jan zachwatowicz - kartografja średniowiecznych klasztorów

24.
K. Mokłowski.
25.
Marjan
O budownictwie
S t r . 231.
drewnianem
z powodu
książki
1895.
Dietrichsona
26.
Sztuka ludowa w Polsce.
Sokołowski.
Der Norden
in der Bildenden
Christliches u m das jahr
Kunst Westeuropas.
1000, h e r a u s g e g e b e n
v.
Heidnisches und
Josef
Strzygowski.
W i e n 1926, s t r . 149.
27.
Zbiór pamiętników
historycznych o dawnej
Polszczę,
W a r s z a w a 1822,
t. III, s t r . 342.
28. Baliński i Lipiński.
Starożytna P o l s k a . T . III, s t r . 835.
JAN ZACHWATOWICZ - KARTOGRAFJA ŚREDNIOWIECZNYCH
KLASZTORÓW CYSTERSKICH W POLSCE.
W
pracach nad budownictwem
sprawa
filjacji
oraz geograficznego
dajemy
w niniejszym
numerze
Cystersów
Biuletynu
s t a w i e n i a t y c h zagadnień, b e z pretensji
opracowania
wiadomości
historycznego
źródłowych
Zestawienie
mieckie
obejmuje
zresztą d o
i datach
macierzyste
wszystkie
odgrywa
klasztorów.
próbę graficznego
skomplikowanych
o osobach
i duńskie o r a z
dużą r o l e
rozmieszczenia
i
wyczerpującego
sprzecznych
nieraz
fundacji.
klasztory
fundacje
Po­
przed­
francuskie,
polskiego
nie­
pochodzenia,
które b y ł y z a ł o ż o n e n a z i e m i a c h n i e g d y ś p i a s t o w s k i c h ( d z i e d z i c t w o
Bolesława
Krzywoustego),
ziemiach obcych.
lazła s i e p o z a
stawionej
granicami
na mapie
klasztorów
filjacje
i obcych
klasztorów
Rzeczypospolitej.
przedewszystkiem
administracyjnej,
wnosić o współ­
nieco
jako
niemające
p o l s k i c h klasztorów
klasztorne,
linji
filjacji
bezpośrednie­
Bedą to
obsługu­
nie będące filjacjami
f o r m , będą w a r u n k i l o k a l n e i materjał
to niezmiernie
interesujące
form,
o punkty,
cysterscy,
rów m a c i e r z y s t y c h . I n n e m i c z y n n i k a m i , wpływającemi
gadnienie
filjacji
cysterskich.
o ś r o d k i , w których s z k o l i l i s i e b u d o w n i c z o w i e
jący później b u d o w l e
Linje
o d m i e n i ę , zahaczając
nieuwzględnione w tern z e s t a w i e n i u
g o związku z genealogją
Z przed­
n i e można jeszcze
architektoniczno-budowlanych.
n i e w ą t p l i w i e i s t n i e j ą c e , pójdą
polskich na
p U s k i c h z n a c z n a ilość z n a ­
współczesnej
zależności,
polskich
zależności f o r m
wreszcie
Z klasztorów f u n d a c j i
wymaga
ich klaszto­
na odchylenia
budowlany. Z a ­
specjalnego
opra­
cowania.
W
przedstawionych
rozróżniamy trzy
I.
Bezpośredniego
Jędrzejów,
powstają
na mapie
filjacjach
klasztorów
pochodzenia
Sulejów,
w
z
Wąchock,
Francji
(z
Morimond —
Koprzywnica),
następstwie k l a s z t o r y
w
r z y c e ) , n a Śląsku ( R u d a , l e m i e l n i e c a ) ,
nowo) i na Spiszu (Szepes,
334
polskich
grupy:
z
których
Sądeckiem
(Szczy-
na Pomorzu
Bardyjów).
(Koro­
II.
Pochodzenia
morski
francusko-duńskiego,
Kolbac
i
pochodny
o r a z żeński k l a s z t o r w
III.
Pochodzenia
i
klasztor
w
Oliwie
Żarnowcu.
niemieckiego
tory w C a m p
d o których należą p o ­
od niego
w o p a r c i u o nadreńskie k l a s z ­
flltenbergu.
Należy
tu
klasztorów
CZĘŚĆ
śląskich ( L u b i ą ż , H e n r y k ó w o r a z ż e ń s k i w T r z e b n i c y ,
mieniec,
Gryzów),
Wągrowiec,
klasztory
Obra,
Paradyż,
i Owińska), p o m o r s k i e
oraz jeden
Miejsca
w
wielkopolskie
Bledzew
i żeńskie:
P e l p l i n (żeńskie: Toruń i C h e ł m n o )
krakowskiem—Mogiła.
założenia
klasztorów
ulegały
niekiedy
zmianom,
te w y w o ł y w a n e
poszukiwaniem
zdrowotnym
Mogiła),
z
dogodniejszego
terenu
pod względem
(Samburia — Peplin,
bądź
miejsc
też
względami
narażonych
na
Zemsk—Bledzew,
bezpieczeństwa,
ze
zmianą
Wąchock,
Byszewo —
nazwy
gają
faktycznego
klasztoru
klasztorów
Źródła podają
wreszcie
budową
lat.
klasztoru
w
wielu
się
Wie­
czyli C a m i n na
i
Pomiędzy
momentem
wypadkach
przekazy
bardzo
daty fundacji,
budowy,
Różnice w czasie
aktem
się­
fundacji i upo­
przybycia
zakonników
l u b kilkanaście lat, należałoby więc p o ­
trzy daty d l a każdego k l a s z t o r u .
szości w y p a d k ó w
aktu
są
p r z y b y c i a zakonników.
m o g ł o minąć i s t o t n i e k i l k a
dawać w s z y s t k i e
usunięcie
wypadkach mamy do
(Kamienna
często p o m i e s z a n e
n i e k i e d y kilkudziesięciu
sażenia,
lub rol­
Koronowo).
Daty początkowe
chwiejne.
jako
co
były
Kacice—
napady (Ludzimierz — Szczyrzyce,
leń — P r z e m ę t , Ł e k n o — W ą g r o w i e c ) . W k i l k u
czynienia
—
Ołobok
zostało uwzględnione n a tablicy. Przesunięcia
niczym
Ka­
(Łekno
źródłowe najzgodniej
Niestety
podają
w więk­
tylko
datę
fundacyjnego.
Daty
założenia
klasztorów
podane
są w e d ł u g
fundamentalnej
pracy L e o p o l d a J a n a u s c h k a — O r i g i n u m C i s t e r c i e n s i u m T o m u s I ( V i n dobonae
wiasy.
1877).
Daty pochodzące
Praca Janauschka
nia tablicy i m a p y
przyjęta
z i n n y c h źródeł ujęte
została
z uzupełnieniem
są w n a ­
za podstawę
nieuwzgiędnionych
opracowa­
przez niego
k l a s z t o r ó w w/g artykułu k s . Z . C h . p . t. C y s t e r s i w P o l s c e
klopedji
Dla
klasztorów
przyjęto
chen
kościelnej
ks.
Nowodworskiego
żeńskich,
opracowanie
których
Fr. Winter'a:
Deutschland, Gotha
Janauschek
nie
1874).
zdążył
wydać,
D i e C i s t e r z i e n s e r d e s nordóstli-
fundacja
klasztoru cysterskiego
n a r o k 1292 ( m ę s k i e g o k l a s z t o r u w G r y z o w i e
toru żeńskiego
(w E n c y -
Warszawa,
1868 — 7 1 .
O s t a t n i a średniowieczna
pada
T . III,
w T o r u n i u ) . Następuje
w w i e k u XVII i XVIII p o w s t a j e
kilka
dłuższa
klasztorów
oraz
przerwa
przy­
1311 k l a s z ­
i
dopiero
na wschodzie Pol-
335
ski.
Podajemy
sce (według
j e d l a u z u p e ł n i e n i a całości d z i e j ó w C y s t e r s ó w w P o l ­
artykułu k s . Z . C h . o p . c i t . ) .
Klasztory
męskie:
Wistyce
(wojew.
k l a s z t o r j e s t filją
Olizarowy
ski.
Filjacja
O.
Tyszkiewicz,
1710, f u n d . J a n
Komorow­
Wistyc.
(obecnie
nie ustalona.
Vallis
1670 f u n d a t o r
Staw (wojew. Poleskie)
Kimbarówka
Filjacja
wileńskie)
wąchockiego.
Gratiae
Z . S . R. R.)
Patronat
1711, Z y g m u n t S z u k s z t a .
Oliwa — Pelplin.
(w p o b l i ż u
Kimbarówki)
pocz.
XVIII
w.
Filja
Przemętu.
K l a s z t o r żeński:
Dolina
nedykt
Anielska
Różański.
Wszystkie
(w pobliżu K i m b a r ó w k i ) 1 7 4 3 , f u n d .
Filja
niemal klasztory
pocz. X I X wieku.
Obecnie
skie klasztory: w Mogile
W
pracy
nauschka,
są
miały
zgromadzenia
w Polsce
czynne
prócz
i ks. Z. C h . , korzystałem
wymienionych
ny p a r o c h i a l n y c h kościołów... w d a w n e j
I858 i S t . K u t r z e b a :
Wł.
wiadomości
historycz­
poznańskiej,
T . I.
Kraków
Poznań
1933,
oraz
Kraków 1867.
Cystersów w W ą c h o c k u , Kraków 1930.
Opactwo
Cysterskie
Sulejowskie.
Spraw.
H i s t . S z t u k i , T . I, K r a k ó w 1 8 7 9 .
Łuszczkiewicz,
w Koprzywnicy.
Wł.
Śląska
z
Krótki o p i s
diecezji
Cystersów w M o g i l e ,
Opactwo
Łuszczkiewicz,
Komisji
Wł.
Historją
dzieł ogólnych: J a -
monografji:
Opactwa
M. N o w i ń s k i ,
do
tylko d w a cyster­
niniejszej
o k l a s z t o r a c h w dziełach: Ł u k a s z e w i c z a :
Monografja
zakonne
i Szczyrzycu.
W i n t e r a
z następujących
ks. Be­
Ołoboku.
Kościół
i
reszty
klasztoru
Cysterskiego
S p r a w . K o m . H i s t . S z t u k i T . III, 1 8 8 8 .
Łuszczkiewicz,
Opactwo
Cystersów w Lądzie n a d Wartą.
S p r a w . K o m . H i s t . S z t . T . III. 1 8 8 8 .
H.
J . SI e u m e r ,
flbtei
Die
T. W a r m i ń s k i ,
cienser
W.
ursprûngliche
Gestalt
der
Zisterzienser —
O l i v a , H e i d e l b e r g 1909.
Urkundliche Geschichte
Kloster zu Paradies.
D e p d o l l a ,
Geschichte
der
ehemaligen
Cister-
M i ę d z y r z e c z 1886.
des
Klosters
Łekno—Wongrowitz,
Ł e k n o 1917.
Z a k r z e w s k i ,
Dzieje
Klasztoru
w
Szczyrzycu.
R o z p r . flk. G m .
S. Il, T . X V I .
H. L i k o w s k i ,
Początki
klasztoru Cystersek
w Owińskach,
Po­
znań 1 9 2 4 .
E. J a n o t a ,
Tow.
336
Zapiski
o Bardyjowie
Nauk. Krakowskiego
i
najbliższej
okolicy.
T. X X I X , Kraków 1862.
Rocznik
MAPA
2. POCHODZENIE
I ROZMIESZCZENIE
KLASZTORÓW
CYSTERSKICH
W POLSCE
ŚREDNIOWIECZNYCH
1:6.000.000.
LES ORIGINES
ET L'EMPLACEMENT
DES CHARTREUSES
AU
MOYEN-AGE.
EN
POLOGNE
od Oreenwich
ÇVctnice Polski za B o l e s T a w a
Krzywousteg>o t i i 3 8 .
f
Polski wspoTczesnej
klasztor
*
męski
zerfski
oprać. J.
Zachwatowicz
GENEALOGJA ŚREDNIOWIECZNYCH KLASZTORÓW CYSTERSKICH W POLSCE
K L A S Z T O R Y MĘSKIE
OLIWA
Clairvaux
Esrom
1115
1154
KOLB AC
(Mera
Wracisław
Sambor,
V a l l i s ) 1170
U, ks.
1186/1173
Marienwalde
Pom.
ks.
Pom.
1294
H i m m e l s t a e d t 1376
MOGIŁA
( C l a r a T u m b a ) 1222 p i e r w .
Wisław h. Odrowąż,
HENRYKÓW
Pforta
LUBIĄŻ
1132
Henryk
( L u b e n s ) 1175
Bolesław
Długi
(Henryk
Cîteaux
I
(Cistercium)
2. III. 1 0 9 8
Camp
(Vêtus C a m p u s )
1123
Lehnin
1183
Volkenroda —
1131
Dobrilugk
1165
B L E D Z E W ( N o w y - D o b r y ł u g ) 1 2 8 2 . D o 1407 Z i e m s k
Władysław Odonicz, ks. Wkp.
ftmelunxborn
1135
Doberan
1171
P E L P L I N 1267 p i e r w . S a m b u r i a
Sambor ks. pom.
1143 —
Zbilut
LĄD
h.
J Ę D R Z E J Ó W 1149
Jan, arbp. gniezn., Klemens
SULEJÓW
II, ks.
WĄCHOCK
(Coella
bp.
Mariae)
krak.
'179 —
Szepes
1223
( C l a r a P r o v i n c i a ) 1185 — Bardyjów
p o c z . XIII w .
II, ks. Sandom •
KOPRZYWNICA
Kazimierz
Mikołaj
R U D A 1255
Władysław
Kazimierz
Sandom-
h.
Bogorya
OBRA
I, ks.
1249
bp.
wojew.
Byszewa.
Lecz.
P A R A D Y Ż ( P a r a d i s u s B . M.) 1236
Mikołaj Bronis h.
Wieniawa
P R Z E M Ę T 1 2 8 5 . D o 1418 w W i e ­
l e n i u , Benjamin
wojew.
1237
Sędziwoj
kant.
gniezn.
Stary
II. K L A S Z T O R Y ŻEŃSKIE
1239 p i e r w . L C J D Z I M I E R Z
Cedron,
KORONOWO
1177
Kazimierz
Gedeon
Gryf
—
Bolko
1292
( L e n d a ) 1146
Teodor
h.
1396
Topór
Mieczysław
SZCZYRZYCE
Morimond
(Morimundus)
1115
WĄGROWIEC
Odonicz
(Szpital) (1228) o d 1285 m n i s i z
Bogusz,
Sittichenbach
1141
ŁEKNO
ftltenberg
(Vêtus M o n s )
1153
SZPETAL
GRYZÓW
II ks., Mikołaj
Wawrzyniec
Walkenried
1129
Kacice
krakowski
1127
KAMIENIEC
ks.)
Iwon bp.
wojew.
krakow.
JEMIELNICA
ks.
opolsko-rac.
1256 p i e r w .
ks.
BYSZEWO
Bolesław
1290
I ks.
Clairvaux
opolski
Esrom
Kolbac
Żukowo
(norbertanki)
Oliwa
i
J Ż A R N O W I E C (1235)
J
Sobiesław ks.
pom.
Cîteaux
O Ł O B O K 1213
Wład. Plwacz
Kujaw.
Morimond
Camp
Walkenried
Pforta
T R Z E B N I C A 1215
Sw.
Jadwiga
Henryk
I
wojew.
O W I Ń S K A 1242(58)
Przemysław ks. pom.
CHEŁMNO
? TORUŃ
(1267)
1311
Królewiec
(1349)
II
C A R L AF U G G L A S
-
(STOCKHOLM)
LES ÉMAUX DE G N I E Z N O .
„Les émaux cloisonnés les p l u s r e m a r q u a b l e s de l ' O c c i d e n t " —
tels s o n t les m o s , peut-être u n p e u exagérés, p a r l e s q u e l s
koff
caractérise, d a n s
t i n s ') l a s u p e r b e
une
mitre
de
Linkôping
en
Suède
( f i g . 1).
broderies
remarquable,
à la cathédrale
byzan-
émaillé, q u i o r n e n t
a u M u s é e d e s Antiquités N a t i o n a l e s d e l ' E t a t d e Suè-
de, S t o c k h o l m )
Les
série d e s p l a q u e s e n v e r m e i l
appartenant
(actuellement
Konda-
s o n i m p o r t a n t e étude s u r les émaux
en perles qui ornent
représentent
l'Annonciation
cette mitre, oeuvre
et
les deux
d'art
patrons
de
la cathédrale de Linkôping: les apôtres P i e r r e et P a u l , entourés d e
m o t i f s végétaux; c'est sans d o u t e u n e x e m p l e de l'adresse et d u goût
des
religieuses du couvent
la
beauté
du
X V - e s.; à s e s infulae
drale,
de
celles
leurs
de
de Ste B r i g i t t e à V a d s t e n a , célèbres p a r
ouvrages.
Kettil
La
o n voit,
Karlsson
1459 — 1465, d u r a n t q u e l q u e s
mitre
ne date que
à côté d e s
Vasa.
années
du milieu
armes de
Evêque
de
la cathé-
Linkôping
de
a d m i n i s t r a t e u r d u r o y a u m e , il
a p p a r t e n a i t à l ' i l l u s t r e f a m i l l e d e V a s a , p l u s t a r d m a i s o n r o y a l e , q u i régna e n Suède et e n P o l o g n e ) . L e s p l a q u e s q u i o r n e n t la m i t r e m a i n 2
t e n a n t e t q u i o n t f a i t p a r t i e d ' u n e série p l u s g r a n d e , s o n t p l u s a n ciennes.
E l l e s d a t e n t é v i d e m m e n t d u m i l i e u d u X l l - e s.
O n peut
s u p p o s e r q u e c e s p l a q u e s f u r e n t a c q u i s e s par G i s l e , é v ê q u e de Linkôp i n g , à l ' o c c a s i o n d u c o n c i l e q u i se tint à Linkôping s o u s la présidence
d u c a r d i n a l N i c o l a s d ' A l b a n o ( p l u s t a r d le P a p e A d r i e n IV) e n 1152;
peut-être
Les
même
furent-elles
p l a q u e s d e l a série
lement
on
en compte
4.2, e t 3.4 c m ) , e t e n
d'or s u r fond
rondes
bleu,
figurées );
3
offertes
à l'évêque
p a r le c a r d i n a l .
a n c i e n n e étaient p l u s n o m b r e u s e s : a c t u e l 35 de trois g r a n d e u r s
plus
des
plaques
qui remplissent
différentes
( d i a m . 5,
triangulaires, à
les c h a m p s entre
feuillage
les plaques
l e s p i e r r e s précieuses n o n taillées ( r u b i s , s a p h i r s ,
lapis lazulis) semées entre
les plaques, proviennent elles aussi, de
la m i t r e
la
plaques
que
ques
Dans
mitre
les cadres
de Linkôping
restent vides.
il m a n q u e
E n même
trois
temps
la m i t r e fut exécuté u n r e l i q u a i r e p o u r la cathédrale; à s a gar-
niture
gues,
originaire.
rondes, dont
brodée
ce q u i
o n voit
prouve
6 sertissures
qu'on
vides,
de
dimensions
a profité d ' u n c e r t a i n n o m b r e
analode
pla-
de l ' a n c i e n n e m i t r e , restées s a n s e m p l o i a l o r s q u e la n o u v e l l e
mitre a
remplacé l ' a n c i e n n e ) .
4
L a d i s p o s i t i o n d e s plaques s u r la
337
338
339
Fig. 3. I.a mitre de Linkôping; détail.
mitre
La
originaire
série
de
infulae
différait
de celle
complète décorait
la m i t r e
—
adoptée
p o u r l a m i t r e d u X V - e s.
alors les c h a m p s ,
comme
en témoigne
les b o r d u r e s
et l e s
la r e c o n s t r u c t i o n
de
M l l e B r a n t i n g et d u prof. L i n d b l o m .
Les
p l a q u e s s o n t u n p e u bouclées. E l l e s représentent:
d u C h r i s t ( f i g . 1), o n z e
deux exemplaires—à
l'effigie
vingt
les
m o i n s q u e l ' u n e d e s p r é s u m é e s r é p l i q u e s n e fût
de St. Mathias' ), tous portant des livres o u
des rouleaux;
;
images
l'image
apôtres d o n t saint J e a n et s a i n t M a t h i e u e n
de saints
sans
attributs
(peut-être
représentent-ils
..vieillards de l'flpocalipse"?); e n f i n u n archange (Michel?) portant
u n g l o b e , et d e u x séraphims; les effigies s o n t
figures,
à l'exception
représentées à d e m i -
d e s s é r a p h i m s ( f i g . 3 ) . fl c ô t é d e s i m a g e s d u
C h r i s t et d e s apôtres se t r o u v e n t d e s i n s c r i p t i o n s e n caractères l a t i n s ;
cependant
la manière d'écrire
(fig.
PETPUS
1)
et
à
relations a v e c le m o n d e
ment
bleu
fané
X auprès de l ' i m a g e d u S a u v e u r ,
Les tons
t i r a n t s u r le v e r t ,
grisâtre, c h a n g e a n t
PETRUS
indique un artiste en
g r e c . L e c o l o r i e s t b r i l l a n t , ça e t là s e u l e -
p a r le t e m p s .
turquoise,
IC
la p l a c e d e
en jaune.
principaux sont:
les c a r n a t i o n s
le r o u g e ,
sont d'un
le
violet
L e d e s s i n est formé
par les
minces
sur l'origine
plaques
remar-
contours des cellules.
On
quables.
a beaucoup
discuté
L e problème essentiel
sin byzantins,ou presque
340
de ces
e s t c e l u i - c i : la t e c h n i q u e et le d e s -
(Kondakoff
l'a s u r t o u t r e c o n n u )
—
et l e s
Fig, 4. La mitre de LJnkôping.
Fig. 5. La mitre de Linkoping.
Face.
inscriptions
latines! K o n d a k o f f )
d'Allemagne"
comme
b u e r les p l a q u e s
faveur
de
à u n atelier
i n c e r t i t u d e était
Linkôping
toute
„une
s'est
d ' a u t a n t p l u s justifiée,
uniques
étude c o m p a r a t i v e
comme
contrée
élevée en
początkach
kościoła
q u e les émaux
dans toute
l ' E u r o p e , et
était i m p o s s i b l e . O n p e u t
sensationnelle
badań w y k o p a l i s k o w y c h "
p.
U n e voix
8
l a d é c o u v e r t e s i g n a l é e ré­
par M g r . A . L a u b i t z , évèque
„O
vaguement
d'autres o n t cherché à attri­
rhénan ).
o n t été l o n g t e m p s
considérer
cemment
cle:
d'origine;
9
par conséquent
donc
pays
Limoges ).
Cette
de
propose
7
de G n i e z n o , dans s o n arti­
gnieźnieńskiego
w świetle
ostatnich
publié d a n s le B u l l e t i n ( v o l . III, n o 1, 1 9 3 4 ,
16 e t s u i v . , f i g . 1) ) : a u c o u r s d e s f o u i l l e s e n t r e p r i s e s e n 1 9 2 9 — 3 0
l 0
d a n s la cathédrale
de Gniezno,
trouvées d a n s la t o m b e
deux
plaques
analogues
d'après les i n s c r i p t i o n s l a t i n e s — l e s saints: Paul et T h o m a s ,
des
traces d'avoir
orné,
comme
Le
n
du
prof.
en somme
doise.
de
Un
O.
une
Sosnowski —
mitre
plaques,
les
et portent
être o n t e l l e s
épiscopale o u u n e
d'oeil
suffit
émaux
pour
3 cm., selon
dimensions
à celles des plus petites
coup
plus p r o c h e ' a v e c les
des
Linkôping,
peut
).
diamètre des émaux dépasse à peine
mation
donc
été rattachées à u n t i s s u —
celles
paire de gants
o n t été
d ' u n é v è q u e (fig. 6, 7). E l l e s r e p r é s e n t e n t —
plaques
convaincre
suédois.
d e la m i t r e s u é ­
de
l e u r affinité l a
L a forme
la d i s p o s i t i o n s d e s figures,
l'infor­
correspondent
u n p e u bouclée
l e s caractères d e s i n s c r i p ­
tions et l e u r d i s p o s i t i o n à côté d e s effigies d e s s a i n t s , le type d e s
visages,
la
composent
(boucles
pilles,
même
forme
les vêtements,
des
petites
le d e s s i n s
sections
des
allongées )
qui
1 2
m a i n s et
des
cheveux
d e m i - c i r c u l a i r e s ) , e t m a i n t s a u t r e s détails, t e l s q u e l e s p u ­
les sourcils
épais exécutés
e n émail
dans
le v i s a g e
laissé
e n b l a n c , l e s c o n t o u r s intérieurs d e s n i m b e s — e n f i n l e m ê m e s t y ­
le g é n é r a l
—
seulement
de la m ê m e époque, m a i s d u m ê m e atelier.
tout cela
placer
la plaque
même
apôtre
l'analogie
veux
de St. Paul
de
etc.).
c e r t a i n e s difficultés.
de
Saint Thomas
Les
liens
sont vraiment
de
émaux
des plus
les deux
plaques
de l'effigie d u
pour
remarquer
détails ( l a m è c h e d e s c h e ­
de G n i e z n o
fermes
de
1 3
du
présente
et P h i l i p p e d e la m i t r e
répliques de l'effigie
les
non
Il s u f f i t d e
la mitre a trop souffert
M a i s v o i c i u n fait i n a t t e n d u : p r e s q u e
rent découvertes
à côté
avec s o n pendant
entre
la p r o v e n a n c e
Linkôping —
M a i s les saints J e a n
sont plus o u moins des
Gniezno
(de G n i e z n o )
la c o l l e c t i o n
et la c o m p a r a i s o n
Gniezno.
avec certitude
complète jusqu'aux moindres
au front
temps,
prouve
de saint T h o m a s
Linkôping
et ceux
de
de
).
en même temps que fu­
d e G n i e z n o , apparaît (1932) u n e
341
autre plaque, jusqu'alors
inconnue—cette
fois
sur
le
d'art
en
Elle
fut
1934
marché
Allemagne.
acquise
par
le
en
Musée
N a t i o n a l de Suède e n
Stockholm.
Cette
que
dernière
fut
la
pla-
clef
de
l ' é n i g m e ( f i g . 8). E l l e
diffère
un peu
plaques dont
des
il a été
question plus haut —
surtout
tériel
par
(or)
forme
le
ma-
et par sa
(un
rectangle
un p e u convexe).
Il
est i m p o s s i b l e d e déFig. 6. La plamie de
St. Paul.
Gniezno.
terminer à quel objet
o u vêtement elle servait
d'ornement
Elle
a
3,8
hauteur,
large.
Elle représente
de
André
vêtu
à
l'apôtre
mi-corps,
d'une
rouge
et
teau
tunique
d'un
man-
b l e u foncé;
cheveux
sont
du
les
saints
verts-bleuâtres,
le g l a i v e
contourné
deux
l'effigie,
en
).
de
4,3 c m . e n
l'image
Des
cm.
u
vert
foncé
de
rouge.
côtés
caractère
SANTCJS
Les
vives
de
l'inscription
couleurs
et
latins:
ANDREA.
sont
brillantes,
aux tons subtils, plus
encore que celles des
Fig.
342
7. La plaque de Gniezno
St. Thomas.
autres
plaques
sus-
mentionnées;
le
rare perfection.
artistique de
dessin
cette
bien
celle
que
d'une
la valeur
plaque
considérablement
dentes,
est
En somme
surpasse
des
tout
précé-
témoigne
d ' u n e très p r o c h e p a r e n t é .
C'est
Otto
von
joint
à
Falke
la
Musée
les
ce q u e constate
dans
plaque
National
analogies
plaque
ausi
le
achetée
de
la
velure
le
souligne
entre
la
et l e s é m a u x d e
la m i t r e d e L i n k ô p i n g — e t
rement
par
S t . Il
frappantes
en question
M.
certificat
ressemblance
de Saint André
Fig. S. La plaque de l'Allemagne.
Saint André.
particuliè
d e la c h e -
d e la
plaque
a l l e m a n d e a v e c c e l l e d u m ê m e s a i n t d e l a m i t r e . Il a t t i r e l ' a t t e n t i o n q u e
s u r l ' i n s c r i p t i o n d e la p l a q u e d u M u s é e N a t i o n a l d e u x m o t s s o n t déformés: S A N T C J S p o u r S A N C T U S , et A N D R E A a u lieu d ' A N D R E A S ,
e t e n d é d u i t q u e le m a î t r e é m a i l l e u r ,
effigies
dût
V e n i s e '').
des
être
On
maîtres .de
l'infiltration
von
de
u n Italien, s e l o n
sait
de
combien
Venise,
ce
mieux
probabilité o r i g i n a i r e
byzantin
Occidentale.
fondée,
qu'en
c a r r é o n a p u établir q u ' e l l e
vent de Yougoslavie.
été
Il e s t p o s s i b l e
Falke
sujette
de
la
aux années vers
fixe
la ville
dessin moins strictement
carrée
et
au couleurs
de
1 6
avec
byzantin,
de
l'histoire
était situé s u r
d u r a n t q u e l q u e s siècles
Q u a n t à la date, M . v o n
1100. L e s émaux de Linkôping, a u
vives,
semblent
tout
de la plaque
être p l u s récentes.
ce q u i a été d i t de
on semble
pouvoir
leurs
les reporter
à la
p r e m i è r e m o i t i é d u X l l - e s.: a i n s i , c o n f o r m é m e n t à l ' h y p o t h è s e
que
j'ai énoncée
l'art
retraçant
b y z a n t i n q u e la décoration
moins
de
oeuvres
L'opinion de M .
que ce couvent
Venise ).
P a r conséquent, t o u t e n s o u t e n a n t
affinités
les
se trouvait dans u n c o u -
la côte d a l m a t i n e . O n s a i t q u e la D a l m a t i e
a
influença
u n des foyers les plus actifs
style en E u r o p e
Falke parait d'autant
la plaque
toute
l'art
q u i fut
malgré le s t y l e b y z a n t i n d e s
p l u s h a u t , elles o n t p u être a c q u i s e s
L i n k ô p i n g e n 1152 o u p e u
p a r l'évêque
auparavant.
C e s faits constatés, t o u t e s t déjà d i t s u r l e s émaux
Nous
polonais.
a v o n s v u leur s i m i l i t u d e complète avec les émaux de Suède.
L'attribution
ment
de
de
celles-ci
aux plaques
à
u n atelier
polonaises.
p a r m i les diocèses de P o l o g n e
sans doute
Le
rôle
justifie
vénitien se r a p p o r t e
prédominant
de
l'acquisition des
coûteux, destinés à u n e p a r u r e
égale-
Gniezno
ornements
ecclésiastique. L e haut
343
clergé
lieux
polonais,
en
Italie,
l'flcquilée
pour
lors
et
a
de
acquérir
de
dû
ses
voyages
souvent
Venise.
parcourir
Ainsi
des objets
de
a u Saint-Siège
purent
la p l u s
et a u x saints
les a n c i e n n e s
se
présenter
haute
valeur
routes
des
de
occasions
artistique.
N O T E S .
1. H i s t o i r e e t m o n u m e n t s
d e s émaux b y z a n t i n s . F r a n c f o r t - s u r - l e - M a i n e .
1892. p. 241 e t s u i v .
2.
C f . Montelius:
Marterstycken
d'oeuvres
d u Musée
Stockholm
1912. p. 2 1 .
Agnès Branting
i Statens
Historiska
Muséum
(Chefs
d e s Antiquités N a t i o n a l e s d e l'Etat de Suède).
M a d e l t i d a vâvnader
et Lindblom:
rige ( T i s s u s et b r o d e r i e s
och broderier
iSve-
d u M o y e n - A g e e n S u è d e ) . S t o c k h o l m 1928-29,
I, p. 103 et s u i v .
af
3.
Kyrkligt
Ugglas:
séums
samlingar
guld
o c h silvermide.
2. ( O e u v r e s
collections
d u Musée
Stockholm
1933, p . 4 3 e t s u i v .
Quelques-unes
remplacées
(Jr S t a t e n s H i s t o r i s k a M u -
ecclésiastiques
d ' o r et d ' a r g e n t
des
d e s Antiquités N a t i o n a l e s d e l'Etat d e Suède).
de c e s plaques
par des lames
t r i a n g u l a i r e s o n t d i s p a r u et o n t été
e n v e r m e i l , n o n émaillées, d e la même
forme.
4.
E n observation
Romdahl:
vation
concernant
rórande K e t t i l K a r l s s o n s m i t r a ( U n e o b s e r -
la mitre
de K e t t i l
Karlsson).
Fornvânnen 1929,
p. 296 et s u i v .
5.
L . c i t . 1, f i g . 8 3 .
6.
L ' i n s c r i p t i o n u n p e u effacée, e s t p e u lisible.
7. L . c i t . p . 2 4 1 , c f . Dalton:
Byzantine
art and archaelogy.
O x f o r d 1911,
p. 528.
8.
Branting
af
et Lindblom,
Ugglas
a été profondément
9.
Munthe
ouvrage
c i t é I, p . 103 e t s u i v .
1. c i t . p. 4. O n a s u r t o u t
et Posse:
pensé à Trêves, d o n t
influencée p a r l ' é m a i l l e r i e
Qammalt
silver
(Argenterie
l'orfèvrerie
byzantine.
ancienne),
Stockholm
1931, p. 4 3 .
10. C ' e s t
m o n a m i , le docteur
A d o l f Schûck, q u i l e p r e m i e r , a t t i r a m o n
attention sur cette trouvaille.
11.
C f . p. e x . l e s q a n t s
(XlV-e
de
Prague
s.) d a n s l e t r é s o r d e l a c a t h é d r a l e d e c e t t e v i l l e (Podlaha
et Sit-
tler: D e r D o m s c h a t z
denkmale
dits
„les
gants de saint
in Prag, T o p o g r a p h i e
du Sauveur
même ovale pointu r e m p l i d'ovales
aux couleurs
1903, f ; g . 149).
p. e x . l'épaule d r o i t e d ' u n e d e s e f f i g i e s d e G n i e -
z n o , a v e c l'épaule d r o i t e
13. Q u a n t
der historlschen und Kunst-
i m K ó n i g r e i c h e B o h m e n , 11:1. P r a g u e
12. 11 s u f f i t d e c o m p a r e r
Adalbert"
o u de saint J e a n , de la mitre:
plus petits.
d e s émaux p o l o n a i s — j e n e l e s c o n n a i s
d'autopsie. J e m'abstient
donc d'en parler. Cependant
point
l e s affinités d e
c e s émaux a v e c c e u x d e L i n k . s o n t s i p r o c h e s sous t o u s l e s r a p p o r t s ,
qu'il
m e parait
puisse changer
14.
improbable
q u e l'étude
de la g a m m e
l e s résultats déjà o b t e n u s p a r l'étude
E l l e a dû ê t r e e n c a d r é p a r u n l i s e r é , c a r l e s t r o u s à r i v e r m a n q u e n t ,
e t l e c o n t o u r d e s b o r d s e s t u n p e u irrégulier.
344
des couleurs
comparative.
15. C f . l e
compte-rendu
de
M . von Falke
de
mon ouvrage,
cité d a n s
P a n t é o n 1935 p. 82.
16. J ' a i p u v o i r , d a n s l e s t r é s o r s d e s g r a n d e s
cathédrales de la D a l m a t i e
( c e l l e s d e S p l i t , d e T r o g i r e t d e D u b r o v n i k ) , p l u s i e u r s p i è c e s d'émaillerie
très
intéressantes,
Il e s t p r o b a b l e
que
j ' a i jugé
qu'un examen
être des o e u v r e s
byzantines.
p l u s s é r i e u x et fait d t r . s le s e n s d e l a
découverte
d e M . v o n F a l k e , eût p e r m i d e c o n s t a t e r l e u r
d'un atelier
vénitien.
provenance
J E R Z Y F R A N K E N S T E I N - DZIAŁALNOŚĆ B U D O W L A N A
R O D U ŁABĘDZIÓW N A ŚLĄSKU I K U J A W A C H W XII W .
Fundacje
nym
religijne
s t o p n i u zasięg
czasu.
Miały
D u n i n ó w w XII s t u l e c i u r o z s z e r z y ł y w z n a c z ­
budownictwa
one,
nowych
probostw,
licznego,
mało wykształconego
też
powodu
monumentalnego
zdaje sie, p r z e d e w s z y s t k i e m
a przez
zapewne
w Polsce
na celu
klasztory uzyskiwanie p o m o c y
świeckiego
Włostowicze
dla nie­
duchowieństwa.
n i e zajmują
tego
tworzenie
Z
tego
się d a w n e m i
asce-
t y c z n e m i i n s t y t u c j a m i r e l i g i j n e m i l e c z p o p i e r a j ą n o w e , znajdujące się
w b l i ż s z y m k o n t a k c i e z d u s z p a s t e r s t w e m ).
J
Już najbliższe t y m c z a s o m
zwykle
wane
s z e r o k i krąg w p ł y w ó w
XII w . ) ,
wanych
przez
tradycja podaje
2
dzona, nawet
Piotra.
wtedy
powstały
z j a k i m zostały
wdzięczają
więcej
Obecnie
dzielnicach
42
kościoły,
P o l s k i XII w i e k u ,
przez jednego
na bardzo
mówi,
że
po
choć
prawie
Czy mogły
dzieło j e d n e g o człowieka?
Dłu­
wszystkich nieomal
wystawione
swoją
z tych fundacyj
one jednak
według
Wydaje
się, że n i e .
części
p o s t a ć . Już w i ę c
n i e zachowała
wszystkie
swej
powstać
Biorąc p o d
jako
uwagę
i pieniężne panujące wówczas w P o l s c e , m o ­
ż e m y wątpić, c z y t a k poważny wysiłek f i n a n s o w y ,
odpowiedniej
mógł być d o k o n a n y
stop­
P i o t r a ze S k r z y n n a , w przeważającej
żadna
gromadzeniu
wcześnie
P i o t r a i j e g o następców.
rozrzucone
za j e g o czasów
stosunki gospodarcze
przesa­
t y l k o n i e w i e l e b u d o w l i , które z a ­
straciły p o c z ą t k o w ą
pierwotnej.
wybudo­
mocno
że przeważająca część kościo­
później p r z e b u d o w a n e ,
formy
nie­
zrealizo­
w m i a r ę m o ż n o ś c i miał zostać
znamy
swe istnienie inicjatywie
wyliczając
niż 7 0 k o ś c i o ł ó w
prawdopodobnie
z drzewa, wskazuje jednak
p l a n , który z a p e w n e ,
wykonany.
podania
L i c z b a ta,
gdy przyjmiemy,
ł ó w była w y s t a w i o n a
gosz,
i rozmach
sobie
p o m y ś l a n e c e l e . T r u d n o dziś o k r e ś l i ć , d l a c z e g o p o c z y n a j ą c o d
połowy
niowo
p o k o l e n i a uświadamiały
ilości
sprzętów
przez jedną generację.
i
konieczny
ksiąg
Według
przy
liturgicznych,
mego
przeko­
n a n i a , o k r e s działalności k u l t u r a l n o - r e l i g i j n e j t e g o r o d u n a l e ż y m o c n o
rozszerzyć, a p o w s t a n i e
poszczególnych
b u d o w l i kościelnych
umieś­
cić w r a m a c h l a t 1 0 9 0 — 1 1 9 0 . B y d o j ś ć d o w n i o s k ó w b a r d z i e j k o n -
345