CMN - Paris, Bibl. nat., Ms. Lat. 10575 (Leroquais

Transcription

CMN - Paris, Bibl. nat., Ms. Lat. 10575 (Leroquais
160
LES POlITIl'lCAUX IUSUSCRITS
va/ibNs lÙs un'co, eqWJ SUO SIIf'ndlldo de eot/e"., lUI Mspicfum SIIUIII cllm 'ali
~p­
Jeitau et Mbft.. hMtorifiu reverl4/UT• • _ 42 vO. D'une autre main: • Jesus Maru.·
Comme l'indique le serment de l'évèque (fol. 10 vO) ce pontifical. ou plus exactement. ce fragment de pontifical, a été copié pour Philippe de Rosenberg, évêque
de Spire (1505'1513).
Pardlemin. _ 41 If. 1 longue lignes. -)41 sur ~9 mill. - Fol. 1, Initiale bleue aç&nent~
de bbnc et de rouge. _ Autres initiales vermillon ou uur. - Quelques pi«es de tbant notm
,
sur qualre lignes noires.
Reliure ancienne veau pufrt sur
Hemort. _ Suppl. lat. 1112.)
carton:
traces de fermoirs. (Capucins de la rue Saint·
144. PONTifiCAL D'EC8ERT, ARCHEvfOUE D'YORK. XI'" SIÈCLE, Dt8UT
ParU ; flibUotMque nationale ms. lat , 10515·
Ce manuscrit, désigné sous le nom dec pontifical d'Egbert., archevêque d'York
(73 2-]66), à cause du pénitentiel qui se lit en tête du volume (fol. 3 à 9), est en
réalité un manuscrit de la fin du xe ou du début du XI'" siècle. Martène en a publié
de larges extraits qui seront signalés au cours de cette notice, et le Rev. W. GreenweU l'a édité en 1853, sauf les fol. 179 à 187 (Surtels Society, t. XXVII, 1853). Il
suffira donc d'une brève analyse pour le faire connattre.
FeuiUet en papier coUé sur le feuillet de garde. Note en écriture moderne:
• Monsieur Leduc, chanoine promoteur, à Evreux. Ce manuscrit lui appartient.
[Signé] : Capperonnier.• Capperonnier a été conservateur des imprimés de la Biblio-tMque nationale de 1795 à J820 : il reçut le pontifical en 1819.
Fol. J à 3. De différentes mains. - I. .. Suppl. lat., 138 ' .• - 1 VO. En écriture
du XlI! siècle: .. Benedictio ignis.• - 2. Ecriture du IX'" siècle: • Explicit expo·
sitio secundum lohannem. - Cur sit diaconus in ambone versus ad meridiem. Diaconus pronuntians...• - 2 VO. En écriture du XI'" siècle: .. Oratio ad barbam tondendam. - 3. En marge, note du XVII'" siècle: • Eboracensis Ecclesiae divî Egberti,
Eboracensis archiepiscopi, pontificale litteris Saxonicis ab annis circiter 950,
eleganter scriptum., - Autre note du XVI! siècle: _ Ce livre est en inventoire nommé
pontifical. Signé du signe: S. Milit .•
Fol. 3 à 9. De la même écriture que le corps du volume: pénitentiel d'Egbert.
). Titre en lettres capitales noires et rouges par lignes alternantes : • Excarpsum
de canonibus catbolicorum patrum vel paenitentiae. ad remedium animacum domni
Eggberthi, archiepiscopi Ebura civitatis. Inslilutio ilIa quae fiebat in diebus
patrum nostrorum... - 9 - ... cum orationibus diligenter ungualur.• Publié par
Migne, P. L.. t. LXXXIX, +13 à 445 et )81 à 382 (1 l XXf).
Fol. 9... Ordinatio episoopi. EpiscDpUS, cum ordirudu" duo epi.sœ;i f>o1tat4l
et tnlursl ftHI"gdiDr"'~ librum su,," çen-iUIII eilU... - 16 - ... nos ubique fo\'Ue
J
PARIS. -
NATIONALE
.6,
digneris. Per. » Publié par MARTÊNE. De Iml. Ecel. ,il.. lib. l, cap. VIII. art. XI.
ordo II ; Am'ers. 1736. t. II, 89-92. - Pas de présentation ni d'interrogatoire de
l'élu; aucune mention des litanies: aucune interruption dans la préface de consé·
cration; pas de bénédiction de la crosse ni de l'anneau; pas de tradition de l'évangéliaire; aucune mention du baiser de pai.'C, ni du Te Dellm.
Fol. r6. 1 Confinnatio hominum ab episcopo dicenda quomodo confumare
debet... - '7 - ...Modo ligandi Slllll... - Modo commrmicandi Slml de sacri{i.cio.
- Seguitlfr bem:dictio episGopalis. - r7 VO. A lia be'led1·Gtio... • Publié par MARTÈNE,
op. cil., lib. l, cap. II, art. IV, ordo 1; t. 1. 253-254.
Fol. lB. 1 Incipit ordo de sacris ordinibus, qualiter in romana Aecclesia presbiteri, diaconi. subdiaconi, vel ceteri ordines cIericorum benediœndi sunt. - r8 vo.
- Mel1sis primi, ebdomada prima ... - 20 VO. Item de VII gradibus guos adimplevit Christus - " - Ostiarius fuit quando conclusit et aperuit archam Noe, et
portas inferni aperuit... - 22 VO. Ordinatio ostiarü... - 23. Ordinatio lcetoris...
- 24 Ordinatio exorciste... - 24 VO. Ordinatio accoliti... - 26. Ad subdiaconum
ordinandum... » (Aucune mention de l'amict, ni de la tunique. ni de l'épistolier.)
- 31. 1 Ad ordinandum diaconum... »Pas de dialogue initial à la préface de consécration; aucune interruption dans cette préface; aucune mention de la formule: 1 Accipe Spiritum sanctum ad robur.... ; aucune mention de la dalmatique.
En revanche, consécration des mains du diacre: • Consecratio manuum diaconi
de oleo sancto et chrisma (siG) • (fol. 34). - 34.• Ad ordinandos presbiteros.•
(Aucune mention de la tradition du calice ni de la patène.) - 38. Onction de la
tête du prêtre : lConsecratiocapitis oleo.• (Pas d'imposition des mains de l'évêque
pour l'AGCipe Spi,itum sarKtum : quorum ,emise,is... »; aucune mention de cette
formule.) - Cet orlÙ1 (fol. r8 à 40) a été publié par MARTÊNE, op. cil.• lib. 1.
cap. VIII. art. XI. ordo II; t. II, 92 à 1°3.
Fol. 40.• Incipit oratio qualiter domus Dei conscerandus (sic) est. et adnuntiandum populo ut ibi occurrant, qua die episcopus in ebdomada hoc facere voluerit... » Cet ordo (fol. 40 à 69) a été publié par lliRTÈNE, op. tit., lib. II. cap. XIII,
ordo Il; t. II, 687 à 695. - 70.• Item in dedicatione oratorii. - 72. Item oratio
in dedicatione fontis. - 73. In consecratione cimiterii. - 76. Rceonciliatio altaris
vel loci sacri ubi - 76 yO - sanguis fuerit effusus. aut homicidium perpetratum. »
- 77 VO. 1 Missa in reconciliatione ecclesie.• - Ordo (fol. 76 à 78) publié par
MARttSE. op. cit., lib. II, cap. XV. ordo 1 ; t. JI. 794 à 795.
Fol. 78 à r30. Bénédictions épiscopales au nombre de cent trente·trois. - 7B.
1 Benedictio in reconciliatione ecclesie. 79 VO. Dom. 1 post natale Domini. 82. IIU feria. Caput ieiunii. - 87. Benedictio in die sancto Paschae. - 94. In die
Pentecostes. - 95. Dom. octava post Pent.» (Trinité) - • Dom. 1 post Pente.
costen. - lOt. Dom. XXIII post Pent. - t06 vo. Dom. V de Adventu ante
Natale Domini. ~ 108 vO. Benedictio de sancta Trinitate. Require retro in oct.
P-u~,..
_ .......... -
T. Il
..
,6,
LES PONTIFI(:AUX MANUSCRlTS
Benedictio in die Natalis Domini. - no. In nat. 5. Ste1.
.
N
Hil··
phani protomartyris. • - 119. (lU nov.) c Benedictio kaJ. novembns. al. 5.
am.
J2I Benedictio in die s. Andree.• (Aucun saint local.) - I21 i 123· Commun des
~ts__ 129. Feuillet ajouté au XIIe siècle: prières re1ali\'e5 au synode. - 130·
De sancta Trinitate [&7Kdidio tpiscojJalis.J •
Fol. 130 VO. « Missa pro regibus in die benedictionis. - 1)1. Benedictio super
regem noviter electurn... - 137. PTimN'" ma~atu~ regis
fJ<?tdum hir. t:idu.~
pota. Rectitudo regis est noviter ordinati et ln solium sublimat!...• Ordo publIe
par MARTtNE, qp. cil., lib. Il, cap. X, ordo 1 ;, t. II, S~599.
.
..
Fol. 137 vo. c Consecratio abbatis sive abbatlssae.• (NI présentatlon, Dl mterrogatoire, ni serment; pas de litanies; pas de remise de la règle; aucune mention
de 13. crosse ni de l'anneau.) - 138 ..,o.• BenedictÎo virginem ['"'" virginis] monialis.•
(Aucune mention de l'anneau, ni de la couronne.) - 145.• Consecratio viduae.
_ 145 v<'. Oratio ad mi.ssam. • Ce dernier ordo (fol. 138 v<' à 146) a été publié par
MARTèNE, op. cil., lib. II, cap. VI, ordo 1 ; t. Il, 526 à 530.
Fol. 146 v<'.• Consecratio crucis. - 148 ..,o. Ordo ad sanctimonialem bened.icendam. SanctimoniaJis vi,go... - Benedictio vestium virginis vel viduae ad consecrationem virginis et vidue.• Cette bénédiction a été publiée par MARTèNE, op. cil.,
lib. Il, cap. VII. ordo 1; t. II,556-557.
Fol. 150 ..,o•• Benedictio ad omnia que volueris. - 151. Benedictio ad fruges
novas. - Benedictio pomorum. - 151 ..,o. Benedictio panis novi. - 152. Ad
domum benedicendum. - 152 v<'. Oratio ad capillaturam. - Oratio ante altare.
- 153. Oratio pro renuntiantibus sacculo et cocllobio se tradentibus. - Oratio
ad signum ccclesiae benedicendum.• - Le fol. 156 est d'un autre format et d'une
autre écriture (XIIe s.): "Dum da/f" amdus... - DIl1n datll' bacnlus... • - 157.
«Feria V in cena Domini hora VI" celebratur missa ad Lateranis (sic) sic incipiens :
Ponliftx diât: Oremus. TIIllC ponmltrlr in alta'~ sa'lcla ... - 161. O'ationes ~t prec~s
super penitenum confikntem peccala sua mo,~ solito ftria lIll in/ra quinquagesima," : Exaudi, Domine, preces nostras...•. Ce dernier ordo (fol. 161 à 164 vol
a été publié par l\lARTÈNE, op. cil., lib. l, cap. VI, art. VII. ordo 1 ; t. 1,766 à 768.
- Le fol 163 est d'une autre format et de la même époque, sinon de la même main:
il contient une formule d'absolution en langue anglo-saxonne.
Fol. 164 ..,o. «Oratio ad agapem paupe.rum. - Oratio contra fulgora. - Oratio
super vasa in loco antiquo reperta. - 165. Oratio ubi vestimenta conservantur. Oratio super yestcm novam. - 165 vo. Oratio matnmonü (sù:). - Benedictio
thalami. - Benedictio annuli. - 166. Benedictio lecti. - Benedictio potus, si
mus aut mustella mergitur intus. - 166 ..,o. Oratio super unguentum "el anti.
dotum. - 167. Pro emendatione œntÎse el aliorum eJementorum, si mus aut mus·
tella mergitur intus. - 167 vo. Benedictio civitatis. - J68. Ad palmas benedi.
ce.ndas vel ramos. - J6q. Benedictio ignis. - 16g vo. Oratio super fontern ubi
"
._ _
reJll~.
Dg
,
tu!
1
1
J
•
,
,
•
•
PAlUS. -
NATIONALE
aqua neglegentia contigit. - 170. In cena Domini, antequam dicatur Po quem
Juau amnis, benedictio lactis et mellis. - Benedictio super camis agnum (siG) in
Pascha, antequam dicatur Po tJlutn Nue om,lis. - 170 vo. Alia benedictio carnis
quadrupedum ipso die Pasc:.he. ~ 171. Benedictio inœnsî in sancto sabbato... ~
172. Benedictio annorum. - 172 VO. Benedictio luminis in Purificatione sancte
Mariae. - 173· Benedictio panis ad infurnum. - 173 vo. Benedictio casei et butyrum (sic) et onmia pulmenta. - 174. Ad sponsas benedicendas. - Orationes ad
libros benedicendos. - 174. Bened.ictio vinL - 175 vO. Pro ocu1orum inlinnitate.
- 1]6. Orationes diœnd.e cum adoratur sancta crux. - 177. (Titre ajouté au
XVIIe siècle.) Ad palmas bendiundas !Jet rames. Auge fidem in te sperantium,
Deus, et supplieum preces dementer exaudi; veniat quoque....
Fol. 178 VO à 187. De plusieurs mains. - 178 VO. En écriture du xe siècle: c Ad
dies egiptiacis (sic), que pe.r tota anno observare oportet.. .• - 179 à 18r. Ecritures du XIe siècle; additions relatives à l'Eglise d'Evreux. - 179.• Oraciones ad
reconciliandos penitentes feria V caene Domini... - Benedictio cineris... - 179 vo.
Ad puerum tundendum. - ISo. Bened.ictio baculi. - ISo VO. Benedictio candentis
ferri. - 18r. Incipit ordo in caena Domini. In die in caenaDomini, !Je,lie'ls in sacrarium episco,/ms... - 184 VO. Consecratio chrisma.• - 187. En écriture moderne:
• Anno millesimo septingentesimo nonagesimo, TeX c<l.ptivus, regina pene occisa,
vae ecclesiae, principes fugient, sceptrum confractum, paulo post reviviscit ferrum et ignis in nobiles, spoliatio templi. Haec Dunstanus, servus Dei.• _ D'une
autre main: note relative aux jours égyptiaques.
Ce manuscrit est un pontifical d'origine anglaise, Il a été copié en Angleterre:
l'écriture est nettement anglo-.saxonne; elle accuse la fin du XC ou le début du
XIe siècle, ainsi que la notation neumatique. De très bonne heure, dès le XIe siècle,
ce manuscrit a été apporté sur le continent; il a appartenu à la cathédrale d'Evreux
où il y est resté jusqu'au début du XVlIle siècle. Vers 1720, on le retrouve à Paris,
entre les mains de l'abbé J .•B. de Bouville; celui-ci le fait copier, el cette copie
forme aujourd'hui le manuscrit 12g6 de la bibliothèque Sainte-Geneviève. En l iu ,
notre pontifical est rendu à la cathédrale d'Êvreu.'< où iJ reste jusqu'à la Révo-.
lution. En 1812, à la suite de circonstances assez obscures, il entre dans la
bibliothéque d'un chanoine d'Evreux, Jean·GuilJaume Leduc. Finalement, celui-ci
le cède à la Bibliothèque royale où iJ est inscrit en 1819 sous la cote: • Supplément latin 13& ., en attendant qu'il reçoive la cote actueUe.
Parchemin. - 18] Ir. à longues I.ignes. - 2JS sur 190 mill. - Auc:une miniature. _ Initiales
vermillon et noir altanativement. -Quelquespikes de cbant notées; notation angl~ollM.
- teritUl'e anglo-saxonne.
ReliUl'e maJ'oquîn rouge au chiffre de Louis XVII r ; dos orni; litre • Pontificale Egberti.
Caract. Saxon. X sec. - (Cathédrale d'tvrew:. - Chanoine Leduc. _ Suppl. lat., 1)81)._
SILvnTU, PlllioVtJpIIU ""'loYI'$eik, t. IV (18.f1) : MIIII ..Kt'lt ""~SfIXO" d.. X- $lJeIe. Po,",.
,
16.4
LES PONTIFICAUX YANUSCRITS
~1.'EfNrl,.~ ...·y""l. Texte et planche non numtl'Ot&.- GJlEltNWELL (\V.). ™
;-h~ of Ef6nt, .rdtblsAo; of YlN'l. 1853 (S.. ,kn Socldy. vol. XXVII). - Fo.~ (G.
H) L'bu te,lai., bula Ttn",OUIlI ., A,bot/hod, 1864. p. ,.6. - DUlSU (D:). Clibllld U&
•
~~IlJUlIs. 18;'... t.ll, p. 2Bs.- HElfDEllSOli ([)Ij. L.1Itr ;o,"I~IJ CJI,.. &lIlbnJp IItcAl_
r~ E'-lIUff.Ps. 1875 (SIIrl«s S«1dy, vol. 21). p. XI. - M,uKEu.. (W.). TM .1Ia~
,.1"'(1 of lM Cbrd. of E..v.rul, 188l. p. XL - Mflffl"••tllla nI...l .. EuiallU.A ""IUIIIU. 1882,
t. Il. p. n. - Fun (W. H.). PDrII.lul urvtUS. 1.1,1901.1'.92, - LIE8E~SN (F.). Dtt
Gnd;, Ur A "pls«MP., t. I"', 11198, p. Xx..XVIl.- WILSOlf (H. A.l. TIt. 8V1lti.d.0'/UIl '/ urll_
bùlto/> Rabot 11)0] (Hu? 8,adsku(I S«Îdy. vol. XXI V. ~ xvml xx. - CABItOL (Dom).
L'Jl"fkk"' tMitiulM ,u'alll lu Norou'"is,IgD9. p. 294 sq. - Du m&ne : Buurv (G'~"'e-l.
dans Dld. /l'cA. d Iii., t. Il, col. I2P-1233 el l2J8-u40. - Du mlme : POl1lI~ ... Efbtrl
dans Did. fI'.rd!. ct d, M., 1921. t. IV. 2- partie, col. 2111 :\ 'U10. - PoRt!: (Chanoine), Le
f'o'rli{ic4l fl'ECbm, 4~C d'l'or"', extrait de5 C()MpIa
fies sl4_ fic l'Jl"'dt.ic
fies l.ua;plioNl d Bdk,-Ldt,es, II}2J, p. 415 sq. - Al"DIUEU (1\1.), l ......ut;o cl COflUt:rl.lio,
1924. p. 163. - FORSTER (Max), Dic a/lco.c/;scllclI fier PIIN,er N.lÎo".lbibilotùll, dans
E"C/jscllc Sltulil", 11}27. p. IIJ-n6.
1
m.d",
•
145. PONTIFICAL DE DANIEL WICHTERICR ET DE GILLES BYEDBORCK,
tvtQUES AUXIUAIRES DE TRt;VES. XV' SIÈCLE, 1"
~IOITlt
Paris: Bibliothèque nationale, ms. 10576.
Fol. A. D'une autre écriture que le corps du manuscrit: table du pontifical.
- Au bas du feuillet: « 40.• - « Suppl. lat., 226.•
Fol. 1. « Incipit liber episeopalis offieii, omnium ordinacionum clericorum, consecrationum et benedictiomlm, secundum ordinacionem reverendi in Christo
fratris Danielis, Motensis episcopi, eum certis [= ceteris] addîcionibus, quo ad
decorem eoromdem officiorum per reverendum fratrom Egidium, episcopum
Rosensem, ordinis fratrum Carmelitarum... _ 1 va. Ego itaque frater Daniel,
ordinis fratrum beate Marie de Carmelo, Dei et apostolice sedis permissione episcopus Motensis, venerabilium patrum archiepiscoporum per regrnun Alemanie
in pontilicalî officio humilis minister et servllS, qualiter idem officium planius
agatur ad Jaca sua propria aptatis aplandis romanum ordinarium, qui inter alios
tucior est et pre ceteris, propter instituentis auctoritalem, digne preferendum
sequens, prout melius et decentius potui, in unum coUigere laboravi; ab a1üs
tamen in consueta forma verborum, que adesse pontilica1is sacramenti principa.
liter conferunt, nichil presumens descindere nec mutate....
Fol. 1 ..,o. « De regulis observandis in officio pontifK:ali. p,;nw est sciemiNm
quod episcoln.s in omPli officia Ixmli/icllli debet porlllU. bactJum... - 5 ,.o. De benedictione na,>ls. ~ Benedietio novi putei. _ 6. Benedictio aree nove. - Benedictio
generalis ad omne id quod velis. _ Contra febres cum tactu sancte crucis. ~ Sponse
et anuli benedictio. - 7. Orlllio tkvoIlJ Ilrlle miss"",; Conscientia trepida et iInmunda,
1
•