104 Nus vein tractau la davosa gada la fuorma linguistica dil

SA 11
L-104
Nus vein tractau la davosa gada la fuorma linguistica dil rg sin
basa dallas 'Richtlinien für die Gestaltung einer gesamtbündnerromanischen Schriftsprache Rumantsch Grischun'. La fuorma linguistica ei
aunc vegnida discutada a caschun digl emprem cuors da Rumantsch Grischun a Savognin 1983, nua che praticamein tut las decisiuns da
Schmid ein vegnidas accepatadas alla fin dil cuors. Cun quei ei la
fuorma dil rg buc stada pli en discussiun. Igl ei lu restau pauc
auter che d'argumentar encunter la procedura, co ch'ins ei vegnius
tier quellas fuormas, ch'ins ha caracterisau sco 'artificiala', pia
cun in argument general. Quel ei empau pli cumplicaus da refutar,
perquei ch'ins stuess argumentar cun auters lungatgs e mussar, che
lezs cuntegnan era fuormas da differentas regiuns. Leu ei la mischeida denton savens casuala, silmeins la mischeida definitiva, mo
en principi veva p.ex. schon Luther integrau sapientivamein fuormas
d'autras regiuns tudestgas en siu lungatg per che ses texts vegnien
capi da schi biars Tudestgs sco pusseivel. Mo igl ei ver, ch'il rg
ei probablamein il lungatg cun la mischeida la pli sistematica tochen uss. Mo sch'el daventa veramein inaga lungatg da scartira per
tut ils Romontschs, vegn probablamein gest quei che vegn criticau
ozildi sco artificial, la mischeida sistematica da fuormas da plirs
idioms, a vegnir ludau sco genial. Mo aschi lunsch essan nus aunc
buc gest. Ch'ins ei denton vegnius d'evitar ina dispeta pervia da
singulas formas ni reglas ei tuttina gia stau in avantatg; las normaziuns ortograficas dils idioms ein stadas pli dispitadas che la
normaziun dil rg.
Inaga che la fuorma dil lungatg da standard ei fatga, ston ins lu
empruar dad introducir quei lungatg el territori, per il qual el ei
quintaus. Il tierm tecnic per quella part dalla planisaziun linguistica ha num implementaziun, da lat. 'implere' "auffüllen". Co
ch'ins fa quei, dependa d'ina vart dalla situaziun existenta en quei
territori, dall'autra vart dil status ch'ins ha previu per quei lungatg. Tut tenor situaziun sa quei ir fetg spert. Sch'ins ha tut ils
mieds politics a disposiziun san ins far quei en 5 onns, sco quei
ch'igl ei vegniu fatg ell'Albania dil temps che lezza era aunc communista. Mo en tut las autras situaziuns va quei empau pli ditg, ed
ozildi mass ei era ell'Albani buc aschi spert pli. Pli biars ch'han
da dir enzatgei en caussas da lungatg, e pli ditg ch'ei va. Cunquei
ch'ei dat domenas, nua che tut ils Romontschs han da dir enzatgei,
sco la scola, va quei halt fetg ditg pil romontsch grischun.
La planisaziun per l'implmentaziun dil rg ei schon aunc stada pli
difficultusa che la creaziun linguistica dil lungatg. Linguists dat
ei in pèr, aschia ch'ins sa surdar a quels la lavur, mo planisaders
da lungatg dat ei negins; quei san ins buc studegiar. La solia funcziun planisada dil rg era stada, ch'el duei reconquistar novas domenas da diever pil romontsch, domenas ch'eran occupadas da quei temps
dil tudestg. Effectivamein ei il rg vegnius duvraus ils emprems onns
en scadin cass en emprema lingia per translaziuns da fetg differents
texts dalla Posta e da differents uffezis federals, denton era da
firmas dil tudestg en rg. Mo schon quei veva buc plaschiu a tuts.
Giusep Capaul veva schon fatg 1983 (GR 22.3.83) la reproscha, ch'ins
fetschi memia bia per rg. Quel surpassi il rom da "lungatg placativ"; el vegni buc duvraus mo sin placats ed autras inscripziuns.
Cheu vein nus in tipic problem dalla domena da diever d'ina nova
fuorma da lungatg, e sin quei sectur dat ei lu adina interpretaziuns
differentas. La Lia rumantscha era dil meini, ch'il rg sappi era
vegnir duvraus per texts, leu nua ch'el remplazzi il tudestg, ferton
che Giusep Capaul leva el mo sin placats per remplazzar il tudestg.
SA 11
L-105
La quintessenza da siu artechel ei lu era – jeu citeschel: "Il Romontsch Grischun po esser endretg. Sch'el stat ella sfera dil nunditgau (e strusch legiu)". Pia sch'ins drova el mo per caussas che
negin legia. Mo per gliez vess lu la lavur ch'era vegnida fatga
strusch valiu la peina.
Mo cun quei artechel ei il rg lu vegnius en ina secunda fasa, numnadamein ella discussiun, nua ch'el duei vegnir duvraus. Quei ei in
tipic problem d'implementaziun; la nova fuorma sto anflar siu plaz
el sistem da lungatg existent. E cheu ston ins lu quintar cun opposiziun tier mintga domena, ella quala la nova fuorma entra. Per la
GR mava pia schon il diever da texts en rg en domenas, ch'eran stadas tochen uss tudestgas, memia lunsch, ferton quei era per auters
gest la funcziun dil rg.
Il mars 1985 ei il 'Pledari rumantsch grischun – tudestg, tudestg –
rumantsch grischun e grammatica elementara dal rumantsch grischun'
cumparius. Cun quel entscheiva lu ina nova era dil pugn da vesta da
l'implementaziun e dallas domenas da diever dil niev lungatg. Inaga
ch'ins ha in vocabulari ed ina grammatica d'in lungatg, eis ei buc
pli pusseivel allas instituziuns da controllar il diever che vegn
fatgs da quei lungatg. Effectivamain vegn lu il rg era duvraus per
la domena da la litteratura davent da 1985. En revistas sco la 'Litteratura', igl organ da l'Uniun da scripturs, decidan ils redacturs
da lezza, tgei che vegn publicau ed en tgei furma, buc la Lia rumantscha, ed era buc la Romania ni la Gasetta romontscha. Il diever dil
rg sco lungatg litterar era denton tuttina claramain in diever en
ina domena ch'era buc previda senz'auter e che saveva era buc vegnir
previda. Per scriver litteratura dovri litterats, e quels san ins
gie buc pustar ordavon. Quei ch'era denton gia vegniu fatg avon
1985, era translaziuns litteraras, e quei buc mo dil tudestg, mobein
era da texts romontschs, pia dils idioms. Mo quei valeva sco material da demonstraziun ed era mai vegniu contestau. Mo ch'il rg stoppi puder surpassar la domena da siu emprem diever per ch'el sappi
veramain esser in agid per il manteniment dil romontsch, era clar,
silmeins als linguists. Cu ch'ins ei mo pli 30'000 u 60'000, tut
tenor dumbraziun, san ins buc pli prestar il luxus d'in lungatg da
scartira specific mo per ina ni duas domenas e dasperas aunc tschun
auters, mintgin da quels era mo per paucas domenas. En ina tala
situaziun stuess ins lu schon vegnir baul ni tard tier in sulet
lungatg da scartira per tut las domenas. Igl ei veramain evident per
mintgin che sefatschenta cun lungatgs minoritars, ch'ins sa buc
vegnir sin ina frastga verda cun sparter las forzas aschia.
Tier las domenas numnadas eis ei lu era restau pli u meins tochen
1988, ed ei deva era negina planisaziun pertuccont il diever dil rg
en autras domenas. Quei onn ha Erwin Diekmann presentau ella pressa
ina retscherca davart l'acceptanza dil rg, ch'era vegnida tier dtg
buns buns resultats per quel. La 'Bündner Zeitung', la 'Südostschweiz' actuala, veva lu era mess siu rapport sur da quella retscherca sut il titel: "Untersuchung zeigt: Rumantsch Grischun mausert sich langsam zum geliebten Kind". Ils resultats da quella retscherca ein publicai ellas AnSR, 102, 1989, 23-42. Jeu hai aunc
cumpletau il fegl che jeu hai dau la davosa gada per facilitar la
preparaziun pil test cun in pèr caussas che pertuccan quei che jeu
tractel oz.
Jeu entrel cheu mo sils resultats dalla damonda suenter las domenas,
nua ch'il rg duei vegnir duvraus, ch'ein d'anflar alla p.34 digl ar-
SA 11
L-106
techel. Las damondas eran vegnidas fatgas per tudestg, e la damonda
corrispundenta era:
"Geben Sie bitte an, in welchen Bereichen das Rumantsch grischun sofort, später oder überhaupt nicht eingesetzt werden soll."
Ils resultats veis vus giudem sil fegl:
Placats, inscripziuns
Administraziun
Scola
Novitads Radio/TV
Gasetta
Litteratura
immediat
78%
58
21
46
39
18
pli tard
6%
19
39
23
31
29
mai
16%
22
40
31
30
53
Quei ei ina repartiziun detg interessanta. La pli gronda resalva
vev'ins gnanc per la domena da la scola, mobein per la litteratura,
malgrad ch'ei deva da quei temps gia texts litterars en rg. Il diever dil lungatg ella litteratura vala tier ils nunlinguists sco il
scalem il pli ault da diever d'in lungatg. Perquei han ins las pli
grondas resalvas per il diever dil rg, in lungatg niev, sin quei
scalem. Ils linguists ein cheu empau d'in auter meini. Effectivamein
san ins constatar, che biars lungatgs entscheivan lur carriera cul
diever litterar, e biars lungatgs minoritars e dialects vegnan insumma duvrai en scret mo ella domena dalla litteratura, sco p.ex.
ils dialects tudestgs svizzers per gronda part. Igl ei pia pauc probabel che la litteratura saigi il pli ault scalem dil diever da lungatg, sch'ins sa era entschiever cun quella ni insumma duvrar in
lungatg scret mo per litteratura. La litteratura ha plinavon il
dischavantatg che nagin plidader d'in lungatg sto leger tals texts,
ferton che texts administrativs ston vegnir legi, sch'els ein buc en
concurrenza culs medems texts en auters lungatgs, sco el romontsch.
Perquei mettan ils linguists il diever d'in lungatg sco lungatg litterar sin in pli bass scalem da diever d'in lungatg en scret, mo dil
pugn da vesta dil prestige d'in lungatg s'auda il diever per la litteratura schon tier ils scalems aults.
In auter fatg remarcabel ei, ch'il rg veva da quei temps ina gronda
acceptanza per il diever en Radio e televisiun en quella retscherca.
La damonda era precisada cun "In Nachrichten im Radio/TV", pia specificamein per il diever tier las novitads. Sch'ins vess uss saviu
far ina planisaziun sco quei ch'ein vess liu, vess ins pia stuiu
introducir il romontsch grischun sco proxim pass ellas novitads dil
radio e dalla televisiun. Las novitads vegnan legidas en tut ils radios serius en lungaatg da standard, buc en dialect, schizun tier
ils biars radios dalla Svizra tudestga. Mo il diever dil rg en quella domena veva tuttina certas implicaziuns. Per remplazzava il rg en
quei cass ils idioms en quella funcziun, buc il tudestg. E secundo
eran silmeins ils responsabels dil radio dil meini, ch'il rg vessi
lu er surpassau las limitas da sias empremas funcziuns 'leger' e
'capir', perquei che las novitads vegnan gie plidadas. Ils linguists
san bein, ch'il lungatg da novitads ei buc lungatg discurriu; negin
linguist acceptass ina lavur che sebasa sin il lungatg dallas novitads sco lavur davart il lungatg plidau. Quei ei lungatg scret che
vegn legius dad ault enstagl da bass, nuot auter. Negin radio serius
savess selubir da schar formular ils plidaders las novitads mintgamai libramein en lungatg discurriu, era buc il radio rumantsch. Per
il rg fuss quei pass staus fetg impurtonts. Ils Romontschs ein bia
pli tolerants visavi variantas dal lungatg plidau resp. legiu. Els
ein disai che mintga vitg pronunzia empau auter; ei dat gie negina
SA 11
L-107
pronunzia da standard che vegn era duvrada per ils idioms. Ins vess
pia saviu familiarisar senza pli gronds problems ils Romontschs vi
dil tun dil rg, aschia ch'era il lungatg scret fuss lu buc restaus
aschi jasters pli.
Mo vi da quei exempel ves'ins lu era, ch'ina planificaziun sistematica dall'implementaziun ei gnanc stada pusseivla pil rg., perquei
ch'il diever dil lungatg ellas differentas domenas dependa da differents acturs. Ins veva buc saviu scumandar als scripturs da duvrar
il rg per la litteratura, malgrad che lezza veva ina fetg pintga acceptanza. Ins ha denton era buc saviu cumandar al radio romontsch da
duvrar il rg per las novitads, malgrad che l'acceptanza fuss stada
relativamein gronda. En bunamein mintgina dallas domenas numnadas
eis ei puspei auters che decidan, tgei fuorma da lungatg che vegn
duvraus. Gest cun las novitads en rg vess'ins saviu entscheiver
viers la fin dils onns 80. Radio Grischa veva fatg in'emprova cun
novitads en rg aschi ca. da quei temps; jeu mez hai aunc translatau
legiu novitads en rg tier Radio Grischa. Mo tier il Radio romontsch
ei quella domena stada bloccada tochen avon paucs onns, quei ch'ei
stau in grond dischavantatg per l'implementaziun dil rg.
Era per las autras domenas ein mintgamai autras persunas ni instituziuns responsablas. Gest per ina domena sco l'administraziun ei quei
schizun fetg biaras: la conferderanziun, il cantun, la vischnaunca e
buc il davos il canzlist. L'administraziun federala e cantunala ein
emprema lingia tudestgas. Ils Svizzers tudestgs san ins schon aunc
perschuader da far enzatgei en rumantsch grischun enstagl da far
quei en duas ni aunc pliras variantas. Il rg ei lu era vegnius duvraus all'entschatta ell'administraziun federala. Aschia ei il rg
daventaus il lungatg ufficial romontsch dalla Confederaziun gia 1986
per decret dil Cussegl federal, buc il davos sin iniziativa da cusseglier federal Leon Schlumpf. Il cantun Grischun ha fatg quei pass
pér 1996, 10 onns pli tard. Mo en sesez ei mintga pass dil rg staus
dispitaus en tut quellas domenas. Tier il diever sin placats ed
inscripziuns mava ei per ina intepretaziun vasta ni restrictiva da
"placat". Per il diever ell'administraziun ha ei dau denter 1988 e
1993 veras battaglias, cun ina petiziun a cusseglier federal Cotti
encunter il diever dil rg en l'administraziun federala ils 1991. El
cantun Grischun ei la 'Lescha davart il diever dils dretgs politics'
vegnida acceptada dil pievel igl onn 2001 relativamein clar, mo ils
Romontschs han probablamein refusau ella. Tier il radio e la televisiun rumantscha ei la situaziun era semidada empau denton, mo era
leu mo cun bia opposiziun, ch'ha era menau ad inimicezias cuzzontas.
Era ella domena dallas gasettas dat ei aunc negina sligiaziun definitiva. La Quotidiana cuntegn aunc bia dapli sursilvan ed en auters
idioms ch'en rg, e certs nummers cuntegnan er dapli tudestg che rg.
Uss ei gest la davosa domena vidlunder, la scola. La scola ei la domena la pli schizofrena dal cantun Grischun. En tgei lungatg che
vegn instruiu en scola, decidan las vischnauncas. Quei ei gia stau
pli baul ed ei aunc adina la disposiziun cantunala la pli fatala pil
romontsch. Sin basa da quella ha bunamein la mesadad dallas vischnauncas oriundamein romontschas saviu midar il lungatg d'instrucziun
dil romontsch al tudestg dapi ch'ei dat il cantun Grischun. Per ils
cudischs da scola ei denton il cantun responsabels. Lez savess pia
en principi decider, en tgei lungatgs e tgei cudischs da scola ch'el
vul metter a disposiziun. Quei sto lu bunamein menar a contraversas
denter il cantun ed ils utilisaders potenzials da ses cudischs da
scola. Quei ei lu era schabegiau schon pliras gadas. Naven da 1867
tochen entuorn 1900 ei il cantun praticamein stius en dispeta per-
SA 11
L-108
manenta cun la Surselva catolica pervia dils cudischs da scola, seigi pervia dil cuntegn da quels ni pervia dall'ortografia ch'el leva
far applicar. Uss essan nus puspei stai en ina situaziun semeglionta
sco alla fin dil 19avel tschentaner: Il chantun ha decidiu da far
cudischs en rg, e las vischnancas da buc duvrar quels cudischs. Gia
pli baul ha il cantun per regla stuiu dar suenter allas vischnauncas, mo pigl avantatg dil romontsch ei quei era schon pli baul mai
stau. Era la domena dalla scola ei puspei ina domena che buc quels
ch'han fatg il rg han saviu planisar, e sche glieud che capescha
nuot da lungatgs van lu vidlunder, eis ei buc da smarvegliar ch'ei
dat lu il dischuorden che nus vein actualmei1).
Jeu hai detg gia baul ina gada en connex cul rg: u ch'ins vegn
d'introducir el enteifer 40 onns en tuttas domenas, ni ch'ei ha negin senn pli, perquei ch'ei nezzegia lu nuot pli. Il romontsch vegn
effectivamain, sch'ei va aschia vinavont cun sia digren, en in pèr
decennis en ina situaziun, nua ch'el ei lu aschi fleivels, ch'el
supporta era negins medicaments pli. Mo perquei po el lu tuttina
aunc viver in bien temps vinavon, ed ei sa lu era puspei capitar,
che sia situaziun semida puspei. Pia neginas profezias definitivas,
ni cun ni senza rumantsch grischun. Mo ton sai jeu tuttina dir cun
segirtad, il davos Romontsch ei buc naschius aunc. Vus duvreis pia
aunc buc far quitaus; vus vegn il romontsch a surviver maneivel, e
mei aschia ni aschia.
Aschi lunsch pia aunc tiel davos eveniment dall'historia dil romontsch el 20avel tschentaner. Dat ei aunc damondas tier quei tema?
*****
Lu mein nus aunc tiel test. El ha 21 damonda, 4 da quellas, nua
ch'ins sto indicar empau dapli, han dus puncts, aschia ch'il total
ei 25 puncts enstagl mo 24, pia in punct reserva. En principi ei
schau plaz sil fegl per las rispostas; lezzas ein per ordinari fetg
cuortas. Sche vus scrivis grond, saveis era prender in fegl separau.
Las damondas ein en successiun cronologica, soc quei che la lecziun
ei stada, ed ei sebasan dil tuttafatg sils fegls che jeu hai dau.
Quels cun buna memoria han in avantag, sco bunamein adina, mo sin
basa dalla successiun dils fegls selai era deducir ina caussa ni
l'autra. Lu giavisch jeu a vus bien cletg tiel test.