslesdeuxCantons.Évidemment,cecritèreexclutd’éventuelsmanuelsnon
autorisésmaisutilisésquandmême,etilnousobligeàunecertaineapproximationencequiconcerne
l’usageeffectifdesmanuels.Étantdonnéelatailleplutòtréduite,notreconnaissancedessources
secondairesnouspermettoutefoisdedonnerquelquesindicationssurlesuccèseffectifdestextesobjetde
notreanalysedansleursystèmescolairederéférence.Quantauxcritèresd’analyse,nouslesexpliciterons
aufuretàmesurequel’expositionavance,maisilnousimportedesignalerdèsàprésentquenous
essaieronsdecomprendresurtoutlaréférencepédagogiqueetlerapportentrelesmoyens
d’apprentissagedelalectureetlespremièreslectures,etquelesstéréotypesetlesmessagesimplicitespar
rapportàcertainssujets(ladimensiondelacitoyennetéetdelaviepubliquedelafamilleauvillageàla
Patrie;lessymbolesnationaux;lareligionetlespratiquesreligieuses,etc.)serontaussil’objetdenotre
analyse.
Lalectureetsonenseignement:dupland’étudesaulivre
Pourentrerdanslemondedel’enseignementdelalectureetdesmoyensutiliséspourcebut,ilconvientde
sepenchersurlanormepédagogiquedanscedomaineaumomentdel’émergencedessystèmesscolaires
quinousintéressent.DansleTessin,lepland’étudespourlesécolesprimairesde18577donnedes
indicationspourla“sillabazione”,c.-à.-d.l’apprentissagedelalectureparvoied’unenseignementdéductif:
Sillabazione:Insegnamentodellevocali,poidelleconsonantiuniteallevocali,dellesillabesempliciedelle
complessesulletabellesillabicheesulcorrispondenteSillabariocoirelativiesercizidelleparole,dellequalisi
spiegheràilsignificato.EsercizidisillabazioneeprimirudimentidileggereconmaterialeesattezzasulLibrettodei
NomiosulleLetturegiovanili,ParteI.
Voilàdonclespremiersmoyensd’enseignementquenousrencontronsdansunpland’études:leLibretto
deinomietlesLetturegiovanili.LeseconddesdeuxestunouvragequeGiuseppeSandrini,unexilè
lombardprofesseuraugymnasedeLocarnoduquelnousnesavonspasbeaucoup8,publiepourlapremière
foisen1850avecl’éditeurluganaisColombi.Celivretcontient121«lectures»,depetiteshistoiresde10à20
lignesenvironquideviennentverslafindulivredesrécitsdequelquespages(toutcelarappelleunpeu
quelquesgrandsclassiquesdudébutduXIXsièclecommelesNovellemoralideSoave)etquivéhiculentde
lamorale,enrecourantàdesrécitsbibliques,desépisodesdelamythologieclassiqueoudel’histoire
suisse.J’enreproduisiciunexemple:
LetturaIX
Ilbuoneilcattivousodeltempo
Iltempoèlacosapiùbuonaepiùcattiva,secondochenoiloadoperiamo.Inessonoipossiamooperaredelgran
bene,mapossiamoeziandiooperardelgranmale.Immaginateunaspadabeneaffilata;essaèun’armacheferisce
ditaglioedipunta;sevieneadoperatadaunguerrieroperdifenderlapatria,quest’armaacquistagranpregio;ma
sevienusatadaunassassino,perassaltariviandanti,quest’armastessadiventainfame;edunguerrieroonoratoricusadicingerlaed’impugnarla.Cosìèavvenutoedavverràmaisempredeltempo.Alcuniinpochiannifeceroazioni
glorioseemoltissime;altriperl’oppostoinbrevespazioditempocommiseroorrendimisfatti.
Lestermesenitaliquessontprobabilmentceuxquel’auteurlui-mêmeimagineêtreinconnusauxenfants,
etlerecoursàl’italiqueestunestratégiepourguiderl’actiondumaîtreenluisuggérantd’enexpliquerle
sensauxélèves.Ce«premierlivre»estsansdouteexcessivementdifficilepourdesenfantsmême
correctementalphabétisés,etd’ailleursl’ouvragen’estplusrecommandédanslesplansd’étudesde1867.
LeLibrettodeinomiestunlivretquel’éducateurmilanaisFrancescoCherubiniacréepourlesécolesdela
Lombardieautrichienne,s’insérantainsidansunetraditionquiremontejusqu’auNamenbüchleindel’abbé
IgnazFelbigerde1776.9Pourquoicetexteest-ilarrivéauTessin?PourcomprendrelerôledeCherubiniet
7
Touslesplansd’étudestessinoiscitésdanscetarticlesetrouvent,enformatPDFinterrogeable,surlesitewebdenotre
projetderecherche(http://www2.supsi.ch/cms/storiascuola/fonti-2/)d’oùilspeuventêtretélédéchargés.
8
Pourlepeuquenousensavons,ycomprislamiseàl’IndexlibrorumprohibitorumdesLetturegiovanili,jerenvoielelecteurà
Senn,1994,pp.60-67.
9
Danslescataloguessuisses,nousenrencontronsunepremièreéditionpubliéeàMilan,parlaTypographieImpériale,en
1832.Nousignoronssiletexteaétéadaptédel’allemand(cequeCherubiniafaitavecd’autresouvragesscolairesautrichiens)ous’ilaétécréeexnovoperl’intellectuelmilanais.Lescataloguesitaliensnesignalentquedeséditionspostérieuresàcettedate.En1860l’administrationscolairedel’Empireenpublieraencoreuneversionpourlesprovincesvénitiennes.
WolfgangSahlfeld
4
desonouvrage,ilfautsavoirquelepèredel’écoletessinoise,lefuturconseillerfédéralStefanoFranscini,
avaitapprislemétierd’enseignantàl’écolenormaledeMilan,etqu’ilavaitmêmeétéauservicede
l’administrationscolairedel’pourunecertainepériode.Cherubiniluiestunamifidèlepourtoutelavie,et
onnepeutguèreêtresurprisdetrouverdanslepland’étudessonlivret.Cequiestplussurprenant,c’est
l’énormesuccèsdecepetitouvragetoutaulongduXIXsiècle:commenousavonsdéjàvu,en1885ilsera
réélaboréparGiovanniNizzola,undesprotatonistesdulibéralismetessinoisetcompagnonderoutede
Franscini,etdanscetteformeilseraimpriméjusqu’en…1894!Àremarquerquedanslepland’étudesle
Librettodeinomin’estpasprescritpourleseulenseignementdelalecture–avecuneméthode
rigoureusementphono-syllabiqueetàl’aidedesmoyenscanoniques(listesdesyllabes,syllabaires)–mais
aussipourl’enseignementdelalangue:lemaîtreexpliqueralesensdesmots,cequiestindispensableface
àdesélèvesdialectophonesquiapprennentcesmotsaumomentmêmed’apprendreàleslire.Dansles
plansd’étudesdesécolesprimairesde1867celaseramêmerenduexplicite:
Lettura
5orepersettimana.CognizionedellesillabesecondoleTabellesillabicheeilSillabario;esercizigraduatidisillabazionesulSillabario,sulLibrettodeinomi,edavviamentoallaletturadiintiereparole.
Nomenclatura.
4orepersettimana.EsercizidinomenclaturacolleparoledelSillabarioedelLibettodeinomi:lepartidelcorpo,gli
abiti,glioggettiappartenentiallascuola—icibipiùusitati—ifrutti,lepianteelecosepiùcomunichecadono
sott’occhiodeibambini.
Onlevoitdonc,apprendreàlirec’estaussiapprendrel’italien:lesenfants,dialectophones,doivent
apprendrelesnomsdeschoses,etlelégislateurdisposesagementquel’écoledoits’adapteràlaréalité
sociolinguistiqued’unCantondialectophone(commeparailleurstoutelaPéninsuleitaliennedelapériode).
Comments’yprendconcrètementleLibrettodeinomi?Lelivreintroduitd’abordleslettresdel’alphabetet
lessyllabesdelalangueitalienne,suiteàquoiilenseigneàl’enfantàépelerparsyllabes.Cettepartieest
organiséeparchampsdemots,àcommencerparlespartiesducorps(figure1),enpassantensuiteaux
partiesdelamaison,auxcinqsens,àl’écoleetauxobjetsquis’ytrouvent.Lapartiesuivantecontientde
brefstextesnarratifsquiparlentdesmétiers,delafaçondesecomporteràl’école,desjeuxdesenfants
etc.Ladernièrepartieestunrecueildemaximesetproverbesreligieux.
Figure1:LibrettodeiNomi
WolfgangSahlfeld
5
Sicetexteconnaîtuneprésenced’unesilongueduréedansl’écoletessinoise,celaestdûentreautresàla
longévitédelaréférencepédagogiquesurlaquelleilestfondé.Larévolutionélectoralede1879(lorsquele
particonservateurchassedupouvoirleslibérauxjusque-làhégémones),lapolitiqueditedu«Nuovo
indirizzo»desgouvernementsconservateursetlanouvelleprisedupouvoirdeslibéraux(parlarévolution
de1890)nechangentguèrelesindicationsdidactiquesd’unsystèmescolairequiest,dansd’autres
domaines(enseignementdelareligion,contrôledel’étatsurlesécolesprivés),objetdemesures
drastiques,dedébatspassionnelsetdeconflitsacharnés.10Ainsi,en1884,legouvernementconservateur
publieunAvvisorisguardanteilibriditesto,danslequellesmoyensd’enseignementrecommandéspourla
lectureenpremièresontencoreleLibrettodeinomi,unabécédairedeGiovanniNizzolaetunlivreitalien,
Primolibrodelleletturegraduate,desitaliensTarraetBrambilla.(Ils’agitbiendeGiulioTarra,sacerdoteet
undespèresdel’éducationdessourds-muetsenItalie;cfr.DBE,§2151.)C’estlegrandparadoxedel’école
tessinoisependantlapériodedesgouvernementsconservateurs(1879-1890):leslivretsautrichiens
continuentd’êtreutilisésmêmeaprèslafindeleurfortuneenAutriche(oùlaméthodedeJosephPeitlsera
abandonnéeen1869),etparmilesmoyensd’enseignementdutoutjeuneRoyaumed’Italieonprendra
prudemmentenconsidérationquelquestextes“pastroprévolutionnaires”maissansbouleverserune
didactiquequisemblefonctionner.Cettesituationparadoxaleestaussiliéeaurôled’undesprotagonistes:
GiovanniNizzolaesttrèsliéauprojetdel’écolefranscinienne,dontiltendàstabiliseràlongtermeles
caractéristiques11.Sonabécédaire,ouvragetrèspopulaireeténormémentrépandu(ilestimpriméla
premièrefoisen1872etj’encompte24éditionsjusqu’en1908!),estsansdouteunbonmoyen
d’enseignement:ilobtientlamédailled’argentàl’expositionpédagogiquedeComo(1872)etundiplôme
demériteàcelledeVienneen1873;en1883,unecopiedecetouvragefaitpartiedesmatérielsqueleTessin
envoieàl’expositionnationaledeZurich.Maisc’estuntextequiseveutdanslatraditiondesannéesde
Franscini:danslapréfaceàl’éditionde1872,ilestditquecetabécédairedevraitêtresuivi,danslasuitede
laformationdel’élève,desLetturegraduatedeSandrini,untextequiremonteàvingtansauparavant(et
quiseraimprimépourladernièrefoisen1877,probablementàcausedel’indicationdeNizzolaquiletient
artificiellementenvieau-delàdesonsuccèseffectifdanslesécoles).Quantàlaméthode,letextede
Nizzolas’insèredanslalignéedesapproches«simultanées»,danslesquelleslalectureestaccompagnée
d’exercicesd’écriture.Voilàcequ’ilenditlui-mêmedanslapréfaceàl’éditionde1908:
1.–Basedelmetodoseguitoinquest’Abecedario,chedapiùditrent’annigodebuonaaccoglienzanellenostre
scuole,èlascritturacheinognilezioneaccompagnal’insegnamentodellalettura,comeprescriveilprogramma
dellenostrescuole.
Lesconseilsconcretsquel’auteurdonnedanslapréfaces’insèrentparfaitementdanslalignéequiavaitété
tracéeparlaméthodedel’écolefranscininienne,quecelaregardelerapportentrelalectureet
l’enseignementdelalangue(«11.–D’ogniparolaed’ogniconcettodevesisemprefarcapirepossibilmente
ilsenso.»)ouqu’ils’agissedelavoiedéductiveverslalecture:
14.–Leparoledestinatesoltantoallaletturalelasciammodiviseinsillabefinquasialleultimepagine.Questadivisioneènaturale;poichénessunaparolapolisillabapuòessereproferitasenzarilevarne,unadopol’altra,lesillabe
dicuisicompone.
15.–Ilpassaggiodallasillabazioneallaletturasifaagevolmentecolsopprimereapocoapocoprimaildistaccoche
separasillabadasillabaepoiquellodaparolaaparola,convantaggiodell’ortoepiaedell’ortografia.
Onlevoit,ladidactiquedelalectureesttoujourslamême.Nousretrouvons,icicommedansl’éternel
Librettodeinomi,lasous-divisiondesmotsàépelerenchampslexicauxtelsquelespartiesducorps,les
animaux,l’écoleetlesobjetsqu’onytrouve,lespartiesdelamaisonetc.,avecl’intéressantenouveauté
d’unelistedespoidsetdesmesures(figure2):aveclanouvelleConstitutionfédéralede1874cettematière
estdevenuefédérale,etilconvientd’habituerlesenfantsàlanouveauté.Undesrareschapitresajoutés
regardeles«objetsd’église»(pp.30-31),peut-êtreuneconcessionaugouvernementconservateur,même
10
Pourtoutel’histoiredesluttespolitiquesautourdurôledel’écolepubliqueentreconservateursetlibéraux,nouspouvons
maintenantrenvoyeràMarcacci,M.&ValsangiamoN.(éd.s),2015,enparticulierauchapitredeFabrizioMena,Losviluppodel
sistemascolastico(1852-1914).
11
SurlalongueviedeGiovanniNizzola(1833-1927)cfr.lesinformationscontenuesdanslenécrologeLamortediGiovanni
Nizzola,in:L’EducatoredellaSvizzeraitaliane,n.8-9,août-septembre1927.(Larevueestdisponibleenligne:
http://retro.seals.ch/digbib/vollist?UID=esi-001&id=hitlist)
WolfgangSahlfeld
6
siàvraidirelechapitrenefaitqu’enseignerauxenfantsl’architecturedel’édificeetlesobjetsquis’y
trouvent,enconcluantparcetteindicationlaconique:
Inchiesaiostoquietoesilenzioso,edicolepreghierechemihainsegnatelamamma.Lachiesaèdettalacasadel
Signore.
Uneimportanteremarques’imposeàproposdelalanguedesouvragesdeNizzola,docilementsoumiseà
unmodèleconservateurettoscanenpartiedéjàarchaïqueaumomentdelarédactiondutexte(nousy
trouvonsdesformescommegiuocattolo,ovo,niunoaulieudegiocattolo,uovo,nessuno).
Figure2:lespoidsetlesmesures(Librettodeinomi,vers.Nizzola1884)
LasituationdesGrisonsestdifférenteàcausedufaitqu’aucunvraipland’étudesn’existedansceCanton.
Lesmaîtresdoiventsecontenterd’unFreundlicherRatgeber(“Conseilleramical”),unesortede
vademecumpubliéen1856parledirecteurdel’écolenormaledeCoire,SebastianZuberbühler,enlangue
allemande.Danscedocumentilestsimplementditquedanslesvalléesromanchesetitaliennesles
indicationssurlalectureserontadaptéesparlesenseignantsauxexigencesdeleurlanguerespective.Ilest
donctrèsdifficilededireavecprécisioncommentapprenaientvraimentàlirelesenfantsdelaValMesocco,
delaValPoschiavoetdelaValBregaglia.Ilesttoutefoisintéressantdelirecommentceladevraitsepasser
selonleFreundlicherRatgaber:
DieKinderlernendieLautereinnachsprechenunddieseverbindenmiteinanderimSprechen.Nebendiesen
SprechübungengehenVorbereitungenzuSchreibübungen,Punkt-undLinienbildungundVerbindungderselben,
parallel.DiefeinunddeutlichgesprochenenLaute,Silben,beidenendieMitlauteinaus-undanlautenderStellung
vorkommen,undauchWörterwerdengesprochen,geschriebenundgelesen.(…)BiszumSchlussdesWinterhalbjahressolleneinfacheWörterinSchreib-undDruckformgelesenwerden,(…)
WolfgangSahlfeld
7
Onlevoitbien,icilesmotsetleurlecturenesontpasaucentreduprocessusd’apprentissage.L’écriture
deslettresprécèdedefactolalecture.Nousignoronssicelaétaitvraimentlapratiquedanslesvallées
italophones.
La didactique de la lecture en Suisse italienne après 1894
Aveclesnouveauxprogrammespourl’écoleprimairede1894lapédagogieauTessinestmisepourla
premièrefoissurdesbases“scientifiques”:c’estl’époquedu“Metodointuitivo”.Peuimporteicid’où
provientcettedénominationetquellessontlesdynamiquessocialesetpolitiquesquiensontàl’origine.Ce
quinousintéresse,c’estquepourlapremièrefoisunprogrammescolairefaitundiscoursscientifiquesurle
curriculumdelecture.Lemotd’ordreestlagradualité:
Cosìnoiandiamopergradinell’insegnamentodellalettura,findapprincipio,quandopartiamononpiùdaunsegno
isolato,madaunaparolaintiera,cheèl’espressionediunaideaecontinuiamoadandarpergradiquandoleggiamo
unbranointieroepiùtardil’operaintiera.
Gradualitéquipourtantnemetpasendiscussionl’approcheanalytiqueàlalecture:
Primadiincominciarel’insegnamentodellaletturaèindispensabilechegliallieviimparinoascomporreleparolein
sillabeedariconoscereinquestelevocali.Taliesercizi,oltreall’abituareilfanciulloascomporrelaparolaneisuoi
elementi(analisi)ecoglistessielementiaricomporla(sìntesi)neesercitanol’uditoenesviluppanogliorganivocali.
C’estuneapprocheassezsemblabeàcellequicommenceàs’imposer,danslesmêmesannées,dansles
Grisons.Lesdiscoursetlaréférencepédagogiquessontdifférents,certes:lesGrisonsbasentleurplan
d’étudessurl’herbartismedela“Stufenpädagogik”dudirecteurdel’écolenormaledeCoireTheodor
Wiget,alorsquelestessinoisserevendiquentfilsduPèreGirard.Maislagradualité,quantàelle,restece
quelesdeuxréférencesontencommun.(Certes,onpourraitdirecelapeut-êtrepourlaplupartdes
modèlespédagogiqueseuropéensdecettepériode).
Ledocumentparleaussideslivresnécessairespourcecurriculumdelecture:
Pelcompleto-svolgimentodiquestoprogrammasirichiedeunlibrodiletturabasatosulmetodonaturalee
specialmentesulmetodociclicoediconcentrazionedellematerie,valeadireunlibrocheservadisussidioprezioso
pertuttiiramid'insegnamento,enelqualesitrovinosparsequaelàinformadiletterine,didescrizioni,diracconti,
didialoghi,leprincipalicognizionidiStoriaSvizzera,diGeografia,diCivica,diStorianaturale,diAgricoltura,di
Igiene,diAritmetica(conpiccoliquesitimentali),ecc.purrestandointattol’insegnamentodirettodellematerie
stesse.Conciòsiottieneilduplicerisultatodirenderepiùfacileevantaggiosalaletturadellibro,percheilfanciullo
vitrovaesposteinbellaesinteticaformalecognizionigiàavutenell'insegnamentodirettoedisussidiarepotentementel'insegnamentodirettoperilconcorsoprestatoglidallibrodilettura,[…]CosìsipraticagiàneiCantoniConfederatipiùavanzati.UnlodevolissimotentativovennefattoinItaliadalCipanicolsuoSandrinoedalLanzacolla
Maria:[…]
Voilàdonc,danslesprogrammestessinoisde1894,unedefinitiondunouveau“premierlivre”despetits
tessinois:untextequidoitvéhiculer,àtraverslalecture,unepartiedelamatièredupland’études.Dansce
quisuit,noustenteronsunebrèveanalysedequelques-unsdeceslivresdelecturequi,àtraversles
premièreslecturesdesenfants,leurtransmettentaussilespremièresnotionsdela“culture”écrite.
Danslamêmeannéedunouveaupland’études,en1894,lamaisond’éditionColombideBellinzonepublie,
dansuneversionadaptéeauTessinet“conformeauxnouveauxplansd’étudesgouvernementaux”,la
“louabletentative”SandrinonellescuoleelementarideG.B.Cipani(surcepersonnagecfr.DBE,§607),un
livredelecturesquiaconnuunecertainefortunedansl’ItaliedesdernièresdécenniesduXIXsiècle.Ilfaut
bienlesouligner:Colombinepubliepasletexteoriginalmaisuneadaptationréaliséeparl’avocatet
intellectuelBrennoBertoni.Nouscomprenonsparlàqueles“programmigovernativi”auxquelsla
publicationdeColombiestconformesontlesprogrammestessinoisde1894etnonpas,commecela
pourraitapparaître,lesinstructionsduministèreitaliendu29novembre1894.Colombipublieparailleursle
livredelectures,prévupourladeuxièmeclasseprimaire,sanslesyllabairequienfaitpartie.Toutcelaest
plutôtcurieux,carjusque-làlesmoyensd’enseignementavaientétéimportésd’Italiesanstropde
problèmes,etl’écolefranscinienneavaitmêmeétéconstruitesurlabasedelaméthodeautrichienneetde
seslivres.Ques’était-ildoncpassé?Leproblème,disons-letoutdesuite,n’estpasliéàlaréférence
pédagogique:bienaucontraire,leSandrinoestaudéparttrèsprèsdesrecommandationspédagogiquesde
laméthodedite“intuitive”,aupointqu’onpeutsedemandersicetteméthoden’estpeut-êtreaumoins
partiellementlefruitd’influencesitaliennes,alorsquedanslessourcesle“Metodointuitivo”est
WolfgangSahlfeld
8
revendiquécommequelquechosed’intrinsèquement“suisse”etremontantauPèreGirardetàPestalozzi
(cfr.Sahlfeld,2016).LeproblèmedeSandrinonellescuoleelementariest,detouteevidence,liéaumonde
quelelivreproposeàsespetitslecteurs:le“premierlivre”despetitsitaliensvéhiculedesvaleurs
différentesdecellesdesbonsvieuxtextesautrichiens(duLibrettodeinomiaucélèbreGiannetto).Ces
dernierssebornaientàinculqueràl’enfantlerespectvis-à-visdel’autorité(fût-elleparentale,scolaireou
politique)etuncertainnombredevertustellesquel’assiduitédanslesetudes,lezèleetlabontéenversles
pauvres.Leslivresscolairesdel’Italieunifiéedesannées1880-1915promouvaientparcontre,enplusdes
vertustraditionnelles,unpatriotismefruitd’uneimagefortedelaNationitalienneetd’unrécitdeson
unificationtendantàglorifierleRisorgimentoetlagrandeurnationale.12VoilàpourquoiSandrinonelle
scuoleelementaridoitêtreadapté.
Unedizained’annéesplustard,en1903,leprofesseurPatrizioTosetti,inspecteurcantonaldesécoles,
publieraunmanuelquisembleêtrelaparfaitetraductiondupland’étudesde1894:Perilcuoreeperla
mente13.L’indexedupremiertôme(“premierlivre”del’enfant,maisdépourvudespartiesdidactiques:
abécédaire,syllabaireetc.)mérited’êtreregardédeprès:aprèsunesériedetextesenproseetdepetits
poèmesayantpoursujetl’école,lemaître,l’hygiènepersonnelle,letravaild’unbraveécolieretc.,la
deuxièmepartiedulivre(destinéeàl’usagedesenfantsunefoisqu’ilssaventlire)regroupelestout
premiersélémentsdusavoirdansdespetitessectionsthématiquessurlessaisonsetlesmoisdel’année,le
corpshumain(cinqpetitesdescriptionsdesdifférentespartiesducorps),lescinqsens,latristecondition
desaveugleset,enconclusion,quelquesnotionssimplesliéesàlasantéetauxsoinsducorps.Onlevoit,le
“premierlivre”desenfantsesticiunmoyenpourenseignertouteunesériedesavoirsdanslatraditiondu
Librettodeinomi,maisàpartird’unpland’étudesquiregroupecesnotionsendisciplines.(Lesparties
regardantl’éducationciviqueetpatriotiquenesetrouventquedanslesvolumesIIetIII.)
En1901cetouvrageavaitdéjàétéprécédéparunautre,publiéparFrancescoGianini,vice-directeurde
l’écolenormaledeLocarno:Illibrodiletturadellescuoleticinesi.Àremarquerundétailcurieux:cetexte
portesurlefrontispicel’indication“testoobbligatorio”,alorsquecen’estpointvrai.LelivredeGianini
avaitétéapprouvéparlesautoritéscantonalesmaispersonnenel’avaitdéclaréobligatoire.Très
probablementils’agitd’unstratagèmedel’éditeurColombipouraugmenterlesventesdulivre,
stratagèmeauquell’éditeurnepourraentoutcasplusrecourirdansleséditionssuivantes.Laconcurrence
entreGianinietTosettisembleavoirétéplutôtacharnée. 14
Laproductiond’unlivredelecturepourlesenfantstessinoisdevientdéfinitivementune“affaired’état”en
1906,avecladécisionduConseild’Étattessinoisdelancerunconcourspourlaredactiond’unlivrede
lectureuniqueetofficiel.Àlafind’unprocessusdécisionnelassezcomplexe,GianinietTosettiserontpriés
decollaborerenvuedelafusiondeleursdeuxtextesenunseul.Toutefois,ledécèsen1908deGianini
interromptletravail,etc’esten1910queseraenfinimpriméIllibrodiletturaperlescuoleelementaridel
cantoneTicino,réaliséparleseulTosetti.Lesbutsdecelivre,fruitd’unvéritableprojetpolitiquedu
gouvernementcantonal,sontrésumésdanslapréfaceduConseillerd’ÉtatEvaristoGarbani-Nerini:
[…]Perciòcheriguardapiùspecialmenteidueprimivolumi,nostrostudiocostantefudiottenerdalcompilatore
l’osservanzadeiseguentiprincipî:concedereunaparteedun’importanzaprevalenteallamaterianarrativa,cercata
anchenellesueformeprimordialidimito,dileggenda,difiaba,nelleformecioèincuisimanifestòecompiacquela
fanciullezzadeipopoli,tantosimilepermolticaratteri,allafanciullezzadeisingoliuomini;-abbandonareeriunirein
pochiesempiqueivieti,scialbiraccontinicheinfarcisconoisolitilibridilettura,ilcuiscarsovaloreintrinsecoèaffattodistruttodallatroppoapertaenoiosaintenzionemoralizzatrice;[…]bandireanchequell’altramiseriaefalsità
deilibridiletturachesonoilraccontinosettimanale,lapoesiettalanguida,laletterinatenera.[…]
12
Pouruneétudecomparativeentrecesdeuxgénérationsdetextes,cfr.Sahlfeld,2014;pouruneétudecritiquedesplans
d’étudesitaliensde1894etleursfinalitésnationalistes,cfr.Ascenzi,2004.
13
Grâceànotreactivitédedigitalisationdesmoyensd’enseignement,cetouvrageestmaintenanttélédéchargeable:
http://www.e-rara.ch/supsi/doi/10.3931/e-rara-35995
14
JCfr.àcesujetSenn,1994,pp.75-83.JelaisseaudoctoratdeGiorgiaMasoni,encoursauprèsdesuniversitésdeLausanne
etdeGenève,defairepleinelumièresurlesrapportscomplexesentreGianinietTosettietlesvicissitudespolitiquesetéditorialesdeleurmanuelsrespectifs,leprésentarticleayantpourseulbutunehistorisationdesaspectsdidactiquesduproblème.
JemelimitedoncàsignalerquedansleFondsduDépartementdel’éducationauxArchivesdel’EtatàBellinzonelaquestion
dulivredelecturesoccupeunegrandepartiedelacorrespondancedelacommissiondeslivresscolaires(1902-1914)età
utilisercommesourcesdemarechercheleCompte-renduduConseild’Etat(dorénavantContoreso).
WolfgangSahlfeld
9
C’estdoncunepédagogiemodernedelalecturequevisentlesautoritésaveccenouveau“premierlivre”
desentantstessinois.Concrètement,lepremiervolume(conçupourladeuxièmeclassedel’écoleprimaire)
contientuncertainnombredetextestrèsbrefsayantpourprotagonistesdesenfantsbonsetsages,suivis
àlafindelapremièrepartiedel’histoireduPetitchaperonrouge;touteladeuxièmepartiedulivreest
occupéeparuneréductionduRobinsonCrusoe(surcechoix,enpartieinspiréàdesdécisionsanalogues
danslesGrisons,cfr.Masoni&Fontaine,2015,etSahlfeld,2015).
Onlevoitbien,l’enseignementdelalectureetlespremièreslecturessontsouventliés:dansquelquescas,
lepremierlivrecomprendl’abécédaire(commedanslecasduLibrettodeinomi),dansd’autreslepassage
decedernierau«primolibro»esttoutaumoinspréparéàlafindel’abécédaire.Unbonexempledecette
dernièrestratégiesetrouvedansl’AbecedariodeNizzola,àlafinduquelnoustrouvons,dansl’ordre:
−
−
−
unepageconsacréeàl’inventiondelatypographieparGutenberg;
unepagecontenantleNotrePère;
unedernièrepagequirésumelesapprentissagesquelelivreafourniàl’enfant:«Orasoleggeree
scrivere.Conoscoancheinumeri.Scrivosulquadernoosullalavagnetta.Nellascuolafosempre
quellochemicomandalasignoramaestra.Acasaobbediscoalbabboeallamamma.Questolibroè
finito.Menedarannounopiùbello.Passeròinaltraclasse.Vivalascuola!»
Lacitationnousfaitd’ailleurscomprendreunfaitintéressant:lelivredeNizzolaaccompagnel’enfant
pendantuneannéescolairetouteentière.Pedroli,quienprendralaplaceaprès1910,feraunchoix
différent:àlafindesonabécédairefigureunmagnifiquearbredenoël,cardansladeuxièmepartiede
l’annéelesenfantsrecevrontdéjàlesecondlivret,sonlivreétantdiviséentroispetitsfascicules.Ces
aspectsliésàlamatérialitédulivredelectureonttrèsprobablementeuleurinfluencesurlespratiques
d’enseignement,etilseraitintéressantdelesapprofondirdansunedémarchecomparativeentrerégions
linguistiquesetsystèmesscolaires.
Les abécédaires d’Achille Pedroli
SilelivredeTosettiestunesolutionauproblèmedespremièreslecturesdesenfants,ilnerésoutpasla
questiondumoyendidactiquepourenseigneràlire.Cettesolutionestviséeparleslivresd’AchillePedroli.
Professeurdedidactiqueàl’écolenormaledeLocarno,cedernierestsansdoutel’auteurquiaenseignéà
lireetàécrireauplusgrandnombredepetitstessinoisetgrisonsdelapremièremoitiéduXXsiècle,mais
plutôtqued’unseullivrenousdevonsparlerd’unemultitudedelivres,dontquelques-unsavecdes
rééditionsquiendéformentcomplètementlanaturetoutenmaintenantlemêmetitre.Ilserasuffisantde
rappelerquesonprincipalabécédaire,Osservoeparlo,leggoescrivo,publiéparl’éditeurbellinzonais
Salvioni,aététiréen80.000copiesentre1921et1930.(Ilestcertesprobablequejusq’en1929,annéede
l’impositiondulivre
Figure3:AchillePedroli,Leggoescrivo(éd.1946)
uniquedanslesécolesde
l’Italiefasciste,uncertain
nombred’exemplairesa
étévenduenItalie.Mais
toujoursest-ilquedansun
Cantonde250.000
habitantsuntiragede
80.000copiesestpresque
incroyable.)Avecletitre
modifiéLeggoescrivo,le
texteseraencoreimprimé
en1946,1949et1952,par
ailleursavecdes
modificationsdidactiques
plutôtintéressantes:
dansl’éditionde1946,àla
letteraPletextenous
propose…uncloze-test
(figure3).
WolfgangSahlfeld
10
D’autrepart,onremarqueavecunecertainesurpriselagraphieduverbe«avoir»danslaphrase«Piove
tantoePierinononàl’ombrello»:lagraphieaujourd’huiobligatoireprévoit,pourdesraisonspurement
étymologiques(lat.HABERE)lalettreh-(«PiovetantoePierinononhal’ombrello»),cequiestunedes
grandessouffrancestantdesélèvesquedeleursmaîtresdanslespaysdelangueitalienne.Lagraphiesans
h-initialavaitprévaludanslesannées1910-1920sousl’influencedesintellectuelsdelarevue«LaVoce»
maiselleaétémalheureusementabandonnéeparlasuite.Nousnepouvonspasapprofondiriciune
questionliéeàl’histoiredel’orthographedel’italien,maisilnoussembletoutdemêmeimportantde
signalerquePedroli,maîtredeplusieursgénérationsdetessinois,estrestéfidèleàunetendance
innovatricedudébutdusiècle.(Ajoutonsquedanslesecondvolumeletextepassesansaucunedifficulté
apparenteàlagraphieavecl’initialeh-:àforcedeliredansles«vrais»livreslagraphie«correcte»,les
enfantsseseronthabituéssanstropdedifficultésàcelle-ci,cequidevraitnousfaireréfléchirsurlaforcede
l’expositionàlalangueécritedansl’acquisitiondel’orthographe.15)IlfautcertespréciserqueTosetti,
quantàlui,avaitfaitsienneunenormebienplusconservatrice,archaïqueettoscane(noustrouvonsdes
formescommegiuocareaulieudegiocare,desélisionsdevoyellesfinalesdutypequegl’infelicipourquegli
infelici,etc.).
Pourreveniràlagenèsedecelivre,ilfautdirequelanouveautéétaitdansl’air:unautreSyllabaire,
d’AngeloeBartolomeoTamburini,quiserevendiquaitaussidela«méthodemoderne»avaitvulalumière
en1908.D’autrepart,laquestiond’unmoyend’enseignement«suisse»seposait,nousl’avonsvu,depuis
lafinduXIXsiècle.Pourquoi,parmid’autrestextespossibles,lesuccèsdéfinitifaétéemportéparPedroli?
Danslecompte-renduduConseild’Étatde1907nouspouvonslirequelacommissioncantonaledulivre
scolaire«aproposélarédactiond’unnouveausyllabaireconformeauxprincipesdelascienceetaux
enseignementsdelapratique»(Contoreso1907,5).En1908elleapprouvel’abécécairedePedroliainsique
lelivredelecturesdeGianini/Tosetti(quienréaliténeseraimpriméqu’en1910),ainsiqu’unouvrageitalien
quisembleêtrelanouveautédumomentdanslepaysvoisin:leSillabarioperimpararelalettura
contemporaneamenteallascritturasecondoilsistemafonico,publiéàMilanen1908.Danslamêmeannée,la
commissionapprouveraaussiletextedesTamburiniet…l’AbécédairedeGiovanniNizzola.(Très
probablementcetteprésenceestdueausimplefaitquel’ouvragedeNizzolaavaitétéimprimé–pourla
dernièrefois–en1908,cequirendaitnécessairel’autorisationpourdonneràl’éditeurlapossibilitéde
liquiderlefonds.Finpeuglorieused’unlivrequiavaitdurédesdécennies…)En1910,lacommissionprend
unedécisionquiauradesconséquencesdurables:
1.Sonoapprovatiedichiaratiobbligatoriiseguentilibriditestoadusodellescuoleprimarie:
Osservo,parlo,leggoescrivo,sillabariocompilatodaAchillePedroli.
Librodiletturaperlescuoleelementariticinesi,compilatodaPatrizioTosetti,Ispettorescolastico.Volume1oe2o,
annoIIeIIIdiscuola.
[…]
2.Sonocancellatidall’elencodeilibriditestoperlescuoleprimariepubbliche[…]iseguenti:
Abecedarioperl’insegnamentosimultaneodellaletturaedellascritturadiGiovanniNizzola.
Leggoescrivo.NuovosillaborioperlescuoleelementariticinesidiA.eB.Tamburini.
[…]
(Contoreso1910,6-7.)
Voilàunvéritableactedecensureàl’égarddulivredesTamburini,etquidéfinitdefactoletexteobligatoire
desprochainesdécennies.(Parlamêmeoccasion,lacommissionélimineparailleurslesdeux«vieux»livres
delecturedeGianinietdeTosettiennelaissantsurlalistequele«nouveau»textedeTosetti,cequifinit
parlancerTosetticomme«dominus»surlemarchédulivrescolairetessinoispratiquementjusqu’en1945;
cfr.Sahlfeld,2013).
PourquoiPedroli?Uneréponseàcettequestionnousestdonnéedanslapréfacedel’ouvrage:
Ilpresentesillabario,approvatoeresoobbligatoriodalLodevoleDipartimentoEducazionenel1910,haincontratoil
favoredeidocentidelnostroCantoneedialtripaesi.
Essos’ispiraspecialmenteadesperienzeeseguitenellescuolepraticheannesseallaScuolanormalecantonale.
15
Quandj’aiparlédeceproblèmedansuncours,unedemesétudiantes,filled’institutrice,m’aditquesamamanluiavait
racontéquedanslesannés’60lapratiquedenepasalourdirlatâchedesenfantsdepremièreparl’explicationdelagraphie
«officielle»duverbeavereétaitencoretoutàfaitcourante,etquelepassageàlagraphiecorrectesurvenaittrèsnaturellementendeuxième.
WolfgangSahlfeld
11
LetextedePedroliétait,end’autrestermes,unproduitdel’écolenormalequidanscesannés-làétait
devenuelevraicentrenévralgiquedanslaformulationdelaréférencepédagogiqueet,dansuncertains
sens,détenteurd’unehégémoniepresquetotalesurlesystèmescolaire.(Hégémoniequipassaitaussipar
laformationdesenseignants,commenousl’indiqueclairementlerenvoiàl’expériencedela«scuola
pratica»,uneécoleprimaireannexéeàl’écolenormaledanslaquellelesétudiantsdecettedernière
faisaientleursstagespratiques.)Voilàpourquoil’ouvragededeuxintellectuels«libres»commeles
Tamburinin’auramêmepasunesecondeédition:nousnesommesplusauXIXsiècle,èpoqueàlaquelledes
intellectuelsindépendantsetquin’étaientpasorganiquementliésau«système»(c’étaitlecasde
GiuseppeCurti),avaientpuproposerdeslivresquiavaientfinipars’imposersurle«marchédesidées»en
obtenantlasympathiedesenseignants.
Leslivresdepremièrelecturedesannées'30et'40
DanslesGrisons,ledéclindel’herbartismeetl’émancipationdesminoritéslinguistiques(faut-ilrappelerla
votationfédéralede1938quifaitduromanchelaquatrièmelanguenationale?)faitquelapartieitalophone
duCantoncommenceàmanifesterledésirdedisposerdesespropresmoyensd’enseignement,quine
soientnitraduitsdel’allemand(commel’avaientétéleslivresdelecturedelapériodeherbartienne)ni
importésduTessin(noussavonsquedepuisenviron1920lesécolesdesvalléesitalophonesutilisaientles
textesd’AchillePedroli16).En1933,IdaGiudicettipublieainsiunlivredelecturepourlapremièreclassedes
écolesprimairesdontletitren’avraimentriend’original:Ilmioprimolibro.(Unedeuxièmeéditiondece
texteseraimpriméeen1954.)Selonl’indicationdufrontispice,l’ouvrageestimmédiatementdéclaré
obligatoiredanslesécolesitalophonesduCanton:
Ilpresentelibrodiletturaperla1°classeelementarecompilatodaIdaGiudicetti,illustratodaFilippoArlenviendichiaratoobbligatorioperlescuoledelGrigioniItaliano.
IlCapodelDipartimentodell’EducazioneDott.R.Ganzoni.
Coira,1°giugno1933
Ilestintéressantderemarquerqueladéclarationmentionne,enplusdel’auteure,l’illustrateur.
Effectivementonpeutremarquerqueleslivresdelecturedesannées’20et’30commencentàoffrirà
l’enfantdesillustrationstrèsdifférentesdesvieillesincisionsquiavaientcaractériséleslivresdelecturedu
XIXsiècle.Ledessinateurcommeco-auteurdulivredelecturescommenceàtransformercetobjeten
quelquechosedeplusprèsdel’enfant,avecdesillustrationnettementmoinsstéréotypéesetsurtout
reconduisiblesaulivrepourl’enfance.(Rappelonsquedanscesannées-lànaissentaussilespublicationsdes
ÉditionsSuissespourlaJeunesse,souventtrèsbienillustrées.)
Danslamêmetendanceàtransformerlepremierlivredel’enfantd’objetpurementscolaireenlivrepour
l’enfanceobjetd’usagescolairesesitueaussiuntextetessinoisde1942,Girotondod’AnitaCalgari.Ici,c’est
ledoyenmêmedelalittératuretessinoise(etprésidentdalacommissioncantonaledéputéeàautoriserles
livresscolaires),FrancescoChiesa,àpréfacerletexteencestermesflatteurs:
Misembranoevidentileottimeintenzioniedibuonicriteridell’Autrice,laqualehavoluto,comesidice,spalancare
lafinestradellascuolaeimmetterviunabuonaventatad’ariaserena.
Girotondoracontel’histoired’unenfantdelanaissanceaupremierjourdel’école,avecbeaucoup
d’épisodesdelavie:lanaissancedelapetitesœur,unvoyageauzoodeBâle,lesvacancesscolairesetc.
ToutcelaestcensésedéroulerdansunvillageimaginaireaubeaunomdeMontesereno.Insérésdansle
textenoustrouvonsdeschapitresplusdescriptifssurdesaspectsdelaviequotidienne,etquisuiventplus
oumoinslestracesde«savoir»transmisparlalecturequenousconnaissonsdepuislestempsduLibretto
deinomi.(Pouruneanalysedetoutel’œuvredeCalgaricfr.Senn,1994,153-158.)
AvecIdaGiudicettietAnitaCalgarinoussommesarrivéesdanslapériodeditedelaDéfensespirituelledela
Patrie.Lelecteurneserapassurprisd’apprendrequedanscesannés-là,lesdiscourspatriotiquesse
multiplient,souventancrésàlareprésentationdesymbolestelsqueledrapeau,lessoldatsetc.(figure4).
16
MartinSchmid,GraubündensSprachverhältnisseundSprachenpflege,in:“ArchivfürdasschweizerischeUnterrichtswesen”,
1945.
WolfgangSahlfeld
12
Figure4:AchillePedroli,Leggoescrivo(éd.1946)
Lalongévitédeslivresde
cettepériode,quenous
avonsdéjàconstatée
pourletextede
Giudicetti,aproduitdans
cecasuneffetencore
plusintéressant:le
volumed’AnitaCalgari
seraréimpriméen…1972,
avecuntitredifférent
(L’Altalena),destextesen
partietrèsdifférents(il
serasuffisantdedireque
noustrouvonsmêmedes
contesafricainsetque
l’unedesépisodesdu
livreregardel’entreprise
d’Apollo9etl’arrivée
d’Armstrongdansla
lune),maisenlaissant
inaltéréelaflatteuse
dédicacedeFrancesco
Chiesa(legrandvieuxde
lalittératuretessinoise
mourraunanaprès,en
1973).
Conclusions
Quedirepourconclurecettepetiterecherche?Ilmesemblequenouspouvonstoutd’abordconfirmerque
lelienétroitentrel’apprentissagedelalecture,les«premièreslectures»desenfantsetleprojetéducatif
globaldel’écoleesttrèsétroit.Celasevoitici,autoutdébutducurriculumdelectures,aveclamême
évidencequedansleslivresdelecturesetanthologiesdesannéesetdegrésscolairesplusavancés.
Lepassageimmédiatdel’abécédaireau«premierlivre»nesembledoncpasunhasardmaislerésultatde
choixpédagogiquesprécis:sil’écoledoitformerlescitoyens,quecelacommenceimmédiatement.
Deuxièmement,nousvoyonstrèsfréquemmentdesinterventionsdirectesdesautoritéspolitiquesdansce
domaine,interventionsquisefontd’ailleursdeplusenpluspressantesàpartirdelafinduXIXsiècleetqui
rejoignentleurdegrémaximaldecontrainteavecl’impositioncommetexteuniqueetobligatoiredes
textesdePedrolietTosettiauTessin(en1910)etdeIlmioprimolibrod’IdaGiudicettidanslesGrisons
(1933).Danslesdeuxcas,lefaitqu’onarriveàdeschoixaussicontraignantss’expliquepardesraisons
WolfgangSahlfeld
13
externesàlaSuisseitaliene:en1910leTessindoitfairefaceàdescontenusdeslivresitaliensdemoinsen
moinscompatiblesavecl’usageenSuisse,eten1933lapublicationd’un«primolibro»pourlesenfants
italophonesdesGrisonsauneévidentesignificationpolitiqueliéeàlaDéfensespirituelledesminuscules
minoritésitalophesdecesvallées,particulièrementmenacéesparlapropagandeexpansionnistedel’Italie
fasciste.
Cesraisonsexternesneseraienttoutefoispassuffisantespourexpliquerjusqu’auboutleschoixfaitspar
lesautorités.Ainsi,l’impositiondestextesdePedrolietTosettiestévidemmentliéeaurôlejouréparl’école
normaledeLocarno,pôlepédagogiquedeplusenplushégémoniaquedanslesystèmescolairetessinois
(etdontl’histoireestencoreàécrire),tandisquel’émergencedudésird’autonomiedesGrisonsitalienspar
rapportauxtextesdePedrolis’insèredansleplusgrandprocessusd’émancipationdecetterégion,qui
commenceàsedéfinir«Grigioneitaliano»justementdanslesannéesentrelesdeuxguerresmondiales(la
ProGrigioniitalianoestfondéeen1918).
Encequiconcernelaréférencepédagogiqueetleslieuxoùelleestélaborée,ilfautdoncsignaler
l’importancedesdeuxécolesnormales:c’estsousl’influencedecesinstitutsdeformationdesmaîtreset
deleursprofesseursdepédagogiequedesméthodessontdéveloppéesetdiffusées,etquedesmanuels
sontimposés(ouempêchésdecirculercommedanslecasdel’abécédairedesTamburini).Letournant
décisifsesitueaudébutduXXsiècle,lorsquedanslesdeuxCantonsdifférentesconditionssontréunies
pourfaireavancerlapédagogiedelalecture:laprésenceconsolidéed’uneécolenormale,l’émergence
d’uneréférencepédagogiqueforte,lanécessitédes’émanciperdesculturesetdesmoyenspédagogiques
surlesquelsonavaitpucompterjusque-là.CelavautaussidanslecasdesGrisons,ouseullafindela
périodeherbart-zillerienneetdesonimpositionparl’écolenormaledeCoiredonneuneautonomie
suffisanteauxinitiativeslocalespourrendrepossibilelapublicationd’un«premierlivre»destinéaux
enfantsdecetteminusculeminoritélinguistique.
Bibliographie
Moyensd’enseignementconsultés(dansl’archive«FondoGianini»delaSUPSIàLocarno)
Illibrettodeinomieprimolibrodiletturaperlescuoleelementari,Bellinzona,Colombi,1880(premièreéditionMilano,Imperial
RegiaStamperia,1832).
Nuovolibrettodeinomieprimolibrodilettura,primaedizioneriformataacuradiGiovanniNizzola,Lugano,Traversae
Degiorgi,1886.
SaggiodiLetturegiovaniliadusodellescuolepopolari,delprof.GiuseppeSandrinidiValcamonica,Bellinzona,Colombi,18552.
Abecedarioperl’insegnamentosimultaneodellaletturaedellascrittura,delprof.Nizzola,Lugano,TipografiadiAjanieBerra,
18828.
[SilvioMaurizio],IlNovellino.SecondolibrodiletturaperlescuoleelementaridelGrigioneitaliano,compilatoededitoper
incaricodelLod.Consigliod’Educazione,Coire,1894.
GiuseppeCelli,Sillabarioperimpararelaletturacontemporaneamenteallascritturaseocondoilsistemafonico.Approvatodal
MinisteroitalianodellaPubblicaIstruzione,Milano,Celli,1908.
AngeloeBartolomeoTamburini,Leggoescrivo.SillabarioperlaSvizzeraitalianasecondoilmetodomoderno,Bellinzona,
Stabilimentolito-tipografico,1908.
AchillePedroli,Osservoeparlo,leggoescrivo.SillabarioperlescuoledellaSvizzeraitaliana,Bellinzona,Salvionied.,1910
(plusieurséditionsjusqu’en1925).
AchillePedroli,Leggoescrivo,Bellinzona,Salvionied.,19461(19492,19523).
WolfgangSahlfeld
14
Littératuresecondaire
AscenziA.(2004).Traeducazioneetico-civileecostruzionedell’identità.L’insegnamentodellastorianellescuoleitaliane
dell’Ottocento.Milano:Vita&Pensiero.(EnparticulierlechapitreII.5,Traesigenzenazionalisticheeinvoluzioneautoritaria
dellasocietàitaliana:lastorianeiprogrammiBaccellidel1894,104-115.)
Contoreso=Compte-renduduConseild’Étattessinois,1831-présent.
DBE(2015)=DizionarioBibliograficodell’Educazione,direttodaGiorgioChiossoeRobertoSani,Milano:EditriceBibliografica.
Fontaine,A.&MasoniG.,Circolazionitransnazionalidiletturemoralinell’EuropadelsecololungoUnastoriaditransfert
culturali.AStEd2015,22-39.
Marazzi,Elisa(2014).Libriperfaregliitaliani.L’editoriaperlascuolaaMilanonelsecondoOttocento,Milano:FrancoAngeli
ed.
Sahlfeld,W.(2013).LibridiItalianoinSvizzeraitaliana,periodo1915-1945.AStEd(=AnnalidiStoriadell’educazione),n.20,
2013,217-239.
SahlfeldW.(2014).Libridiletturaitalianinellascuolaticinesedell’Ottocento.IlcasodelGiannettoedelSandrino.AStEd,n.21,
2014,219-234.
SahlfeldW.(2015).MetodicaaustriacaepedagogiaherbartiananeiCantonidelTicinoedeiGrigioni.Duestorieditransfert
pedagogico-culturali.AStEd,n.22,2015,p40-60,encoursdepublication.
SennD.(1994).«Bisognaamarelapatriacomesiamalapropriamadre»:NationaleErziehunginTessinerLesebüchernseit
1830,Zürich:Chronos-Verlag.
Marcacci,M.&ValsangiamoN.(éd.s),2015.Pertuttieperciascuno.LascuolapubblicanelCantonTicinodall’Ottocentoai
giorninostri.Locarno:Dadòed.
Auteur
WolfgangSahlfeld,estformateurd’enseignantsdusecondaireIauprèsduDipartimentoFormazionee
apprendimento(DFA)delaSUPSIàLocarno.Aprèsdesetudesdelittératureitalienneetunethèsede
doctoratsurPirandelloàl’universitédeNeuchâtel,ilatravailléàMilanocommeenseignantdelangueset
traducteur.Depuis2003iltravailleauDFA,ouilacontribuéàlaconstructionducentrederecherché
“Scuolaesocietà”.Depuisunedizained’annéessonactivitédechercheurapourobjetladidactiquedu
textelittéraireetl’histoiredel’éducationenSuisseitalienne.
Cetarticleaétépubliédanslenuméro2/2016deforumlecture.ch
WolfgangSahlfeld
15
Plate-formeinternetsurlalittératie
Abecedario,Sillabario,erstesLesebuch–DieerstenLektürender
SchülerInneninderitalienischenSchweizamEndedes19.undamAnfangdes20.Jahrhunderts
WolfgangSahlfeld
Abstract
IndiesemBeitragwerdendieErstlese-Lehrmitteluntersucht,dieinderitalienischenSchweizderzweiten
Hälftedes19.unddererstenHälftedes20.JahrhundertsinGebrauchwaren.DabeiwerdenauchZusammenhängemitdemnormativenDiskursüberUnterrichtsmethodenundmitdenGrundlagenderpädagogischenArbeitindenKantonenTessinundGraubündeneinbezogen.
DieAnalysenvertiefendasWissenüberdieVerwendungvonLehrmittelninderitalienischenSchweiz,die
PolitikbeiderHerstellungundVerbreitungdieserLehrmittelunddensichveränderndenpädagogischen
Bezugsrahmen.Insbesonderesollüberprüftwerden,obsichdienachbestimmtenKriterien(UnabhängigkeitvonausländischenLehrmitteln,VorhandenseinoderFehleneinesnationalenBezugsrahmens,EntwicklungpädagogischerKonzepte)bestimmtenhistorischenEtappenauchandenErstleselehrmittelablesen
lassen.
Schlüsselwörter
Leseunterricht,Lehrmittel,ItalienischeSchweiz,19.undAnfang20.Jh.
DieserBeitragwurdeinderNummer2/2016vonleseforum.chveröffentlicht.
www.forumlecture.ch|www.leseforum.ch–2/2016
16