scans

KROAIJK
VAN HET
HISTORISCH GENOOTSCHAP
GEVESTIGD
TE
UTRECHT.
Achtiende Jaargang, 1S30.
VIERDE SERIE.
DERDE
DEEL.
Q _9
UTRECHT,
KEMINK EN ZOON.
1862.
NAdMliIJST DER LEDEN
VAN HET
HISTORISCH GENOOTSCHAP
GEV ES TI GD
te
UTRECHT.
BESTUUR.
Mr. N. P. J. Kien, Burgemeester der stad Utrecht,
Honorair Voorzitter.
Dr. W. G. Brill, Eerste Voorzitter.
Jhr. Mr. B. J. L. de Geer van Jutfaas, Tweede Voorzitter.
Mr. J. A. Grothe , Eerste Secretaris.
Mr. H. Ilooft Graafland, Tweede Secretaris.
Mr. J. I. D. Nepveu, Eerste Bibliothekaris.
Mr. H. J. Royaards van Scherpenzeel, Tweede Bibliothekaris
Mr. H. A. R. V osmaer , Penningmeester.
4
HONORAIRE LEDEN.
Dr. J. J. Altmeyer , te Brussel.
Dr. J. M. F. Birnbaum , te Giessen.
Jhr. Ph. Blommaert, te Gent.
Dr. A. Borgnet , te Luik.
Dr. J. Bouwring , te Londen.
Dr. J. G. Burman Becker , Koppenhagen.
E. de Busscher , te Gent.
U. Capitain.e , te Luik.
C. Carton , te Brugge.
R. Chalon , te Brussel.
Fr. Cramer , te Straalsond.
Dr. J. David , te Leuven.
J. L. A. Diegerick , te Antwerpen.
M. F. Essellen , te Hamm.
E. van Even, te Leuven.
L. P. Gachard, te Brussel.
Jhr. J. J. de Geer , te Utrecht.
Dr. J. Gervinus , te Heidelberg.
Dr. H. Grote, te Hanover.
G. Guillaume , te Brussel.
Xavier Heuschling, te Brussel.
F. Kiigler,, te Berlijn.
P. Lansens , te Couckelaere.
Dr. J. M. Lappenberg, te Hamburg.
L. von Ledebiir,, te Berlijn.
C. Leirens , te Gent.
A. Mathieu, te Brussel.
F. H. Mertens, te Antwerpen.
J. Lothrop Motley, te New-York.
K. Nijs , te Antwerpen.
Ridder Jules Pautet , te Beaune.
G. H. Pertz , te Berlijn.
Dr. P. F. X. de Ram, te Leuven.
5
F. von Raumer,, te Breslau.
F. Bens, te Gent.
A. de Reume , te Brussel.
Dr. G. J. Rosenkranz, te Munster.
J. Baron de Saint-Genois , te Gent.
W. A. Baron Schimmelpenninck van der Oye, te Zutphen,
C. P. Serrure , te Gent.
Dr F. A. Snellaert, te Gent.
C. Stroobant , te Lembecq.
K. L. Torfs, te Antwerpen.
Dr. L. Tross, te Hamm.
Dr. C. Ullman , te Halle.
F. Verachter , te Antwerpen.
A. Wauters , te Brussel.
Dr. J. J. F. Wap , te Delft.
Jhr. Mr. A. M. C. van Asch van Wyck, Oud-Voorz iller des
Genootschaps.
GEWONE LEDEN.
Mr. M. C. Baron van Alderwerelt Houtuijn , te ionhem.
Jhr. P. Opperdoes Alewijn, te Hoorn.
W. Alewijn Fz. , te Amsterdam.
J. van der Baan , te Zaamslag.
Mr. J. F. B. Baert , te Amsterdam.
H. A. van den Wall Bake , te Utrecht.
G. Barger , te Utrecht.
Jhr. Mr. F. W. A. Beelaerts van Blokland, te Rotterdam,
L. M. Beels , te Amsterdam.
Dr. N. Beets , te Utrecht.
N. P. van den Berg, te Rotterdam.
Mr. J. J. Teding van Berkhout, te Amsterdam.
Mr. P. J. Teding van Berkhout,
Jhr. Mr. S. W.
warden.
II.
te
Amsterdam.
A. van Beyma time Kingma, te
Leeu-
6
Mr. M. Bichon van IJsselmonde, te Rotterdam.
Mr. J. T. Bodel Nijenhuis , te Leyden.
Mr. W. R. Boer , te Utrecht.
W. A. Boers, te Utrecht.
Mr. C. W. J. Baron van Boetzelaer van Dubbeldam , te
Utrecht.
H. J. Bool , te 's Gravenhage.
Dr. A. van der Boon Cz. , te Zaandam.
Jhr. W. Boreel van Hogelanden , te Haarlem.
Jhr. H. van den Bosch , aan de Bilt.
Dr. J. Bosscha , te 's Gravenhage.
Mr. P. van den Brandeler , te Dordrecht.
Mr. R. Baron van Breugel , te 's Gravenhage.
Mr. A. Brugmans , te Amsterdam.
C. W. Bruinvis , te Alkmaar.
D. D. Buehler, te Amsterdam.
A. J. de Bull , te Amsterdam.
Mr. C. A. Chais van Buren , te Amsterdam.
G. Craeyvanger , te Utrecht.
Mr. J. van Dam van Noordeloos , te Rotterdam.
G. H. M. Delprat , te Rotterdam.
Mr. W. M. J. van Dielen , te Utrecht.
Dr. J. I. Doedes , te Utrecht.
Mr. C. G. de Balbian van Doorn, te Utrecht.
Mr. J. van Doorninck , te Zwolle.
Dr. J. C. Drabbe , te Leyden.
F. A. Ebbinge Wubben, te Staphorst.
A. van Eck, te Gorinchem.
J. van Eik , te Amsterdam.
Jhr. Mr. P. J. Elout van Soeterwoude, te 's Gravenhage.
Jhr. W. I. C. Rammelman Elsevier, te Leyden.
Dr. C. A. Engelbregt, te Deventer.
Mr. J. J. Ermerins , te Zierikzee.
Mr. F. N. M. Eyck van Zuylichem , te Maartensdijk.
F. W. Fabius , te Amsterdam.
7
^
Mr. G. J. Fabius , te Assen.
Mr. A. R. Falck , te Utrecht.
Mr. H. O. Feith , te Groningen.
Mr. P. R. Feith , te Amsterdam.
Mr. C. Fock , te Haarlem.
Mr. G. A. Fokker, te Middelburg.
Jhr. Mr. C. van Foreest , te Hello.
Mr. G. D. Franquinet , te Maastricht.
Mr. J. A. Fruin, te Utrecht.
Dr. R. Frain , te Leyden.
Jhr. Mr. E. L. de Geer , te Amsterdam.
Jhr. Mr. J. J. De Geer van Rijnhuizen , te Jutphaas.
E. F. Georges , te Utrecht.
Mr. S. J. van Geuns , te Utrecht.
Mr. J. G. G-leichman , te 's Gravenhage.
Mr. J. K. Baron van Goltstein , te 's Gravenhage.
Mr. C. E. van Goor, te Amsterdam.
J. Goudriaan , te Arnhem.
J. ter Gouw , te Amsterdam.
Mr. J. van 's Gravenweert , te Oosterbeek.
Mr. G. Groen van Prinsterer, te 's Gravenhage.
Dr. J. C. Hacke, te Nieuw-Loosdrecht.
Dr. J. H. Halbertsma , te Deventer.
Mr. F. A. Baron van Hall , te 's Gravenhage.
Mr. E. L. Baron van Hardenbroek van Lokhorst , te
Amersfoort.
Mr. W. J. C. van Hasselt, te Amsterdam.
Mr. B. T. Baron van Heemstra van Froma en Eibersburen , te IJsselstein.
Jhr. Mr. H. J. van der Heim, te 's Gravenhage.
Dr. A. A. van Heu sden , te Breda.
B. L. C. van den Heuvel , te IJsselstein.
Mr. J . Hinlópen , te Utrecht.
W. P. Hoevenaar, te Utrecht.
W. J. Hofdijk, te Amsterdam.
8
Mr. IL M. Hoffman , te Utrecht.
Dr. J. Hoffmann , te Leyden.
J. W. Holtrop , te 's G-ravenhage.
J. Honig Jz. Jr., te Zaandijk.
Mr. F. J. K. van Hoogstraten , te Haarlem.
Dr. W. J. A. Huberts , te Zutphen.
Mr. J. B. Baron van Hugenpoth tot den Beerenclaauw ,
te 's Hertogenbosch.
Mr. E. Huydecoper van Nigtevecht, te Utrecht.
Jhr. Mr. J. Huydecoper van Maarsseveen, te Maarsseveen.
F. H. G. van Iterson , te Leyden.
H. Q. Janssen , te St. Anna ter Muiden.
W. Jamieson , te Amsterdam.
Mr. J. C. W. Le Jeune , te Wageningen.
Jhr. Mr. W. C. M. de Jonge van Ellemeet, te Oost -Kapelle.
Jhr. Mr. J. de Jonge van Zwijnsbergen , te Helvoirt.
Mr. W. H. Cost Jordens , te Deventer.
Mr. W. van der Kaay te Alkmaar.
J. M. van Kempen, te Voorschoten.
Jhr. Mr. J. de Bosch Kemper , te Amsterdam.
Jhr. C. P. L. van Kinschot , te Middelburg.
Mr. J. A. Kluppel, te Alkmaar.
J. Kneppelhout , te Leyden.
Mr. K. J. F. C. Kneppelhout van Sterkenburg, te Leyden.
W. J. Knoop , te Breda.
Mr. H. J. Koenen , te Amsterdam.
Mr. J. S. G. Koning, te Wedde.
G. Kuyper Hzn., te Utrecht.
Mr. M. F. Lantsheer, te Middelburg.
J. H. van Lennep , te Zeist.
Mr. L. Ed. Lenting , te Zutphen.
P. A. Leupe , te Voorburg.
Jhr. Mr. J. W. van Loon , te Amsterdam.
Mr. C. Th. Baron van Lynden van Sandenburg, te Utrecht.
Mr, W. Baron van Lynden , te Nijmegen.
9
Mr. G. J. de Martini , te Amsterdam.
G. T. van Limborch van der Meersch , te Utrecht.
Mr. G. A. de Meester , te Harderwijk.
Dr. J. Meuleman , te Batavia.
Mr. A. A. J. Meylink , te 's Gravenhage.
Dr. H. C. Millies , te Utrecht.
Dr. W. Moll , te Amsterdam.
Mr. C. W. Moorrees , te Utrecht
L. Mulder , te 's Gravenhage.
F. Muller , te Amsterdam.
F. Nagtglas , te Middelburg.
M. T. C. F. N. Graaf Nahuys , te Utrecht.
Jhr. Mr. C. J. van Nispen tot Pannerden, te 's Gravenhage.
Mr. J. W. van der Noordaa , te Dordrecht.
Dr. M. J. Noordewier, te Assen.
J. J. F. Noordziek , te Gravenhage.
J. Noot, te Harderwijk.
Mr. N. F. van Nooten , te Utrecht.
P. Nijhoff, te Arnhem.
Jhr. Mr. A. A. van Oldenbarneveld, genaamd Witte Tullingh , te Utrecht.
Dr. C. G. R. Ontijd, te Brummen.
Dr. J. J. van Oosterzee , te Rotterdam.
Jhr. J. Ortt van Schonauwen, te Arnhem.
Ridder Pauw van Wieldrecht , te Utrecht.
Jhr. Mr. J. M. van Pabst van Bingerden, te Nijmegen.
Mr. A. A. Wultiten Palthe , te Oldenzaal.
A. Perk, te Hilversum.
Jhr. Mr. W. van de Poll , te Tiel.
B. de Poorter, te 's Gravenhage.
Mr. S. M. S. de Ranitz , te 's Gravenhage.
Mr. J. Rau van Garneren, te Arnhem.
Mr. 0. van Rees , te Utrecht.
Mr. W. Siewertsz van Reesema , te Rotterdam.
L. H. W. van Aylva Baron Rengers , te Prinsenhage.
10
Dr. C. C. J. de Ridder , te Utrecht.
N. A. C. de Ridder , te Amerongen.
J. B. Rietstap , te 's Gravenhage.
Mr. H. H. Rail , te Haarlem.
Mr. A. J. Roest , te Nijmegen.
M. Roest Mz., te Amsterdam.
Dr. H. C. Rogge , te Delft.
Mr. H. G. Ramer , te Utrecht.
Dr. R. C. H. Ramer , te Deil.
Dr. J. A. C. Rovers , te Utrecht.
Mr. H. Royaards van Scherpenzeel , te Utrecht.
Mr. W. J. Royaards van den Ham , te Utrecht.
Mr. E. A. Sandbrink , te Utrecht.
Mr. A. J. W. Farncombe Sanders , te Utrecht.
J. G. de Hoop Scheffer , te Amsterdam.
Mr. G. A. IJssel de Schepper , te Olst.
A. D. Schinkel , te 's G-ravenhage.
Mr. J. Schrader , te 's Gravenhage.
Mr. L. C. Hora Siccama , te Utrecht.
Jhr. I. P. Six van Hillegom , te Amsterdam.
W. B. Stoof, te Utrecht.
Mr. G. N. de Stoppelaar , te Middelburg.
Mr. J. H. de Stoppelaar , te Middelburg.
M. Cohen Stuart , te Rotterdam.
Y. D. C. Suermondt , te Utrecht.
Jhr. Mr. D. M. van Dusseldorp de Superville, te Middelburg.
J. Swart , te Amsterdam.
Mr. H. J. Swaying , te Zutphen.
Mr. B. D. H. Tellegen , te Groningen.
Mr. A. Telting , te Franeker.
J. A. Alberdingk Thym , te Amsterdam.
Dr. P. H. Tydeman , te Tiel.
Jhr. W. F. Trip van Zoudtlandt , te Hattem.
Mr. W. R. Baron van Tuyll van Serooskerken van Zuylen,
te Zuilen.
11
Mr. M. Verbrugge , te Middelburg.
Dr. P. J. Vermeulen , te Utrecht.
Mr. L. G. Vernée , te Haarlem.
Dr. T. Verwayen , te Maastricht.
Dr. P. J. Veth , te Amsterdam.
F. H. de Veye de Burine , te Utrecht.
Mr. C. Visscher, te Arnhem.
Dr. N. P. Visscher, te Utrecht.
J. P. van Visvliet , te Middelburg.
Mr. C. L. Vitringa, te Nunspeet.
Mr. H. Vollenhoven , te 's Gravenhage.
J. J. van Vollenhoven , te Renkum.
J. J. van Voorst , te Amsterdam.
Dr. E. van Voorhuijsen Hz., te Utrecht.
Mr. G. W. Vreede, te Utrecht.
Dr. A. de Vries , te Haarlem.
Dr. M. de Vries, te Leyden.
Dr. A. Vrolik , te 's Gravenhage.
Mr. W. F. H. Baron van Wassenaar tot Catwijck , te
Bennekom.
Jhr. Mr. H. M. van Weede , te Utrecht.
A. Winkler Prins , te Veen dam.
B. W. Wttewaal, te Leyden.
Jhr. Mr. H. A. M. van Asch van Wyck. te Utrecht.
Jhr. Mr. L. H. van Asch van Wyck, te Wijk bij Duursbede.
12
GENOOTSCHAPPEN
OF
INRIGTINGEN
MET WELKE HET HISTORISCH GENOOTSCHAP, GEVESTIGD
TE UTRECHT, DOOR RUILING VAN WERKEN IN
BETREKKING STAAT.
Koninklijke Akademie van Wetenschappen , te Amsterdam.
Provinciaal Genootschap van Kunsten en Wetenschappen in Noord-Brabant , te 's Hertogenbosch.
Provinciaal Utrechtsch Genootschap van Kunsten en
Wetenschappen , te Utrecht.
Friesch Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde , te Leeuwarden.
Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, te Leyden.
Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, te Batavia.
Indisch Genootschap, onder de zinspreuk : Onderzoek leidt
tot waarheid , te 's Gravenhage.
Stads Bibliotheek , te Amsterdam.
Openbare Bibliotheek , te Arnhem.
Provinciale Bibliotheek van Zeeland , te Middelburg.
Académie royale des Sciences, des Lettres et des Beauxarts de Belgique , te Brussel.
Académie d'Archéologie de Belgique , te Antwerpen.
Société Archéologique de Namur , te Namen.
Société Scientifique et Littéraire du Limbourg, te Tongeren.
Institut Archéologique liégeois , te Luik.
Société de 1'Histoire et des Beaux-arts de la Flandre
maritime de France , te Bergues.
Société pour la recherche et la conservation des monuments historiques du Grand-duché de Luxembourg, te
Luxembourg.
Société d'Histoire et d'Archéologie , te Genève.
Koniglich Bayerische Akademie der Wissenschaften , te
Munchen.
13
Verein fur Hamburgische G-eschichte , te Hamburg.
Oberlausitzische Gesellschaft der Wissenschaften , te
G6rlitz.
Geschichts- und Alterthumsforschende Gesellschaft des
Osterlandes , te Altenburg.
Germanische Museum , te Neurenberg.
Historische Verein fur Steiermark , te G-ratz.
Historische Verein fur Nieder-Sachsen, te Hamburg.
K. K. Geographische Gesellschaft, te Weenen.
Smithsonian Institution , te Washington.
Litterary and Philosophical Society, te Manchester.
CO1VIMISSIEN.
Commissie van Redactie.
Dr. W. G. Brill.
Mr. J. A. Grothe.
Mr. J. I. D. Nepveu.
Commissie voor de Nederlandsche Kunstgeschiedenis.
E. F. Georges.
B. de Poorter.
G. Craeyvanger.
Commissie voor de
Jhr. J. J. de Geer.
Jhr. J. P. Six van Hillegom.
E. F. Georges.
Sphragistiek.
14
Commissie voor de Nederlandsche Geslacht- en Wapenkunde.
Jhr. J. J. de Geer.
Mr. H. Hooft Graafland.
Mr. E. Huydecoper van Nigtevecht.
Commissie voor de Nederlandsche Archeologie en middeleeuwsche
Bouwkunde.
Mr. F. N. M. Eyck van Zuylichem.
B. de Poorter.
Jhr. J. Ortt van Schonauwen.
Mr. J. I. D. Nepveu.
Commissie voor de Nederlandsche Penningkunde.
F. H. de Veye de Burine.
Commissie betreffende de uitvinding der Boekdrukkunst.
Dr. N. P. Visscher.
15
1. Vergadering. 11 Sannarij 1862,
Stukken voor de geschiedenis der jaren 1590 en 1591.
&ukken voor de geschiedenis der jaren 1590 en 1591. Ten
vervolge der in het vorige jaar medegedeelde stukken,
geven wij hier uit het provinciaal archief eene nieuwe
reeks van bijdragen die betrekking hebben op de binnenlandsche aangelegenheden, of handelen over de engelsche
en fransche zaken, in dien tijd ten naauwste met de geschiedenis des Vaderlands verbonden.
I. DE RAAD VAN STATEN AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
Hun quote in de 90m gulden voor den Toning van Frankrijk te betalen.
6 January 1590.
Edele , eerentveste , hoOchgeleerde , eersame, wyze, zeer
lieue besondere. Wy houden v 1. indachtich van het versouck twelck die Coe Mat van Vranckrijck aenden Heeren
Generale Staten gedaen heeft , ende het affscheyt twelck
zynder Mats ambassade belangende tnegentich duysent gulden is gegeuen , waer op tot noch toe wyders nyet en is
gevolcht dan dat die Staten van Hollandt ende Zeelandt
hun quote opgebracht el" betaelt hebben ; die Staten van
Vrieslandt hun quote wel opgebracht, dan weygerich te
betalen ter tydt v 1. heure quote zullen ouergebracht hebben. Ende zoo dan om de vordere betalinge zeer wordt
aengehouden , ende ter eere vande geunieerde Prouincien
ende ome enicheyt te conserueren , zeer redel. beuonden
wordt, datmen om zoo cleynen some gheen scheuringe make,
jn andere nyeuwe eri- swaerdere noodt can prejudicie
causeren; mede geconsidereert de zake van Vranckryck een
gemeene zake met dese landen js,
elI zyh
Mats faucur deur
16
de jegenwoordige occasie met zoo cleynen zake te gewinnen is, twelck hyer nae om vele meerder zoude wesen te
wenschen datmen tselue middel zoude mogen becomen : —
soo willen wy v 1. hyer mede opt ernstichste versocht hebben, dat v 1. alnoch volherdende jn de goede genegentheyt
tot eendrachtige bevoirderinge van de gemeene zake, daetelick hunne quote jade voors. some willen furneren, om
alsoo de belofte vanden heeren gnale Staten nae te comen,
die te meer geneycht zullen zyn tegens v 1. tselue t'erkennen. Hyermede ,
Edele , eerentveste , hoochgeleerde, eersame, wyse, zeer
lieue besondere, blyft God bevolen. In 's Grauenhage den
ui en January 1590. Meynerts.
Ter ordonnancie vanden Rade van State
der Vereenighde Nederlanden ,
Origineel.
Chr. Huygens.
II.
PROPOSITIE VAN DE WED. GRAVIN VAN MEU'RS , DAT
RHIJNBERG HAAR WORDE AFGESTAAN, IN COMPENSATIE VOOR HARE DOOR DEN VIJAND
BEZETTE LANDEN.
7 January 1590.
Memoriael aen die here General Staten der Vereenichten Nederlantschen prouintien, van wegen
der Welgeborner Vrouwen Walborch, Grauinnen
tot Nuenar ende Moers, wedewen, deur derzeluen
affgeordnete Laurentz Holtman, der rechten doctorn, ende Johannem Tyllium, secretarium, ouergegeuen.
Het werdden sich die Heerera toe errinneren weten wat
gestalt wylen der welgeboorner heer Adolf, Graeff tot
Nuenar etc., zoe wel jn den Colnischen als dezen Nederlantschen criegswesen vuyt goeden yuer sich getrouwel.
ende goetwillighlick gebruycken laten, ende dat daerdeur
17
veroorsaeckt dat nyet alleene zyn G. maer oock derzeluen
naergelaten graefnichen wedewen haren graaff- eu heerschafften geblootet moordden.
Diewyle nv welgedachte graafflicke wedewe daerdeur jn
die vuyterste bezwaernisse gesettet, ende gelyckewel hare
G. deur derseluen heeren verwanten en vrienden (daervan
oyck eenighe jn dienste des Conincx van Spaignen zyn)
we veel vertroostinghe gescheen, dat haer G. verhopentl.
weder tot landt en luyden, die de Spaenschen jn haer ge•
welt hebben, zolden commen mogen. Haer G. nochtans
wel considereren connen dat derzeluen niet wille gebeuren,
diesfals eenige handelinghe zonder voerweeten ende consent vanden Heerels Staten aentegaen. Soe heeft welgel,
graafflicke wed. ons opgeleyt ende beuolen v E. dit te verstendigen ende derzeluen goeden raedt cii beuoorderinghe
daerouer te begeren.
Ende zullen dienvolgens v E. wy nyet verhalden dat
welgedachte graaffliche weduwe onder anderen wel zoe veel
heeft vernomen , zoe wanneer haerer G. Berck jngeruymet
en v E. garnison daerwt genomen wierde, dat alsdan dezelue stadt Berch nyet alleen neutrael gelaten, nemaer oock
die naestaenliggende garnisoenen affgeschaffet, en haere G.
graaff- en heerschaften, zoe deur dat spaensche crychsvolck
nv occupeert, weder ontledigt en restitueert werden zouden.
Want nv welgedachte graaffliche wed. nyet en twyffelt
off v E. zullen naer derseluen hier te beuooren gedaenen
vertroostinge geerne alle hulpe en bystant bewysen, daermede haere G. vuyt dezer bezwaricheyt ende weder tot
landt ende luyden geraden mugen. Soe wollen haere G.
begeert hebben den opgemelten voerslach mit vlyt te erwegen, ende jmfal deselue jn heeren raedt befinden wurden, dat op zulcken wege zonder achterdeel deser landen
gegaen werden conde , alsdan die middel ende conditien
voerteslaen, daerdeur haere G. am besten mochte geholpen
ende verzekert werden.
XVJTT. J.
2
18
Ende wollen gelyckewel haere G. v E. hier bij te bedencken geuen : Eerstelyck dat die stadt Berck buyten
desen gevnieerden prouin gelegen.
Item dat haere Ge. Gemahl za liger gemelte stadt Berck
als pantheer bettertijt des opgerichten compromis ende bewillighter sequestratie beseten ende jnnegehadt heeft.
Item dat de heer Truckses tzelue compromis jnt geringst
niet naergecommen, aengesien d'zelue noch op harer G.
Gemahls clage geantwoort , noch oyck eenich libel van
zyner zyde ouergeuen , daerdeur dan tgemelte compromis
expiriert ende verfallen , alsoe dat haere Ge. billick jn
zulcker possessie, gelyck haer Heer zaliger voer date der
sequestratie dieselue gehadt , wedder te restitueren zy.
Daerby gevoeght dat den Heeren Staten aen der stadt
Berck weinich ofte gansch nyet gelegen, naerdien die Spaenschen zoewel bouen als beneden Berck verscheyden steden
en besettinghen hebben, daer zy naer haren gefallen hen
ende wedder ouer den Rhyn konnen ende muegen passeren.
Men wil gezwygen dat d'voers. stadt Berck mit grootex
gevaer ende oncosten moet gehouden ende prouiandeert
moordden.
Diewyle nv dese dingen alsoe geschapen, ende naer haer
Ge. beduncken die jnruyminghe der stadt Berck dat voernaempste middel es, daerdeur deselue toegelyck oyck tot
anderen haeren graeff- en heerschaften, van den Colnischen
occupeert, konnen verholpen wordden , en zonder dat oyck
die graeffschap Meurs en heerschaft Alpen vredelyck niet
zoude jnhebben noch genieten kunnen , soe wollen derhaluen haere G. gebeden hebben , dit alles met vlyte te
erwegen ende derseluen voorderlicke ende vruchtbarige resolutie wederuaren te laten.
Ten anderen weten v Ed. sich te errinneren tgene onlancxleden die Benthemsche gesanten van wegen onthaninghe ende affneeminghe der schulden ende haerer G.
graefflichen onderhoudts gesocht ende gebeden, wat oock
19
v E. dezelue voer vertroostinge gedaen ; wan nv haere G.
ten hoochsten daerane gelegen dat dselue eygentlyck weeten moge wat zy desfals eintl. te verwachten zal hebben.
Soe wordt nochmaels begeert dat v E. sich hierouer gunstlichlyck wollen verclaren.
Diewyle het oyck by eenige onder ander daer voor gehouden werdt, dat wanneer de Heeren Staten der schantzen
van Sgrauenweert (op Cleeffschen bodem gelegen) sich
begeuen conden, dat daerdeur a ll e Spaensche garnisoenen
vuyt den Colnischen ende Cleeffschen steden en schantzen zouden geschaft wordden mogen, ende daerdeur beyde,
Stifft Colen ende Vorstendom Cleeff jn voriger ruste gesettet , oyck die Rhynstroom wederom gefryet en den comercijs haer stracker loop onuerhindert eropent werden.
Soe hebben haere G. nyet onderlaten willen dat tzelue oyck
v E. aen te geuen en tot bedencken hen te stellen etc.
Kopt'.
III.
Sommaire des
asles accordez entre les Ambassadeurs
du roy d'Espaigne et ceulx de la Ligue de France,
a Paris le xj Januier 1590.
Le Roy Catholicque sera declare protecteur de la couronne de France aux códitions suivantes.
Ledt Roy pour tout le mois d'Apuril prochain enuoyera en
Piccardie 1500 cheuaulx du Pays Bas, et six
mille hommes
de pied. En Lyonnois cincq mil hommes de pied Bourgoignons et mil cheuaulx, vingt pieches de campaigne et douze
de
bacterie. En Langedocq cincq eens chlx et deux mille
hommes de pied , vng nauiere charge de munitions de
guerre et dix chargez de grain.
mille
les mois vingt mil
Au mesme temps prestera a la Ligue cincq cens
escuz comptant, pour vne fois, et tous
tapdis que la guerre durera.
La Ligue de sa part s'oblige rendre lesds deniers en trois
escus,
2*
20
annees , et pour asseurance desd. sómes mecteront es mains
dudt Roy les villes de Cambray, Abbeuille et aucunes villes
en Bourgoigne.
La Ligue dedans ledt temps de la fin d'Apuril tiendra
prests quarante mil hommes de pied, cincq mil cheuaulx et
cent pieces de bacterie et de campaigne.
La Ligue ne pourra traicter aulcun accord, ny trefues,
ny paix auecq Nauarre, sinon en la court du Roy d'Espaigne
ou du Ducq de Sauoye.
Les Gouuerneurs des villes maritimes, tenants pour la
Ligue, promectront recepuoir dedans leurs ports et haures
les armades et vaisseaulx dudt Roy et de ne recepuoir les
ennemis en contraires.
Et ne seront tenuz a aulcune chose durant lad te guerre
de France, ores que ledt Roy fist la guerre a Angleterre
ou Escosse. Mais, apres ladte guerre fourniront audt Roy
a leurs despens trois mil cheuaulx , vingt cincq mil hom mes de pied et six mil pionniers.
En toutes expeditions de leitres esquelles se fera mention du Roy d'Espaigne , pour quelque occasion que ce
soit, sera ledt Roy intitule tousiours par ces motz expres,
Protecteur de la couronne de France ; ce que la Ligue et le
Roy, qui sera choisy, iureront.
Ceulx de la Ligue ne pourront traicter ligue aulcune ,
ny recepuoir aulcun estranger, ou deniers d'aulcun, si non
p le oósentement dudt Roy , exceptez du Ducq , du Pape
ou du Ducq de Sauoye.
Gelijkt. Kopy.
Iv.
DE REGERING VAN GORINCHEM AAN DE
STATEN VAN UTRECHT.
Bezetting van de Waal , tegen de overkomst van den vijand.
14 January 1590.
Edele,
Wyse, voorsienige ende zeer discrete waerde Hee-
21
ren. Wy hebben uwer E. missiue van date den Tij en deser
rnaent , stilo veterj , ontfangen , ende den inhouden van
dyen wel verstaen. Voor antwoerde zullen uwer E. gelieuen te weten, dat wy van gheene versamelinge der vianden
in Bijmelreweert oft daer onitf gehoort oft vernomen en
hebben; dan zoe verre wy dyen aengaefi yet vereysschen,
zullen nyet laeten uwer E. daer aff te aduerteren. Belangell die saecken der stat Saltboemel, zyn alsnoch in goeden doene , zonder dat wy van eenige voorder zwaricheyt
gehoort hebben ; ende valgen uwer E. begeerte, hebben
wy uwer E. missiue roette ingelachte copie gecimuniceert
zyne Excie , de weleke terstont zal doen scryuen aen
heeren die Raed van State, ten eynde dat op alles voorsien ende goede ordre gestelt werdde als naer behoeren.
Hier mede
Edele wyse , voorsienige ende zeer discrete heeren,
uwer E. den almogeh- Godt beueleil. Gescreuen tot Gorinchem dein xiiij en January 1590.
Uwer E. dienstwillige Burgeroen ende
Regeerderen der stede Gorinchem.
Origineel.
Project vande besettinge van beneden Gorchum, als
van Hardicxvelt, de Waelcant langens tot aen.
het Tolhuys, eff voorts aende Ilyn beneden Huysen, jegens d'ouercompste vande stroopers vanden
vyand , beraempt by aduyse vande steden , Nimmegen, Tiel, Bommel, Gorchum ende de respectine Amptluyden jn dyen quartieren.
Eerstelick dat aende kercke te Werckendam, soude jn
garnisoen geleyt worden vyfFtich soldaten , daermede van
daer ende vau Hardicxvelt tot Gorchum toe , neffens de
huysluyden met eenich volck van Lap drost d'onercompst
vanden vyandt sonde cunnen belet worden.
22
Van Gorchum tot aen tórp van Vuyren soude met vordre volck vanden Landrost neffens die huysluyden cunnen beset worden.
Van Vuyren , de gansche tiellerwaertsche dyck langens,
tot aen Tiel toe soude beset worden met een compn1e soldaten onder 't gebiet vanden Amptman van Bommel , die
jn twee plaetsen heure corps de guardes oft gestadich garnisoen , als te Hellou ende Heessel, souden hebben te houden ; ende souden noch neffens de huysluyden opden seluen
dyck hebben te bewaecken te minsten acht ofte Chien
schanskens , te stellen ter bester ende gelegener plaetsen.
Vande stalt Tiel tot beneden Spyck , daer t'ampte van
Ouerbetuwe aengaet , soude moeten beset worden met een
comp nie soldaten onder 't gebiet vanden Amptman van Tiel,
die mede jn twee plaetsen heure garnisoen oft corps de
guarde stadelicken souden moeten houden, als opden dyck
te Vchte en aenden nieuwen Dweerdyck. Ende souden noch
neffens die huysluyden vanden Nederbetuwe, jn conformite
van dordonnan daer op te maecken, te bewaecken (hebben)
ses schanskens, te stellen tusschen Tiel ende den aenganck
vande Ouerbetuwe, als voorseyt ; mits dat 't leste schansken
beneden Spyck soude bewaeckt worden half met tvolck
staen onder 't gebiet van voors. Amptman, en half vanden
Amptman van Ouerbetuwe.
Van vpden dyck beneden Spyck jn d'ampte van Ouerbetuwe tot aen beneden Huysen aen Rhyncant , soude
moeten beset worden met twee comp nien soldaten , mede
staende onder den Amptman van Ouerbetuwe , die in vier
plaetsen heure corps de guarde ofte garnisoen soude moeten houden ; als : vpden dyck omtrent Loenen , vpden dyck
aen Bylandt , by het Tolhuys ende aende Peppel Graeff oft
Berchsche Hooft. Ende souden d'selue hebben te bewaecken neffens de huysluyden volgens d'ordonnan daer op te
maecken , noch twaelff oft veerthien schanskens , te stellen
tusschen d'aenganck vande Ouerbetuwe en Huysen ter
23
bester eii gelegener plaetse , bouen twee schanskens by
tgarnisoen van Knodsenburch, als aen wedersyde 't naeste,
te bewaecken.
De corps de guarde oft plaetse van 't garnisoen, mitsgaders yeder schansken soude moeten daer binnen hebben
een vierbaecke , om tot allen tyden onraet vernemende vierteycken te mogen doen , alles ju conformite vande ordonnab-. daer op te maecken.
Jeder schansken soude alle snachts moeten bewaeckt
worden te minsten met ses mannen, half soldaten eh halff
vande respectiue huysluyden, ofte met soe veel man, het sy
soldaten ofte huysluyden, als uaer gelegentheyt ofte occurefl. byden Amptluyden ofte supjntendent vaii besettinge
goet eii. noodiep te zyn geacht sonde worden. Daer van
de twee die continuele nacht soude moeten by gebeurten
langens den dyck ouer eli weder ouer van d'een schansken aen d'ander gaen. Sulcx dat in sulcker vougen de
gantsche volck opden dyck soude weesen , dwelcke vernemende eenich onraet , souden tselue by vierteycken stracx
te kennen moeten pima; die daer ouer byden volcke vuyt
de corps de guarde ofte garnisoen opden dyck souden moeten gesecoureert worden.
De besettinge van Landrost van G-orchum soude snachts
met noch ses peerden moeten continuel. langens den dyck
bewaeckt worden als bonen , en beneden Gorchum drye.
De besettinge onder den Amptman van Bomel soude
alle nacht mede met ses peerden moeten bewaeckt worden.
De besettinge onder den Amptman van Nederbetuwe
soude alle nachts met vier peerden mede langens (den)
dyck moeten worden bewaeckt.
De besettinge onder den Ampman van Ouerbetuwe soude
alle nachts met twaelff peerden moeten bewaeckt worden.
Bouen dese soude noch thien schepen van oorloge , wel
bemant, yeder met twee jachten moeten geschickt worden;
welcke jachten twee maels sdaechs eh snachts van d'een
24
tot d'andere ouer en weder ouer soude moeten varen
D'oncosten tot d'opmaeckinge vande corps de guardes
vande schanskens, van vierbaeckens, en vanden nootelyc.
ken brandt soude moeten gevonden worden byde voors.
respectiue ampteren en jn sonderheyt oock byde landen
die deur d'selue besettinge grootelycx bevryt worden, ende
nochtans vande lkst vande wachten ongemoyt blyuen , als
te weesen :
Tiellerweert
350 gulden.
Nederbetuwe .
600 gulden.
Beest, Renoy
. 100 gulden.
Leerdam, Asperen en Heuckelum 200 gulden.
200 gulden.
Ouerbetuwe ..
800 gulden.
Culenborch en Bueren
T'cort soude kunnen byde steden gevonden worden.
Ende allhoewel gesustineert wordt dat Bomelreweert
somertyts , vermits de cleynicheyt van twater, en wyntertyts,
ten regarde van vorst , qualicken jegens d'ouercompste vau
stroperen van vyandt nyet bevryt en can worden ten re.
specte van huysluyden dselue bewooneu; soude nochtans
tot groote bevrydinge vanden lande ouer de Nael gelegen
en versekeringe der wachten, opden seluen gestelt, cunnen
strecken , wanneer aende 1VMaescant jn eenige schanskens
vpden dyck van Bomelreweert byde garnisoenen van Hei
inert , Creueceur, Hedel en de Voorn mede snachts goede
wacht gehouden worden; die mede , eenich onraet vernemende , by vierteyckenen den naesten garnisoene souden
mogen te kennen geuen , ende soude oock deur dselue
vierteyckenen de wachten opden Waelcant cunnen gewaeri
schout worden om vp heure hoede te wesen.
Bouen dele souden noch de schepen van oorloge opde
Maesstroom leggende , yder met twee goede jachten moe•
ten versien weesen , welcke jachten ten minsten tweemaels
sdaechs en snachts ouer ende weder ouer tot den anderen
varren, mede groote bevrydinge soude cunnen bybrengen;
25
Ënde die wachten , jn vougen vooren verhaelt , gestelt
ende onderhouden wordende, souden de verdingen vanden
vyandt byden platten lande ouer de Wale gelegen, moeten opgeseyt worden , ende die sauluergarde affweesen , op
peene daertoe te ordonneren ende de huysluyden op wapenen gestelt , daer beneffens oock 't quartier daer den
volcke van oorloge mede gebroocken soude moeten worden.
Soude noch behoorl. ordonnan ende placcaet opde pollicie en 't stuck vande wacht moeten gemaeckt worden,
die soe wel 't volck van oorloge vuyt de garnisoenen , wacht
houdende, 't volck vande besetting ofte garnisoen van dyck
als voorseyt, als mede die huysluyden vp geweer gestelt
weesen, gehouden souden weesen te obedieren; sonder dat
hem yemant ter contrarie doende , up eenich crychsrecht
oft landtrecht sonde mogen beroepen , maer datelycken in
conformite van dordonnan geexecuteert te mogen worden.
'Tgetall vande soldaten daer mede d'voorschreuen besettinge soude cunnen gedaen worden, sonde moeten weesen
vier comp nien , bouen de vyfftich soldaten tot Werckendam
en die van Landrost van Gorchum.
Na. Waer dese te heeleg ? Wert geaduiseert de generalite te
versoucken dat Naere E. de comp nie staende tot laste
van 't Nimweechse ende eene van 't Velusche quartier, mitsgaders noch twee van regimente van stichte
van Vtrecht daer toe employeren willen laten.
De peerden die alle nachts souden waecken, souden moeten weesen ter nombre van xxviij , als:
Bouen eil beneden Gorchum , byden landrost te weege
te brengen , vj .
Opden dyck langens Tiellerweert, by de huysluyden te
weege te brengen, v^.
Opden dyck van Nederbetuwe , byden huysluyden van
tampt te weege te brengen, iiij.
Opden dyck jn d'Ouerbetuwe, xij.
Na. Ira er dese (weel f peerden gevonden sullen mogen MOT.
26
den? Soe jut vermogen van die van d'Ouerbetuwe
nyet is alle nachts twaelff peerden te weege te
brengen, te vinden by die van stichte van Vtrecht
en die vande Veluwe.
V. NOUVELLES UIT FRANKRIJK.
24 January 1590.
Monsieur. Jay este extremement aise dentendre de voz
nouuelles. Beaucoup pensoient que quand le Legat du Pape
arriueroit a Paris, que le peuple le prieroit de leur vouloir
aider a eslire vng Roy qui ne fust poinct de la religion.
Mais messieurs de la Court de parlement , Chambre des
Comptes , Court des ay-des et des monnoyes , et ceulx du
Corps de la Ville se sont assembles pour aduiser les moyens
quil y aura de faire vne paix auecq le Roy, pour ce quilz
ne scauent plus ce quilz doibuent faire , voyant quilz ne peuuent estre payez de leurs gaiges ray de leurs rentes, come
jlz ont faict entendre a Monsieur du Mayne. Il leur pese
beaucoup de veoir vng ambassadeur d'Espaigne , qui paye des
compagnies qui sont dans lad e ville. Je vous promectz
que beaucoup des vines et seigneurs qui se sont mis auecq
eulx sen repentent biera, et vouldroient bien trouuer quelque moyen de se remectre au seruice de sa Ma te . Jay bonne
enuie quelle soit en lieu ou je la puisse aller trouuer.
Depuis sept ou huict jours jl s'est faict vne aultre assamblee a Noissy, de messieurs du Mayne, le cardinal de G-oudy,
Belieure , et Villeroy, tendant afin de regarder quel moyen
it y auroit que lelt seigneur du Mayne se peult accorder
auecq sad te Mate . Dieu nous donnera la grace que chiin la
recognoisse comme on doibt. On tient que sal e Ma te est
a Pont de Larche et quelle viendra bien tost en ceste Picardie , a cause que les reytres sont en France. Je vous
prie etc. De St. Quintin ce 24e de Januier 1590.
Kopy.
27
VI. DE LA PRÉ (TIFFIN) AAN ORTEL , AMBASSADEUR
IN ENGELAND.
Nouvelles.
25 January 1590.
Monsieur. Mes dernieres estoient du 29 de Nouembre,
que je croy vous auront este deliurees. Vous faisant encore
la pnte pour vous dire que , graces a Dieu , le Roy prospere
de plus en plus contre ses ennemis. Lesquels se voians
perdus sans quelque bon secours , font semblant de vouloir
traicter auecq le Roy d'Espaigne, soubz ces conditions. Quil
emplora ses moyens pour la deliurance et le courronnement du cardinal de Borbon, et quon eslira des a pnt vn
prince de la maison de Bourbon pour luy succeder, a qui
il donnera sa fille en mariage, auecq les comtez de Flandre
et de Bourgoigne. Dauantaige quil fera oster toutes les
tallies et subdis, sinon les anciens, qui demoureront; et que
pour fournir aux fraix quil faudra faire , a raison de ce que
dessus , jl promectra de mectre deux millions dor en la
maison de ville a Paris. Voila comment auec ces ar-les ils
esbloueront les jugementz aux grandz et aux petitz. Mais
plusieurs estiment quen tout cela jl fly a que de lartifiee ;
voulans les seigneurs p ce moyen jntimider le Roy pour en
auoir vne plus aduantaigeuse reconciliation. Ce que le Roy
cognoit fort bien, n'estant pareillement croiable que le Roy
d'Espaigne voulut tant baffler , taut de son argent et encore moins sa fille a vng de la maison de France, la grandeur de la quelle p ce moyen pourroit du tout ruiner et
accabler celle d'Austriche. Le Roy na que bonnes nouuelles de toutz costez ; on rapporte aussy quen Prouance et
Dauphine tout sy porte fort bien, ayant este tue le Sr de
Vins cheff des ligeurs en Prouence, et tons les gens du due
de Sauoye deffaicts sur la frontiere de Daulphine par les
srs de la Valette et Desdiguierres. Lon tient aussy que
28
Toulouze se seroit remise soubz lobeissance du Roy, et
que leuesque de Cominge, qui la Inaintenoit en sa rebellion, en a este chasse. Le surplus vous entendrez de
monsr de la Sale etc. A Caen ce 25 de Januier 1590.
Signe , de la Pre. A mons r Ortell etc.
Gelijkt. Dopy,
VII. DÉ
RAAD VAN STATE AAN DE STATEN VAN UTRECHT,
Rouvoeder am de compagnie ruiters van Nieuwenaar
te verschaffen
29 January 1590.
Edele ; eerentfeste , hoochgeleerde , wyse , discrete ende
voerzienige , lieue besondere.
Wy hadden verhoopt dat v 1. volgende onse verscheyden
voorgaende brieuen aende zelue geschreuen, de compaignie
ruyteren van wylen d'heere Graue van Nieunar zal. memo,
ten regard van het rouvoeder (volgende de resolutie op
den xxj en Aprilis laestleden genomen , daerby de besoldinge van duytsche ruyteren en carabynen is verhoocht
voor het rouvoeder opten voet vande lanciers , daervoren
zy het zelue rouvoeder zullen gehouden syn te becostigen
zonder last vande steden en plaetsen), zouden hebben gedaen en gegeuen behoorlick contentement en voldoeninge.
Maer vernemen seer ongerne, by tgene ons andermaels is
verthoont van wegen de welgeboren Gravinne van Neunar, dat daerop by v 1, int minste nyet en js gevolght.
Ende alsoe den lieutenant vande voors. ruyteren ons geclaecht heeft dat de selue daerdeur in groote schulden syn
geraeckt en gecomen, ende dat v 1. wel conen considereren de ruyteren onmogelick te syn hen rouvoeder te cónen becostigen op haer voorgaende tractement. Soe hebben wy v 1. tselue alnoch wel willen voorhouden , zeer
vrundtlick versoeckende en begerende dat dezelue, insien
29
nemen opde redenen in onse voorgaende vermelt, de voors.
ruyteren zonder voorder vertreck willen claechloos stellen,
en hun van 't voors. rouvoeder , achtervolgende de voors,
resolutie , te vreden stellen , op dat zy alsoe nyet ongewillich bevonden en worden , als den noot zulcx zal ervoorderen , hen te laten gebruycken ter plaetse daer den
dienst vanden lande zulcx zal mogen verheysschen. Ende
ons vertrouwende dat wy desen aengaende vande voorn
ruyteren nyet meer en sullen worden gemolesteert , willen dese hiermede eyndigen en v 1.
Edele , eerentfeste hoochgeleerde , eerzaeme en voersienige , lieue besondere , Gode beuelen. In 's Grauenhage
den xxixe1' January 1590. C. Aernsma vt.
Ter ordonnan vanden Raet van State
der Vereenichde Nederlanden.
Origineel.
Gilpin.
VIII. DE RAAD VAN STATE AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
Logies en services te verlenen aan de compagnie ruiters
van Z. Ex.
29 January 1590.
Edele, eerentfeste, hoochgeleerde, eerzaeme ende wyse,
zeer lieue bezondere.
Ons is van wegen den heere van Risoor ') , comanderende
ouer de compaignie ruyteren van zyne ExC1e , als mede bij
dezelue te kennen gegeuen hoe dat de voors. zyne ruyteren binnen de stadt van Vtrecht liggende , alsnoch nyet
en zyn geaccommodeert van logysen , dan inde herbergen
met haere peerden hun moeten onthouden , tot grootere
costen dan sylieden met haer traictement van soldye dragen coilen , jnder voegen dat by alle apparencie dezelue
1) Lamoraal van der Noot , heer van Risoires
30
sullen syn gedrongen te verloopen tot grooten jnterest en
achterdeel van zyne voors. Ex cie en ondienste van lande.
Ende dewyle in alle ander prouincien de ruyteren in garnisoen liggende, naer out gebruyck geaccomodeert zyn van
logisen e`n seruicie , zoo voor Naere persoonen als peerden,
dwelck wy mede meer als billick vinden. Soo ist dat wy v 1. wel
ernstelicken versoecken zulcx te bevoirderen dat de voors.
ruyteren binnen dezelue stadt mogen zyn voorsien, opsicht
nemende op tgene voors., als oock behoorlick respect dragen totten persoon van zyne voors. Excie, ende dit tot dat
de voors. ruyteren elders tot meesten dienste van lande
mogen syn geemployeert ofte verleydt. Ende deze tot
egheenen anderen eynde dienende , willen hiermede v I.
Edele , eerentfeste , hoochgeleerde , eerzaeme en wyse ,
zeer lieue bezondere, den Almogende beuelen. Inden Hage
den xxix efl January 1590. C. Aernsma vt.
Ter ordonnan van Raet van State
der Vereenichde Nederlanden.
Gilpin.
Origineel.
IX. GRAAF HERMAN VAN DEN BERGH AAN DE STATEN
VAN UTRECHT.
Over het
aanhouden van 's Konings soldaten; bedreiging
van
wedervergelding.
31 January 1590.
Edelen, erentfeste , gonstige vrunden, nae gelegentheyt.
Alzoe wy van Groningen op Deuenter gecómen zynde,
verstaen dat ettelicke S. Maj ts soldaten binnen Vtrecht
gevanckelicken ingebracht zyn , den welcken men nae inholts eens aldaer gepubliceerden placcarts van meninge
lout zijn, Bonder eenich quartier te holden, te justificeren;
hebben wy v onuermeldet nyet willen laten (zoo wy oock
tanderen tyden onsen zaligen vedderen den Graue van
31
Meurs , aengeschreuen hebben) dat oase meynonge nyet
en es v luyder aldaer opgerichten publicaties int minste
te achtervolgen , off ons des gemeens te maecken; geswegen het recht dat vassallen oft onderdanen mogen hebben
om zyne 1Vlaj t off zyne getrouwen eenige wet te stellen
off chrychsregel te pfigeren. Weshaluen als noch ons ernstlich aenschryuen es , ons te willen verstendigen off ghy
gemeynt zyt, met den soldaten van zyne Maj t quartier te
holden vnd chrycilsordenung ten beyden zyden laten achtervolgen off nyet. Om tho veeeten waer nae ons te richten, vnd van gelycken te tracteren uwe soldaten en borgeren alhier gevangen, om alle groote oncosten deur lange
traineringe te vermyden. Hier met v in schuts des Almachtigen beuelen. Vuyt Deuenter den lesten January
1590. Onder stondt: V guter frundt, naer gelegentheyt,
Herman, Graue zu tem Berghe. d'Opschrift was: A messieurs les Estats du pays d'Vtrecht.
Kopy.
X. DE RAAD VAN STATE AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
Over /iet ontzet en revietuaillement van Rijnberg. Levering
van kruid en lonten.
31 January 1590.
Eedele , eerntueste , hoochgeleerde , eersame ende wyse,
zeer lieue besondre.
Wy hebben ontfangen v 1. missiue vanden xixeri deser,
vermeldende tgeene de heere G-raeue van Valckenstein') v 1.
geremonstreert heeft vanden gevaerlicken staat der stalt
Berch. Warop wy v 1. ten vriendtlicken wederbeschrevenen antworde niet connen verbergen, dat wy tot meerder
auanchement van het ontset en reuictuaillement derseluer
1) Had bevel over liet krijgsvolk in het graafschap van Zutphen.
32
stadt goetgevonden hebben, welgemelten heere Graeff van
Valckenstein hyr te beschryuen , omme met zyn L., ten
ouerstaen van zyne Ex C1e ende andere crygshooffden , vande
gelegentheit der voors. zaecke naerder te cómuniceeren ,
en zulcke midlen te beraemen waermede tvoors. ontset en
reuictuaillement der voors. stadt gewislick en ten spoe,
dichsten met Gods hu,lpe volbracht moege werden, dartoe
wy dan niet laten sullen alle vterste debuoir te doen.
Voortz connen wy v 1. niet verhalden hoe dat den hopman Renesse ons by zyne missiue vanden xvij en deser heeft
te kennen gegeuen , dat v 1. hem verweigeren souden cruyt
en lonten te genen voer zyne soldaten. Ende zoe dieselue
gelyckewel van zulcx moeten versien syn, tot vermydinge
van allen jnconuenienten zoe hiervuyt mochten ontstaen ;
soe zullen v 1. wel doen, ende hem van notruftige puluer
en lonten te accómoderen; als te weten alle achtenviertich
dagen voer elcken musquettier dry vierdel pont ende elcken gemeine schut een halff pondt puluer en lonten naer
aduenant. Ende dese niet dienende tot anderen fine, willen wy hyrmede v 1,
Eedele , eerntueste , hoochgeleerde, eersame ende wyse,
seer lieue besondre den Heere beuoolen hebben. Vuyten
Hage desen lesten January 1590. C. Aernsma vt.
Ter ordonnan. vanden Rade van State
der Vereenichde Nederlanden.
Origineel.
Van Zuylen.
XI. DE R.A.A.D VAN STATE AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
.Krijgszaken.
1 February 1590.
Edele , eerentfeste, hoochgeleerde, eersaeme di Wyse ,
zeer lieue besondere.
By v 1. sehryuens van` xxj en der voorleden maent, stilo
33
veteri, dwelck desen morgen ons ter handen is gecomen,
hebben wy verstaen des vyandts ouercompste omtrent Deuenter. Ende hoewel wy gerne gesien hadden dat den heere
Graue van Ouersteyn i) sich herwaerts hadde begeuen ,
om ten bywezen van andere crychsouersten te delibereren,
zoo opt ontzet van Berek , als mede om den vyandt andersints te beletten in syne voordere aenslagen. Nochthans in aensiene van v 1. schryuens , zal sich mogen
reguleren naer eysch vande zake. Ende sullen dyen aengaende metten Heeren Staten Generael c6municeren, om
in cas van noodt v 1. alle behulp eh voorderinge tegens
des vyandts voornemen te doen , naer dat den standt van
lande eui gelegentheyt der zaken zullen cönen lyden. Dan
van eenige G-eccimitteerde te zeynden , om te consulteren
met zyner 1. van Ouersteyn voors. naer v 1. begereu, zyn
geneyght ons zeer gerne te laten vinden , daer den noot
zulcx is vereysscheii. Dan soe de Crychsouersten en ander van Crychsrade alhier present , en de noodige middelen beter te becomen syn , zonder dewelcke de diensten
nyet cönen gevoegelicken geeffectueert worden , is floc,dieh geacht alhier met meerder aucthoriteyt eh in bywesen
van Crychsouersten eerst eenen zekeren voet te ramen,
eh de saken te prepareren , om daernae sulex te doen int
werck stellen opte bequaemste maniet:e. Sullen daerom v
1. dese onse antwoort voor goet nemen , ende ons aduerterende voorders vander vyanden jntentie, zullen nyet naerlaten daerin te versien naer behooren. Hiermede
Edle, eerenbreste, hooehgeleerde, eersaeme eh wyse, seer
lieue besondre, v 1. Gode beuelefi. Inden Rage den eerstep February 1590. C. Aernsma v'.
Ter ordonnantie vanden Raet van State
der Vereenichde Nederlanden.
Origineel.
Gilpin.
1) Johan Philips, graaf van Valekenstein, heer van Overstein.
XVIII. J.
3
34
2. Vergadering. 25 Januarij 1862.
Nieuwe Voorzitter. — Bibliotheek. — Maurits en de Aartshertogen. -- Stukken voor de geschiedenis der jaren 1590 en 1591.
Nieuwe Voorzitter. De Heer Dr. W. G. Brill leidt als
Voorzitter des Genootschaps voor het eerst de Vergadering
en doet hulde aan de verdiensten van zijnen voorganger.
Bibliotheek In ruiling ontvangen :
van de Société archéologique de Namur :
Annales , VII. 2.
van het Germanisch Museum te Neurenberg :
Anzeiger ,fur Kunde der deutschen Vorzeit , 1861.
Maurits en de Aartshertogen. De Heer W. G. Brill spreekt
over de geheime onderhandelingen tusschen Prins Maurits
en de Aartshertogen, tegen het einde van het Bestand.
Hij meent, dat zij door den Prins zijn aangeknoopt om de
Aartshertogen tot eenera stap over te halen, die den vrede
onmogelijk moest maken. Van die onderhandelingen, hoe
geheim ook , schijnt het een en ander te zijn uitgelekt.
Immers meent de spreker te mogen vermoeden, dat de
Geldersche Edelen Mom, Botbergen en anderen , die in
1620 eene zamenzwering gesmeed hebben om Tiel aan de
Aartshertogen te verraden, uit Brussel iets zullen hebben
vernomen, hetwelk hen deed wanen, dat zij handelden in
overeenstemming met en naar den zin van Maurits. Daaruit zou het ook te verklaren zijn, dat twee personen, die
in deze zaak betrokken waren , op verzoek van dien Prins
buiten het proces werden gehouden.
Is men inderdaad , verleid door Maurits' schijnbare geneigdheid tot vrede en verzoening, van de zijde der Aarts-
35
voorstel , waarvan zulk een gevolg te
wachten was , als de Prins er van hoopte , voor den dag
gekomen? Ja ! Met een briefje van den audiencier Verreycken werd de komst van Peckius „pour traiter de certaine affaire" binnen weinige dagen aangekondigd. Peckius
wordt met de meeste statie door Maurits zelf ontvangen;
op kosten der Algemeene Staten geherbergd, en den volgenden dag als een Afgezant van den eersten rang naar
de vergadering der Staten Generaal geleid. Hij neemt het
woord en doet eene propositie van de volgende strekking:
„dat de oorlog niet worde hervat , maar dat al de Provincien als leden van één ligchaam weder in eendracht mogen
worden gebracht onder één hoofd. Dit zou kunnen geschieden , als de zeven Gewesten zich lieten bewegen tot een
verdrag onder erkentenis van de natuurlijke Vorsten." In
overleg met Prins Maurits wordt aan den pensionaris Antonic Duyck opgedragen, een concept-antwoord te stellen ,
waarin de diepe verontwaardiging zal worden uitgedrukt
over dusdanige propositie aan de souvereine Provincien gedaan , en verklaard dat zij die met zulke voorstellen voor
den dag komen, onwaardig zijn en zullen gehouden worden.
om te worden aangehoord. Op aandrang van vier Provincien (de meerderheid) worden de woorden zijn en uitgelaten
ten einde niet alle onderhandelingen tot den vrede uit te
sluiten. Eene geheime resolutie der Staten Generaal besliste evenwel, dat Peckius niet meer zoude worden gehoord, zoo hij hetgeen hij te zeggen had , niet vooraf aan
Zijne Excellentie had medegedeeld. Ook kreeg hij verder
geenen toegang tot de Staten Generaal, hij vertrok onverrichter zake. Uit zijne verklaring, dat hij van eenige erkentenis (welke dan ook) had gesproken, en dat hij niets had
gezegd ten prejudicie van de souvereiniteit der Staten,
blijkt , dat de propositie met opzet dubbelzinnig gesteld
was. Wie zou dat lóne Hoofd zijn? Kon Maurits of Frederik Hendrik, die zich nog door een huwelijk aan de eene
hertogen met een
36
of andere Dynastie kon verbinden, dat Hoofd niet worden?
Was met die erkentenis de erkentenis der Aartshertogen
door de Noord-Nederlanders , of de erkentenis van het te
sluiten verdrag door de Aartshertogen bedoeld? Zeker gaat
het , dat de patriotten in het Zuiden droomden van eene
hereeniging , waarin zij het eenige middel zagen om hunne
zelfstandigheid tegen over de Spaansche Monarchie , wier
werktuig de Zuidelijke Nederlanden meer en meer worden
zouden , te handhaven.
Stukken voor de geschiedenis der jaren 1590 en 1591. Ver-
volg der voorgaande vergadering.
XII. CREDENTIA A.L VOOR VAN GENT VAN MEINERSWIJK ,
REIZENDE NAAR UTRECHT EN DEN HAAG ,
IN COMMISSIE.
2 Februarij 1590.
Edele , eherenueste , hoichgelerte , wyse , vursichtige vnd
seer discrete hem, besonders goede vrunden vnd naburen.
Wy hebben den oick ellen vnd eherenuesten Cornelis
van Gent, hem tot Meinersswick , vnsen respectiue goeden
vrundt vnd mitbroeder , gecommittirt vnd bewilligt , vmb
van vnsentwegen vp Vtrecht , vnd vort in 's Grauenhage
tho reisen, vnd aldaer vurthodraegen vnd tho vorderen sekere gescheften, dairahn ons all einsampt vnsen benaburten vnd bondtgenoten ten hoichsten glegen is. Derhaluen
guitlick begeren , dat v E. belieue den gedachten vnsen
gecommittirden gunstige audientie tho gestaden , vnd volkommentlick als vns seluen tho geloouen , oick vpt gene by
syn E. sal geproponirt worden , dermaten rypelick tho letten , tho deliberiren , tho resoluiren vnd tho doen als den
aenstaenden nhoot van oase desolate quartieren vteischt;
v11d hiermede
37
eherenueste, hoichgelerte , wyse , vursichtige vnd
seer discrete herpi, besonders goede rundenn vnd naburen , willen ivy v E. dem Allerhoi liste }i beuelen. Den
ij en February 1590.
Uwer E. goede vrunden vnd naburen,
Die Raden des Furstendumbs Gelder vied
Graeffschap Zutphen, sampt Burgermren
Schepen vnd Raet der statt Arnhem.
W. Sluysken.
Origineel.
C. Verstegen.
Edele ,
XIII.
HENDRIK IV
AAN Ho(1UE1,Ai?RE `).
Krijgszaken.
4 Februarij 1590.
Roquelaure. Jenuoie querir ma troupe et le reste nre
equipage. Nous sommes joy a cincq lieues des ennemis ou
ji ne se passe jour q nous ne faisons quelque effect. Sy
jauoy le reste de mon armee jesperois que dans douze heures nous aurions deffaict les ennemis. Je vous prie de haster
et solliciter fort mon cousin le due de Montpensier de venir
auecq le reste de mes troupes , qui sant auecq luy. Volts
ne scauriez croire come mes troupes croissent de jour en
jour, et vous puil ,juror auecq verite que jay auecq moy
plus de douze eens bons olilx et de huit a neuff eens
bons arquebouziers a chi, et sy tout ce ci jay mande arriue,
comme jespere en brieff, jauray plus de deux mille bolls
chls et plus de douze a xve arquebouziers a chl. Les ennemis nont que huict eens reitres, en contant ceux q st
Pol a amene auecq luy, quatre a cincq eens chlx tent Franc,hois, Italiens que Walons en assez mauuais equipage. Il,
1) Antoine de Roquelaure, getrouw aanhanger en gunsteling van
Hendrik IV.
38
ont retire leur canon de deuant Meulan 1) sestans retranchez.
Sans faulte si jauoys mon jnfanterie jesperoy gaigner la
bataille. Hier Megnonuille fut a la guerre auec huict chlx;
jl rencontra le lieutenant de Tremont auecq douze chlx. De
loing ji les pensoit des ni'es, de facon quilz ne se recongneurent quilz ne fussent fort pres. Lheur fut tel pour les
nies quil y en a eu vn de prins et trois ou quatre fort
blessez. Mignonuille a eu vng coup de plat despee audessus de boil, quy loffence peu. Ruantiguy y a eu son bon
caussin gris tue. Le baron de Biron auec trente chlx donna
a vng de leurs cartiers, jl print vn portecornette de leurs.
11 ne se passe jour quilz nayent quelque allarme de nous;
d'eux nous n'en auons encores eu aucune. Nous sommes
joy en vn bon lieu et les viures et les cocqs d'jnde nous
creuent les yeulx. Hastez mond t cousin je vous en prie encores vng coup a). d'Yury ce 4e de Feburier. Signe Henry;
Audessus, Roquelaure.
Copie.
XIV. DE RAAD VAN STATE AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
Den togt te bevorderen der troepen die zullen optrekken
lot dekking van liet land, na het verlies van Rijnberg.
7 February 1590.
Edele , eerentveste, hoochgeleerde, eersame, wyze, zeer
lieue besondere. Alsoo midis het verlies van Berck van
noode js tydlick te voorsien tegen den voirderen jnval des
vyandts , soo hebben wy bevoirdert een goet getal zoo van
engelsche als hyerlandtsche compaignien, dewelcke onder
tbevel van heeren Graue van Ouersteyn en Ridder Vere ,
terstondt zullen opwaerts trecken en byde zelue beleydt
1) Martin, "list. de Fr., X. 198.
2) un coup ; une foil.
39
wordden , daer den meesten dienst vanden lande zal vereysschen. Ende want zulcx nyet anders en can geschieden
dan midts passerende het zelue crychsvolck deur v 1. prouincie , daer dezelue nochtans nyet en zullen verbeyden.
Soo jst dat wy hyer mede begeren v 1. hetzelue crychsvolck nyet alleenl. laeten ende doen vryel. en onbecómert
passeren , maer oyck tot beter bevoirderinge van heuren
tocht tzelue te doen en bewysen allen goet behulp en
ghunste, nae dat den noodt zal mogen vereysschen. Ende
ons al zulcx tot v 1. verlatende , willen hyer mede
Edele , eerentveste , hoochgeleerde, eersame, wyze, zeer
lieue besondere , dzelue jnde hoede des Almogen bevelen.
In 's Grauenhagen den vij e11 February 1590. Koning vt.
Ter ordonnan vanden Rade van State
der Vereenighde Nederlanden.
Chr. Huygens.
Origineel.
XV. ELISABETH AAN DE STATEN GENERAAL.
Aanbeveling van spoed in liet behandelen van zaken.
8 February 1590.
Messieurs nos bons amis. Nous auons receu vos hies
que nous ont presentees les sieurs Sebastien van Loozen
et Jehan vanden Warcke, vos deputez. Ausquels apres auoir
nous mesmes biera au long donne audience benigne, sur ce
que leur auiez donne en charge , auons aussy de mesme
bonne et prompte volonte donne ordre a quelques vns des
principaux seigneurs de like Conseil priue de confederer
et traicter auecq eulx , auecq commandement expres de
proceder en toute expedition, suivant la requeste que faisiez par vosds lies. Ce quyant este accompli auecq toute
celerite , nous esperons que vosd s deputez nous en feront
le rapport, de mesmes ensemble des bonnes responces que
nous leur auons faict doneer. Lesquelles nous ne fai sons
40
doubte que ne trouuies telles quil y paroistra bien que
nous ny auons nullement manque de nfe faueur en tapt
quil nous a este possible et que le temps et les occasions
comportent. Qui nous faict maintenant prendre occasion
. de vous prier, que comme nous mesmes auons bien eu ce
soing de ne faire retarder ny trainer en longeur vos depixtez, vueillent aussy de vte coste auoir cest egard d'user
doresenauant de mesme diligence, a ce quauec plus dexpedition que p le passe vos responces, tant pour le pnt que
pour laduenir, soyent donnees aux choses qui restent encores a respondre de vre pt et lesquelles vous seront declarees p life conseillier Bodley. Ce qui nous sera fort
aggreable comme chose qui fera grandement tousiours mieux
aduancer les affaires de life cause commune. Et sur ce
messieurs nos bons amis nous nous recommandons bien
affectionnement a vos bonnes graces, priant le Createur
vous tenir tousiours en la sienne. Escript a lift clieau de
Richemond, le viij e de Feburier 1590. Soubzscript ; vte
bonne amie Elizabeth.
La supscription : Messieurs nos bons amis les Estats
Ghaulx des prouinces Vnies des Pays-Bas.
Copie.
XVI. DE STATEN VAN UTRECHT AAN GRAAF HERMAN
VAN DEN BERG.
Antwoord op den brief van 31 January, N°. IX.
9 Feruary 1590.
Welgebooren Graeff, gunstige goede vrundt , naer gelegentheyt.
Wy hebben v 1. brieff vanden lesten deser, stilo nouo ,
den xxiiij en derseluer , stilo veteri , ontfangen , jnhoudende
dat v 1. soude bericht syn, dat wy van meyninghe souden
wesen die soldaten alhier gevangen, naer jnhouden van
41
zeecker placcaet alhier gepubliceert, te justifiveren solider
eenich quartier te houden, jn weleke placcaet v 1. verstaen
nyet gehouden te syn, om redene jnde voors. v 1. missiue
vervat eri tanderen tyden oock den Graue van Nyennaer
L. M. ouergescreuen. Waer op wy v 1. voor antwoort nyet
en willen verhalden, als dat wy opt justificeren vande soldaten voor als noch nyet en syn geresolueert, doch ons
daer in dencken te reguleren naer vuytwysen van tvoors.
placcaet, twelck ais bvde Generale Staten deser gevnieerde
provincien rypelick gemaeckt eli by ons oeck aengenomen,
wy gedencken eh gehouden zyn naer te Omen eh tachtervolgen. Eh otter sulcx quartier te houden , tegen den gheenen die als soldaten op exploicten van oorloghe , met conuoyen oft anderssins, jnder vougen tvoors. placcaet, v 1. by
syn Ge. van Nyennaer ouergesonden ende geinsinueert ,
breder mede brengt, joden quartiere die gevnieerde Provincien onderworpen, beuonden werden. Maer en gedencken gheen quartier te houden, jegen eervergetene, die nyet
als soldaten maer als weechlagers, straetschenders, roouers,
moorders ende moortbranders , jn desen quartiere beuonden worden, bedryuende acten die gheen soldaten noch
christen menschen betaemt eh daer ouer zy die priuilegien
den soldaten toecômeil verbuert hebben , eï nyet en meriteren te genyeten. Met gedencken tegen dselue naer
jnhout vant voors. placcaet te procederen , als sulcx naer
rechten eh chrychsordeninghe gebuert, cii wy oeck tegens
soldaten ouer dese zyde dienei ende andere onderdanen ,
souden willen procederen. Waer toe wy te meer geoersaeckt
syn dat dese gevangen v 1. eygen sauuegarde eenighe huysluyden by v 1. verleent, gevioleert ende haer nyettemin
allerley ouerlast gedaen hebben, nyet min noch meer, dan
oft zy onder gheen verdinghe geseten hadden, gelyck dit
all blyckt vuyt haerluyder eygen coffessie. Dat v E. voorts
schryuen jn onse placcaten nyet gehouden te zyn, tselue
verstaen wy seer wel , gelyck wy oeck nyet verstaen ge-
42
houden te zyn jnde placcaten die aldaer vuytgaen off gepubliceert werden, nyet verstaen macht te hebben te gebieden ouer die landen die noch onder onse gebiet staen,
ende ouer die persoonen die wy daer vinden als straetschenders , roouers , moorders etc. Soo veel aengaet dat
v 1. schrift dat hy genoodicht zoude zyn onse soldaten en
borgeren te tracteren, gelyck wy v 1. soldaten sullen doen:
seggen dat wy mogen lyden dat zoe verre die soldaten die
onder dese zyde dienende , binnen den quartieren onder
v 1. gebiet begeeuende, en die jnde selue sulcken ouerlast
gedaen ende moetwille bedreuen hebben , als veel van den
gheenen die hier gevangen sitten , off die jn andere forme
daer cómen dan tvoors. placcaet medebrenght , dat v 1.
daer jegens procedere, en doen procederen als hy jn recht
en reden sall vinden te behooren. Tzelue mogen wy oock
lyden van onse borgeren zoo veele v 1. beuindet , dat zy
jn v 1. quartier enorme feyten bedreuen hebben, als doen
eenighe die hier sitten. Maer dat v 1. verstaen soude onse
borgeren te stellen op sulcken ranzoen als hem goet dunkt
ende hooger dan jn haer vermogen es, en dat die soldaten
alleen vry soude gaen , met een maent colts , tselue verstaen wy in gheen recht noch reden gefundeert te syn.
Daeróme ons begeeren es dat v 1. onse borgeren will tracteren , jn manieren als redelycke soldaten , emmers op
draechlick rantsoen stellen, op dat wy geoersaeckt mogen
wesen, v 1. en andere soldaten van gelycken in redelickheyt
te tracteren. Hier mede beuelen wy u jn schut en scherm
des Almachtigen. Gescreuen tVtrecht den xxxehl January
a° xvcxc st. veteri. Onder stont : Ter ordonnan van mijne
heerera die Staten slants van Vtrecht. Geth. G. de Ledenberch.
Kopy.
43
XVII. DE REGERING VAN AMERSFOORT AAN DE STATEN
VAN UTRECHT.
Verzoekt ontslag van de gevangen krijgslieden , ter gunste van
een te Deventer gevangen vaandrig.
12 February 1590.
Edele , hoochgeleerde , mogen , wyse, voorsienige heren.
Desen dient omme v E. te aduerteren hoe dat alsoe die
vendrich vari. Colonnel G-roneuelt, die lande ende ons goede
dienste gedaen heeft , ende wy verstaen dat Graeff Herman van Berch aengeseyt heeft, Goort Verhaer van wegen die van tHogelandt tot Deuenter geweest zynde, in
maniere van hoege woorden , ofte by forme van eedt,
dat indyen die soudaten alhyer ende tUtrecht geuangen
zynde , nyet op tspodelicxste en worden ontslagen onder ransoen, den voors. veendrich byde beenen soude
op doen hangen, ende borgeren van Vtrecht doen onthalsen. Ende geconsidereert dat die voors. veendrich voor
zyn soudaten es jnnegetreden, die alleen gegaen zyn omme
conuoy te doen, ende alsulcx in dienste van tlant geuangen es , begeren vruntel. dat v E. belieue toe te staen ,
dat die geuangens voors. ontslagen moegen worden, onder
ransoen , twelek oeck zall tenderen tot vordele van alle
andere onse borgeren aldaer geuangen zynde. Hier mede
v E. in protectie van Almogeri beueleri. Vuyt Amersfoort
den ijen February 1590, stylo veteri.
V E. gunstige vrunden , die IRegierders
der stadt Amersfoort.
Ter ordonnari vati zelve,
Liuinus Botter.
Origineel,
44
XVIII.
ELJSABETH AN DE STATEN GENERAAL.
Overtogt van troepen naar Bretagne, credentiaal voor Norrits.
13 February 1590.
Messieurs nos bons amis. Par vos hies que nous a presentees nit'e seruiteur le s r de Norreys, et par le rapport
quil nous a plus amplement faict, nous auons entendu vos
bonnes remonstrances et allegations sur le faict de la
charge que nous luy auions donne , touchant vn nombre
de noz forces de dela pour la Bretaigne. Et daultant que
nous trouuons vos raisons ptinentes , et quen vos responces nous veoions vn soing qu'auez eu de ne point diminuer
nos forces, qui sont pour vie defence, et quauez aussy dresse
vn estat de guerre certain, pour mectre vos gens en campaigne sur la premiere saison du printemps , pour empescher ou diuertir le voiage du prince de Parme en la
France , nous auons bien voulu p ces piltes expressement
vous faire scauoir le contentement que en recepuons ,
comme de chose dont neussiez sceu nous faire de plus
agreable, nayant nous mesmes jamais eu tant seulement la
pensee de faire chose qui ne fut pour le bien de vous
tous. Cependant nous auons trouue fort expedient de vous
enuoyer de recheff le s r de Noureys, auecq aultre charge
quil vous cómuniquera de fire pt. Enquoy nous vous prions
le croire comme feriez a nous mesmes, luy donner vostre
assistence et le faire promptement expedier auecq leffect
que requiert la necessite de telle occasion, qui touche de
pres laduancernent de la cause commune. Qui sera lendroict, messieurs nos bons amis, que nous nous recommandons a vos bonne's graces, et prions Dieu vous tenir tonsiours en la sienne. Escript a lire Chasteau de Grenouiche
le xiij de Feburier 1590. Soubzscript, viie bien affectionnee; signe, Elizabeth,
45
La supseription: A messieurs nos bons amis, les Estats
Generaux des prouin vnies des Pays-Bas.
'Copy.
XIX. DE REGERING VAN AMERSFOORT AAN DE STATEN
-VAN UTRECHT.
Fen vaan ruiters /e zenden ter begeleiding van hunne gecommitteerd ter Staten-vergadering. Berigten van een
ooggetuige omtrent den stand van zaken in de noordelijke Provintien.
13 February 1590.
Edele, hoochgeleerde, moegai, wyse, voorsienige heren.
Alsoe tegen een donredach toeczmende verscryuinge es
belangen die electie van den Stadthouder, ende wy gaerne
onse commiss en souden senden , zall dese dienen omme v
E. te versoucken, die vane lancyers van zyn Extie zoe goet
te hebben, dat dselue op donredach smorgens, by topenen
van poorte haer harwerts begeuen, ende dat die Cornet
een ofte twe voor vuyt sende aen onse stadt, omme ons
te aduerteren hoe wyt ende nae die ruyterye gecomen
zullen zyn, ten eynde onse gecommitteerden haer daer
nae sullen moegen reguleren int affryden. Wy sullen van
hyer zoe veel ruyteren elI voetvolc vuytseynden alst mogelick zyn zall , zoe anders nyet geraetsaem en es onse
gecommitteerden te seynden, jn aensieninge van periculen;
hyerop versouckeii by brenger deses op morgen antwoort.
Voorts sullen v E. verstaen dat een goede vrundt van gebootie , den tyt van drie weken binnen Deuenter geweest
zynde , ons verclaert heeft dat die 22 veendel Spaengaerden haer alsnoch zyn onthoudende inde cleyne steden van
Twent, die aldaer tot laste vaii. huysluyden onderhouden
worden. Dat oeck den ouersten Blanckmeyer, een regiment
duytsche knechten in Vrieslaat ofte doer omtrent verga-
46
dert , die alrede drie veendel gereet heeft , die mede byde
Spaengaers gevoucht worden. Item dat den ouersten Verdugo gecomen es op thuys te Couerden , ende belooft
heeft , die van Groningen goede exploicten te doen. Dat
oeck Graeff Harman van Berch dagelicx verwachtende es
seuen cornet ruyteren van Graue van Mansuelt , omme
alsoe haer exploict te voltrecken. Heeft noch verclaert
dat die van Deuenter dagelicx noch arbeydende zyn aen
nye schipbrugge, ende in plaetse van tleggen van pappelen planeken, eycken zyn leggen, en dat dselue well gereet zall zyn binnen drie weken. Dat noch die schantse
voor Sutphen noch in zyn geheel es , inde welcke des
snacks geen wacht en es, ende des daechs alleenl. by tyen
ofte twaloff bewaert wordt. Dat noch het loopschantken
voor Deuenter in zyn geheel es sonder wacht, zoe dvoors.
persoon all tgunt voors. selffs gesien heeft.
Verclaert mede well practicabel te veesen die schantsen
weder-ome op te richten , bysonder ter wyle die brugge
noch nyet gemaeckt en es ; ende die miserie en armode
zoe groet es binnen Deuenter en Sutphen, dat nyet mogelick en es haer langer te onderhouden , en dat yder
soudaet te tyen dagen mer xiiij off xv st. en treckt. Waer
ouer grote meuterye binnen Deuenter ende Sutphen geweest es , die hy oeck beyde gesien heeft , dreygen die
garnisoenen opentl. inde Veluwe te willen vallen, zoe zy
nyet langer honger en conden lyden , welcke meuterie
geappeiseert es op hoepe van gelt ende volck. Verclaert
noch dat die vyant alle tyen dagen met conuoy haelt van
thuys te Cannenborch alle alsulcke prouandre als aldaer
binnen dvoers. tyt versemelt es , twelck hy mede selffs
aengesien heeft. In vougen dat tselue huys een prouanthuys es van vyant, waer toe alle toeuoer vuyt dese quartieren ende Veluwe gedaen wordt , twelck emmers well
lichtel. ware te beletten, ende nyet getolereert en behoort
te worden inde Veluwe. Ende zoe tgunt voors. zyii laken
47
jmportantie, souden well demodel. verzoucken dat myn
daerop gelieuen te letten ende die G-eneralite
tselue te kennen gheuen , ten eynde voor tmaken van
brugge hyer inne mach worden versien , ende dese guartieren eens moegen worden bevryet. Hyer mede
V E. in protectie
Almogeri beuelen. Vuyt Amersfoort den iiij en February 1590, stylo veterj.
V E. gunstige vrunden ,
Die Regierders der stadt Amersfoort.
Ter ordonnari van zelue ,
Origineel.
Liuinus Botter.
van
E. Heren
Arab.
XX. INSTRUCTIE VOOR BARTHOLOMEUS VAN DE WAEL
ALS GEDEPUTEERDE TER STATEN GENERAAL
EN RAAD VAN STATE.
17 February 1590.
Instructie voor Joncker Bartholomeus vande Wael,
heer tot Moersbergen, van tgeri zyn E. van wegen
de Staten slants van Vtrecht bevorderen sail aen
myn Heren die Grirale Staten, Rayde van State
ofte Staten van Holl., daert van node wesen sal.
zall zyn E. aen voorn heren van wegen
gewoonl. gebiedenisse.
Ende alsoe die van Gelderlant affgeveerdicht hebben
jonckhr Colt).- van Gent , heer tot Meynerswyck , omme
aende voorn heren Grirale Staten eh.- Rayden van State te
versoucken eri bevoirderen verscheyden poincten daer aen
die vanden lande van Gelre verstaen de behoudenisse deser quartieren grotel. gelegen te zyn , met brieuen aen
Staten van Vtrecht, ten eynde haer soude gelieuen enige
vuyt de hueren neffens den voorn here van Meynerswyck
die goede hant te houden dat die voors.
te comteren
ten effecte gebrocht mogen worden.
poincten geobtineert
Inden eersten
de Staten doen de
eh
en
48
Zoe hebben die Staten nae dat haer byden voern Meynerswyck vande selue poincten openinge gedaen was, goet
gevonden tot zynder assistera te coiteren jonckh r Bartholomeus vande Waell, here tot Moersbergen.
Zall zyn E. hem daeroe byde voern here van Meynerswyck vervougen en deselue de poincten jn zyn jnstructie
vervat, voer soe veele by die redelyck en tot prouffyt vande
lande sal bevynden te strecken, helpen bevorderen.
Ende sonderlinge aenhouden dat die regieringe van yder
der quartieren daer vuyt alle aparentien schynt dat het
oorloch dit jaer vallen sal, getransporteere worden tsy dan
tAernhem, Harderwyck, Wageningen, Amersfoort, Wyck
ofte Vtrecht, met volcomen last omme de saecken vanden
oorloge te mogen vuytvoeren. Want tensy de regeringe
naerder byde haat zy, dese en die Geldersche quartieren
jegens de vyant quael. beschermpa, veele min de vyant
enige affbreuck gedaen sal connen worden.
Ofte soe die heren Rayden van State, die tselue nu meer
als te lang hebben geweygert , daer toe nyet te bewegen
en soude zyn, zoe zal de voorn Moersbergen hem addresseren aen myn heren Gnrale Staten en versoucken dat
haere E. belieue de beschermenisse deser quartieren ter
herten te nemen ende enigen vuyt de haeren herwaerts
te coiteren, met volcomen laste omme neffens de geenen
vuyt dese prouintien daerby vougen sal, de officie vande
Rayde van State te suppleren en de saecken vanden oorloge jn dese quartieren te mogen vuytrichten en deselue
gecomteerden met middelen by te staen, gelyck haere E.
die Rayde van State, zoe verre zy jn dese quartieren waeren , bystaen souden.
Zall oeck sonderlinge aen myn heren Gnaele Staten en
Rayde van State aenhouden , dat dordre gestelt worde dat
tcryschvolck jn Gelderlant behoerl. ontfangen worde , soe
men hier beducht dat daer swaricheyt aff vallen sal en
dat het cryschvolck jn sulcken gevalle Naest en sonder
49
enige vruchten te doen, weder te rugge jn dese prouintie
sal comen vallen, tot grondel. bederffenisse vande selue.
De voorn Moersbergen sail jn alder diligeri de Staten
aduerteren vant geen by zyn E. gebesoigneert en geobtineert sal zyn.
De reste wort bevolen zyn E. discretie.
Den yip., February 1590.
Staten.
Minuut.
XXI. TAFFIN AAN DE STATEN GENERAAL.
Nouvelles.
19 February 1590.
Messeigneurs.
Ii ny a que trois jours que jay escript a V. S., mais
daultant que le batteau alloit a Diepe et que cestuy cy
va droit en Zeelande, et quil pourra aduenir que la presente
y sera plus tost, je rediray p jeelle le contenu de mes precedentes. Apres la reddition p composition de la vine de
Pontoyse, moiennant la trahison de deux capitaines qui y
omandoient a deux compaignies de gens de pied, lennemy
s'est venu saisir de la ptie de Meulan qui est du coste
de Piccardie. Mais ne pouuant pour cola se rendre maistre
du pont et de la principalle forteresse de lade vine qui est
de laultre coste, ayant laisse en ceste ptie la vng regiment de gens pied, se resolut de faire passer la reste de
son armee du coste de deca, auecq le canon. De quoy estaut le Roy aduerty au siege de Ilonfieur, j1 lit acheminer
monsieur le mareschal de Biron (Tile pt, auecq quelque
nombre de cauaillerie, taut pour conforter ceux dud t Meulan, que pour se saisir dEureux, qui bransloit pour le seruice du Roy et qui estoit bien necessaire pour secourir
lade vine. Or estant le Roy aduerty que mond t sr le mare4
XVItI. J.
50
schal estoit dans Eureux, sa Ma te ptit en diligence de
deuant Honfleur le lendemain de la capitulation signee, ne
menant que la caualerie. Et y laissant mons r de Montpensier auec ljnfanterie , pour lexecution de la capitulation,
sa Ma te se reedit en iij jours a cincq lieues de lennemy,
prenant par vine force vng passaige sur la riuiere de Dure
(Sure) appelle Yury la chaussie, bon bourg qui s'estoit fortifie. Et comme les finars donnerent aduertissement a lennemy de la venue de sa Ma te en ce lieu, que ion pensoit
estre encore deuant Honfleur, ji en print lalarme sy chaude,
quil fit retirer en diligence son canon, qui estoit desia Plante
deuant Melan pour commencer de battre le lendemain, se
retranchant duns vng villaige a deux lieues de la, appele
Fresne , comme voz S. peuuent veoir par la copie mesme
de la lie que le Roy a escrite de sa main a vng de ses
principaux ') qui estoit lhors en ceste vine et lequel men
laissa prendre la copie. V. S. cognoistront p jcelle que
ljntention de sa Mate n'estoit pas de changer (charger) l'hors
lennemy (car jl nauoit point son jnfanterie) gins seulement
de garantir Meulan et la prouuoir de cela qui y faisoit le
plus de besoing. Ce que luy a succede sy heureusement que
(qu'à) la barbe de lennemy jl y a faict entrer cincq milions
de poudre et nultres necessitez, sans perdre vng seul homme. Et cela fait , jl s'est retire a Bertueil et de la a
Nouueruille , la ou mons r de Monpensier le joinct auecq
le reste de son armee , qui saugmente journellement , de
jour en jour y courant vng chun, pour lapparence quil y
a quune bataille se donnera, qui est bien aussy ce que le
Roy desire le plus. Et afin de couurir lennemj a venir ,
sa Mate va assieger la ville de Dreux pour en la prenant
faire ceste escorne 2) a lennemy quil ne laura secourue, et sy
la vent secourir, le battre en telle facon, que comme pres
1) aan Roquelaure, zie n°. XIII.
2) écorner quelqu'un; le tourner en ridicule
51
de Dreus s'est donnee la premiere bataille des guerres ciuiles de France, aussy sa Ma'' se promet que p vne derniere
en ce mesme lieu , y pourra estaindre celles qui y sont a
present, ayant Dieu mis la peur et la frayeur au coeur (le
ses ennemis. Or depuis mes derrieres dauanthier on a sceu
que sa Mate est ptie de son armee auecq quelque nombre
de caualerie, mais on ne scait encore la pt ou j1 est alle.
Ceulx qui en veullent discourir pensent que ce soit vers
Chartres, daultant quil y a quelque temp R que lade ville
cijmence a traicter auecq sa Mate. Voila done tout ce que
je puis escrire pour le present. A quoy jadiousteray encore
que de thus costez viennent nouuelles au Roy que des
villes se remettent soubz son obeyssance, estant le peuple
ptout fort las de la guerre. Ii est venu de Langedocq
vng homme au Gouuerneur de ceste ville (car il est de
ces pays la) qui a passe par Lion et asseure que lad'
ville crie bien fort apres la paix , et que le Due de Sauoye a este de reeheff bien battu. La vine d'Albi, qui est
de fort grande jmportance, recognoit aussy a pnt le Roy,
de facon quau lieu quon ne pouuoit, j1 y a quatre mois,
no-mer que quelques vines qui tenoient pour sa Ma le , maintenant, graces a Dieu, on pent nommer plusieurs prouinces
entieres dou toutesfois j1 peult tirer plus d'hommes que
dargent. Car ayants les Ligeurs prins p tort les tailles,
le Roy ne veult point quon contraigne les pay-sants de
payer deux fois, tout aussy quilz ne pourroient, pour etre
p trop ruinez p les guerres. Et les gems de ville flout point
dargent pour prester, Tie traffiequans point les marchans,
et nayans les bourgeois jouy de leurs bieis des champs. La
Boyne d'Angleterre en a encore enuoye p le s r de Bum-Baal enuiron, come j1 dit, 20 n1 escus; et eest de celti dont sa
Mate a plus de besoing, ear j1 iie manquera point d'hommes et de bonne volonte a luy faire seruice. Qui me faiet
dire que le reste des 3Orn escus ne luy viendra point mal
a propos, ayant vett ces jours passez en ceste vine ses
4*
52
tresoriers en peine pour trouuer dix mille escus, car, c6me
jay dit, jl fly a point dargent. Jenuoie maintenant a V.
S. exemplaires dun traicte et discours faict contre les
Espaignols et les Franchois espaignolizes, que je promettoy p mes precedentes , pour nestre lhors encore acheue
djmprimer. Ii s'est trouue icy quelquun, fort affectionne
seruiteur de V. S., quy y a faict adiouster ce qui se voit
depuis la page 39, ligne 17, jusques a la page 43, ligne
14, et croy que V. S. ne seront point marries que ion
pie ainsy en France. Je natend plus que scauoir sy le Roy
viendra en ceste ville ou non, pour l'aller trouuer, car on
ly attend encore. Que sy, estant pty dicy, V. S. nont sy
souuent de mes hies , je les supplie treshumblement de
croire que ce ne sera qua faulte de commodite. Car ne desirant rien plus que de leur faire tout le seruice que jestimeray leur estre aggreable aussy, jcelles se peuuent bien
asseurer quen cest endroict je ne manqueray jamais de
mon deuoir, ce que cognoit nfe Seigneur. Lequel je prie,
Messeigneurs, vouloir tousiours maintenir V. S. soubz
sa S te garde et protection. A Caen ce 19 de FebF 1590.
Signe Taffin.
A messeigneurs , mess rs les Estats Gliaulx etc.
Kopy.
XXII.
BARTHOLOMEITS VAN DE WAEL AAN DE STATEN
VAN ITTIUMNEr.
Eerste ontmodingen in 's Graenhage.
22 February 1590.
Eddele, errentfeste, ffrome, hoechgheleerde , seer wyse,
voersinnighe heere.
Dese dynt v E. te verwittighen dat ick gistere middach
inden Haege sy anghecoomen, God loff, eli stracks naden
ettent gegaen by den heer van Meynerswyck om van syn
53
E. te vernemen hoe die saecke stoeide ere myn te beter saude
hebben ') op alles, om die heeren respectiuelicke haer E.
te diengeren, volgen ock den last myn by v E. opgeleyt.
Dan soe ick vair heen Meynerswyck nyet bysonders ezi Nebbe
connen verstaeu dat als noch yet vlitgericlit was tot fruchtbaerheyt dynstich, ,poe byn ick voertgegaen tot den heere
van Oldenbarnevelt, dan niet te connen daer by coennen,
gelickerwys als ick van daege sulx weder versocht hebbe.
Dan was noch byde bedde, duirt exces gister auont gesciet
by die van Oueryssel (daer ick ock genoydiget was, dan
bleff in dancksaginge toe hues). Doe ginck ick by eions'
Aertss , en daer quam den burgemeyster van Campen
Wytte. Vht die beyde hebbe ick vernomen dat myn heeren die Generale Staten voir die noen nyet en lauden vergaederen, ende dat gister tegens den auent by die heeren
Raden van State geresoluert was, dat den Canseler,Matenes eh Arnsma mit een secretaris saude op reyssen eei
effectueren die legatie van die van G-elrelant ezl Vhttrecht.
Hier op en hebbe ick nyet versuemt die heeren Raden van
State int prieue te begrueten , dat ick doch mochte ronder
vertreck gehoort worden , en byn voer x vhrren ingestaen ,
en die besoinges van myn commissie voergedragen e-n maetelicke lanck geextenteert die grote swaricheyden mit svn
ancleff, wellicke te verwachten waeren , euen verre dat
haer E. hem nyet alsoe balt derwerts in die cartieren mit
volcoemen last en middelen daerby en verflóegede. Nemaer
van haer E. resolutie gistere auont ghenomen suege ick
gans stil, veynssende daer van te jgnoreren. Ende na dat
ick voer antwoirt gecregen hadde dat sye Heeren hier op
Mynerswyc op
mitten andere wilden aduysseren eh: mit Mynerswyck
het antwort wachtede, soo quam den duerwaerder eïi seyde
myn dat die heere myn ontboede dat ick vrylicke mochte
in myn herbergti gaen, daer ick anstont v E. dele myn
1) Een woord uitgelaten.
54
wedervaerenisse ouergesc. hebbe. Bittende hier mede,
Eddele , errentfeste , frome , hoechgelerde , seer wysse ,
voersinnighe heere , God Almachtich v E. te gespare in
een langedueringhe regeering in die heylsaemheyt goedes.
Datum sGrauenhaege den xij e" February a° 90, onsse still,
in aller haest, sonder resomtie van desen.
V E. dyenstwillige medebruder,
Bartholomeus vanden Waell.
Origineel.
XXIII. BARTHOLOMEUS VAN DE WAEL AAN DE STATEN
VAN UTRECHT.
24 February 1590.
Myn Heeren.
Dese dynt alleen v Ed. te veraduerteren , dat seder
myn leste scriuens an v E. ezi den heere Aduocaet , mitsgaders het geene den Tresaurir Heeremaell syn E. ock gesc.
heft, niet anders bysonderen is gedaen, dan dat ick angehauden hebbe , myn heeren die Gecommitteerde vhtten Rade
haer E. doch mit die reysse wilde voertvaeren, all eer dat
enicghe suaricheyt mochte opstaen , hetwellicke dan soe
lichtelick niet en saude syn te repareren. Soe inset dat
ick Baer voer antwort op vercregen hebbe , soe wel byden
eersen als den anderen vhtten Rade en ock van supposten
vht den voersayden Raet, dat sy gedencken tegens morge,
wensende den xv e " deses maents, vhttrechtsche styli, hun
in die reysse te begeuen , verhaelende by enighe som redenen waer deur sy heeren nadie reysse nyet en costen
gereetscap maken , all voerens sulx waer tenemael affgedaen , want dat selueste coste veler hier affgedaen worden
dan aldaer in die cartieren. Ende want sulx nu (gelick
ick gister auent van een frunt verstaen hebbe) genoch
affgedaen is, saude ick vastelicken hoepen dat die voerge
reysse margen ten handen genomen sal worden. Ick sal
55
naden noen noch een vhtten Raden sprecken die ick voerden middach nyet te sprecken en condo coemen, myn vrunt,
daer ick vht verwachtende sy die finale resolutie van deden, dat ick hier by vougen sal. Euen veere die drager
van desen noch nyet affgereyst en is , die wyle dan dat
ick alhier nyet te doen en hebbe, vhtgesondert die voers.
reysse te doen accelereren, sal ick, gont God , myn oclz op
die reysse na den vaderlant begeuen , alsoe balt ick sye
die heeren Raden te wagen ofte scepen gaen , daer inne
ick sonder ophaude den dryffstock in gebruicke sal , het
wellicke ock het afluis vanden heere Heeremaell is. Nve.
tydinghe en is hier nu altans gans nyet , dan syn Ex e eh
den Graeue van Hoehenloe sync gisteren na Delft gereyst,
nyet coniunctim , nemaer disiunctini; die soldaten van syn
Exe syn van dage gevolget , die Heere gene hun een geluckyge reysse en wederkeereii. Den ick ock biddo v
Eddele , errentfeste , vrome , seer gheleerde , seer wyse ,
voersineghe heeren, een haylsaeme, langdueringe regieringhe in voerspoet. Datum tGrauenhaeghe den xiiij e February a° 90 onsser Vhtrechs. styli.
V E. dynstwilighe medebruder,
Bartholomeus vanden Waell.
Post date : lek hebbe den heere , hier byvoerens vhtgedruckt , om iij vhrre gesprocken , die myn verclaert heft
dat syn E. niet anders noch en wet, ofte die heere Raden
gedestinert tot der reysse en sullen morgen vertrecken ,
want desen morgen is haer E. jnstruxie gearrestert; edoch
den Cansseler en wasser niet by, om des valden weder wille
en: heer Matenes hadde in syn eyge affeyren te doen ,
ouersulx en was syn E. ock niet present. Syn E. seyde
myu ock dat Barnevelt vht Engelant tydynge becoemen
hadde , dan was al conform die goede voergaende tydyng ,
naemtelick dattet in Franckryck noch geluckich voertginek.
56
XXIV.
TAFFIN AAN BE STATEN GENERAAL.
Nouvelles.
26 February 1590.
Messeigneurs.
Nestant party le batteau de Zeelande a cause du vent
contraire qui fes i a eest jnstant boll, je feray encore la
presente a V. S., sur espoir que lenuoiant en diligence
a Estrehan elle ly trouua. Et sera pour les aduertir que
voiant le Roy que quand bien eji yroit assieger Dreux, le
Due de Maeyne ne viendroit pourtant au combat, attendu
quil auoit desia repasse la riuiere de Seine, desirant de
ly conuier p vne occasion plus jmportante, sa Mate a tourne
la teste de son armee vers Paris , pour se saisir des passages de la riuiere, affin aussy de pouuoir joindre quand
il voudra les forces de Piccardie et les estrangeres, que
conduit mons r le grand Prieur , lesquelles estoient jl y a
trois sepmaines en Brie, aux enuirons de Meaux. Le Roy a
desia prins Poissy sans perte d'vng seul homme, nonobstant
la grosse garnison quil y auoit dedans , laquelle sen est
fuy aussy tost que les gens de sa Mate ont paru, rompans le pont derriere eulx , taut la peur est grande es
cueurs de ses ennemis. Et semble que la resolution de
sa Mate sera de ne plus bouger de deuant la ville de
Paris , queue ne soit soubz son obeyssance, la pouuant
serrer den hault auec son armee estrangiere. Voila tout ce
que je puis dire sur cela, que je viens dentendre de monsr
le premier president de la Court de Parlement qui en a
eu telles nouuelles. Quant a Rouen, V. S. auront desia
sceu p le voie de Diepe ce qui sy est passe. Asscauoir
que le Cap ne du chasteau desirant fauoriser lentree aux
gens du Roy dans lad e ville, et ayant a ces fins jntelligenee auecq monsr d'Allaigne, qui a sa maison non guerre
57
long de la, fit entrer pea a peu assez bon nombre de soldatz dans led e chasteau. De quoy se trouuant esbahy son
lieutenant, et my en demandant la raison, voyant quil ne
pouuoit plus couurir son desseing, my declara le tout. Ce
lieutenant, faignant den estre bien joyeux, dit a son capne
quil y auoit long temps quil desiroit que celti se fit, mais
quil ne luv en ozoit parler. La naut venue et s'estant
ce lieutenant retire en sa eliambre a l'ordinaire, se fait
descendre dans la vine p vne corde , dormant aduertissement de cecy, des ie lendemain de bon matin ou enuiron
led. chasteau an soir on plante lartillerie, laultre jour
dapres on le bat sy furieusement p quatre endroictz (le
hastant auant ( l uaulcun secours y peult entrer) que finablement jeudy dernier, 22 de ce mois, les soldatz estrangers
sortirent bagues sauues. Le ear et les bourgeois qui sestoient jettez dans led e chasteau demeurent a la discretion
de ceulx de la vine. La faulte pourquoy jlz ne furent secouruz vient de ce que 'execution ne se deuoit faire que
le 25e de ce mois, pour lequel temps on auoit dispose du
secours. Mais come p loccasion susde le tout fut discouuert,
aussy se hasta ion tant a reprendre led e chasteau, que le
secours ny peult venir a temps. Voila come le conpte vng
homme d'honneur qui West sauue de Rouen en ceste
ville. Dieu veult faire vng coup plus grand, pour tant plus
estonner les ennemis. Je le prie
Messeigneurs vouloir tousiours conseruer etc. A Caen
en grande haste ce 26 de Feburier 1590. Signe Taffin.
La supscription: A messeigneurs, mess' s les Estatz Gnaulx
de prouinces vnies du Pays-Bas.
Kopy.
58
XXV.
ELISABETH AAN DE STATEN GENERAAL.
Schepen te voegen bij de engelsche vloot. Verbod van levering
van krijgsbehoej'ten aan Spanje.
6 Maart 1590.
Messieurs nos bons amys. Vous ne pouuez estre ignorantz du bruict qui court par tout des grans preparatifz ,
q faict le Roy d'Espaigne , en jntention de se jester ou
sur les pays de nostre obeyssance , ou sur quelque aultre part des quartiers de deca. Dont pour estre la consequence si importante , que sans prevenir de bonne heure
a loraige que ceste nuee turbulente menace, le danger et
a nous , et a vous en pourra reuscir plus grand , et plus
difficille a y remedier plus apres. Pour ce affin de y obuier
en temps pour le regard de la cause comune, en laquelle
nous nous sommes embarquees, principallement pour le
bien et soulagement de vous tous en general , comme
nous auons faict apprester quelques nauires de guerre des
pres, aussy sommes nous pour vous semondre ') a bon
escient 2) de faire equipper et armer de vre part en toute
diligence (car ainsi requiert la necessite des affaires) tel
nombre de nauires , et de telle qualite , que par le traicte
et accord entre nous et les Prouinces Vnies est porto,
pour se joindre aux nies en defence commune pour trois
mois contre l'ennemy commun, au temps et lieu que nous
vous ferons scauoir par quelque gentilhome des nostres
que nous vous enuoyerons bien tost expressement a ceste
fin. Et d'aultant aussi qu'il n'est pas moins necessaire de
retrancher audt Roy tons moyens de se plus fournir de
nauires , de gens , de prouisious , et equippage de guerre,
1) Semondre: inviter
2) à bon escient : tout de bon
59
fault aussi que promptement faciez defence publicque,
sur tres grosses peines, que pas vn des vres soit si hardy
doresuauant de passer, ou faire transporter ou fournir directement ou jndirectement prouisions quelconques pour
le seruice duds Roy , si ne voulez que nous mesmes soyons
contraictes d'y pourveoir par nos moyens , et de faire
chastier ceulx qui y contreviendront. Ce que nous ferons
faire jndubitablement, si vows n'y donnez ordre ; car it
n'est plus question de conniuer, veu ljmportance des affaires communes. Et sur ce nous attendantz que ne fauldrez d'vser de toute diligence a faire accomplir de vostre
part ce que dessus , nous nous recommandons bigin afléctueusement, Messieurs, a voz bonnes graces. Escript a
nostre chasteau de Grenouiche, le vj c jour de Mars 1589.
Dessoubz estoit escript: vostre bonne amye. Signe, Elisabeth. La superscription estoit: A messieurs nos bons amys
les Estats Generaulx des Prouinces Vnies du Pays-Bas.
Kopy.
XXVI.
GRAAF HERMAN VAN DEN BERG AAN DE STATEN
VAN UTRECHT.
Hij zal met de ( T1rechtsehe burgers handelen , zoo als met
zijn soldaten gehandeld word!.
9 Maart 1590.
Edele , erentf'este , wyse , voorsieninge Meren en goede
vrunden, nae gelegentheyt. Roelofl° Grauwert heeft zeer
jnstantelick aen ons aengeholden cum te beantwoorden v E.
leste brieuen. Soe en connen noch en weten wy sonderlings nyet daer op te antwoorden, dan soo wanneer v E.
ordre stellen dat zyne Ma t soldaten, daer gevangen wesen , gerelaxeert worden , soo zullen wy aenstont oock die
voorsieninge doen dat de borgeren en andere soo hier gevangen syn, op een redelick rantsoen gestelt en gelycke
60
tractement genyeten , als de onse rapporteren ,;u1len dat zy
aldaer ontfangen hebben. Ende waer ick v E. dienst en
vrundtschap can doen, beholden eer ende eelt, sult my
willich bereyt vinden. V E. hier met in schuts des Almachtigen beuelen. Datum Deuenter den fixen Marty 1590.
Onder stondt: V E. goede vrundt, nae gelegentheyt. Geteeckent Herman , Graeff zu ten Bergh. Dopschrift was:
Edele, wyse, voorsieninge, seer discrete heeren onse goede
vrunden, nae gelegentheyt , de finale Staten des landts
van Vtrecht.
Kopy.
XXVII. HEERMALE AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
Repartitie quote. Onderschepte drieven. Innemen van Breda.
11 Maart 1590.
Myn Heeren. Vande besoignes in dese onse vergaderingti gevallen zeeder my aencompste alhier, en zoude ick
v E. sonderling nyet veel weten te scriuen , zoet meest al
pticuliere zaecken geweest zy , vuytgesondert den toevoer
van viures en ammunitie van oorloch op Breda, die by die
van Hollant tot lx ofte lxx duysent gulden begroot wordt,
en schynt verdeylt te zullen worden ouer die prouincien,
huewel tselue noch nyet vuyterlick voorgeslagen is. Die
Staten van Hollant zy iegenwoordich hier vergadert en
zoemen die van Zeelant in meerder getale is verwachtende,
achte ick flatmen metten iersten opden staet vandr oorloghe besoigneren zal , en alzoe die cótinuatie vande repartitie des crychsvolcx een principael poinct daer van is, en
by v E. nyet langer dan ten eynde van dese loopen maent
aengenomen is, zal hoochnoodich wesen den heergin Staten
aldaer te doen bescriuen en de voors. reptitie te minsten
voor noch zesse maenden te cótinueren , en sick immers
voor noch zoe weynich tyts te vercloucken , zoemen men-
61
schelicker wyse te spreken , groote veranderinge daer en
tusschen heeft te verwachten , waer nae men hem alsdan
zal hebben te richten. Want gister morgen hier gelesen
zy die geintercipieerde brieuen vanden Co. van Spangen ,
mitsgaders de propositie vanden Paus ach Co. van Spangen gedaen deur den Graue van Olivares e tandtwoordt
vanden. voors. Co. daer op gegeuen, die voor tvertreck vanden heere van Moersbergen van hyer gesonden waren in
Zeelant aeul heere van St. Aldegonde om te decifreren.
Vuyten weleken blyckt dat die voors. Paus eh Coninek genouch geresolueert zy den Ligeurs in Vranckryck dese
aenstaen zoomer groote assistentie van ruyter elt knechten
toe te schicken , maer oft zoe al te weghe gebrocht zal
cónen worden als hun voornemen is , zal den tyt leeren.
Ick en sende v E. gheen copie daer van , zoet nyet te
rade gevonden is yem-at die te laten volgen. Maer die
Staten van Zeelant (lecture daer van gehadt hebben.) hebben goetgevonden den heere van St. Aldegonde mette originalen aen haere Ma t in Engelant aft' te veerdigen, om
oick voorts daer mede te gaen aen Co. van Vranervck,
gevalle haere Mat van Engelant zulcx goet duinckt. Hoe
des Conincx van Vranckrykx zaecken in allen houcken
prospereren, zullen v E. vuyt die bygaen copie mogen
leesen. Men verwacht alle dage noch naerder cii beter
tydinghe, waer van v E. insgelyck verwitticht zullen wonden. Belangen die zaecken van Breda, zy Ex tie is noch
daer om ordre te stellen op allen die opgesonden viures
eti amunitien van oorloghe, achten thans daer al binnen te
wesen. Vanden vyant en hoort men noch in die quartieren
anders nyet dan dat by het garnison binnen sHertogenbosch versterckt heeft met drye cornetten peerden , eh
Hoochstraeten vier gelycke cornetten. Voorts houdt men
hier voor zeeker dat die gemutineerde Spangiaerden zyn
binnen Cortryck , andere willen seggen van meer ander
plaetsen.
62
Noch gaet by desen een brieff vande Staten Gnal aen
v E., inhoudende die pticularite van texploict van Breda,
waer toe ick my referere bouen tgheen v E. vanden Aduocaet Thin verstaen zullen hebben. My voorts recómanderen aen v E., bidde God die zelffde te houden in zy
heylich behoeden. Gescreuen inden Rage desen xjen Maert
1590, stilo nouo.
V E. dienstwillighe ,
Floris Heermale.
Die van Arnhem wordden noch een mael gewaerschout
van zeekere aenslach die den vyant op hun stadt soude
hebben, doch alzoe men dickwils het eerre vuytgheff en
een ander meent, zullen v E. den hoeren mogen aduerteeren datse alomme op hun hoede zy.
XXVIII. MARNIX VAN ALDEGONDE AAN DE RAAD
VAN STATE.
Ontvangst aan het Hof. Mededeeling der onderschepte brieven,
vermeld in den voorgaande.
13
Maart 1590.
Messieurs. Suivant la resolution, dont je vous ay faicte
mention p ma derniere, de mess es du Conseil de Zelande,
je me suis transporte en Angleterre , y estant arriue le
viije de ce mois. Le lendemain si tost que je suis arriue a la Court, jay eu fort bonne et benigne audience de
sa Mate , qui a faict grand recueil et demonstration que ce
seruice, q Mess rs luy faisoit, luy estoit agreable. Elle s'est
faict lire toutes les lies p le menu, et les a fort bien remarquees et mesmes explicquees a monsr le Chancellier
que sy trouuant present. Jay este commande dattendre au
lieu de la Court, questoit a Grinwits, la venue de monsr
Walsingham , qui y arriva le lendemain ix e ; auecq lequel
jay aussy coic iue sur le mesme sujet, cöe jay faict a monsr
63
le Tresorier, a mons r le Conte dEssex et a mons s Ladmiral Houwart. us sont tous este esmeus p le contenue
desd s Ites, et espere que mon voyage pourra estre de
fruit. Sa Ma te vent que je passe en France, comme son consell trouue conuenir. Jespere auoir demain, ou pour le plus
tart apres demain, ma depesche. Jay cOicque auecq les
Ambassadeurs de France , desquelz mons r de Fresne extraordinaire, est hier parti dici auecq le s r Horatio Pallavicino,
pour le voyage d'Allemaigne , affin de negocier auecq les
Princes. Croyez Messieurs que ces lies ny apporteront
point de dommaige , comme aussy le Roy d'Espaigne dit
clairement, que si on scauoit le secret, que cela pourroit
grandement lendommagier. Jespere quil sera prophete. Et
sur ce mattendant a vous escripre plus amplement quant
je seray plus eselarcy des affaires, p mon voyage de France,
je vous baiseray jcy les mains, Vous presentant mon seruice , et priant Dieu quil vous donne ses saintes graces ;
Mess rs . Escript a Londres ce xiij e Mars 1590.
De voz Srs seruiteur bien affectione: Philippe de Marnix.
La supscription estoit A messieurs, messrs du Conseil
d'Estat des Prouinces Vnies, residens a la Haye. Rec ta de
xxvj Marty 1590.
Les nouuelles de Breda ont este jcy merveilleusement
agreabl es.
Kopij.
XXIX. DE STATEN VAN UTRECHT AAN HEERMA LE.
De hulp der Generale Staten in le roepen voor de binnen
Deventer gevangen ll ehouden Utrechtsche burgers.
4
1,1
Maart 1590, st. vet.
Erentfeste, hoochgeleerde, frome. Alsoe ,ons hier dagehex seer groote eli swaere moyenissen verrysen ende aengedaen worden , ter cause van het placcaet opt breecken
64
vande quartieren en eerdingen , ouermits het weynich
middels , datmen ome tselue te onderhouden gehadt heeft,
ende noch voor houden Biet, gelyck wy tselue myn heerera
die Generale Staten en Raiders van State te meermael
hebben ouergescreuen en geclaecht. Ende sonderlinge jegenwoordich, zoe mits die twe borgeren van Vtrecht, die
nv all eersen geruymen tyt geleden , by eenighe loopers
vanden vyant tusschen Vtrecht ende die Vaert gevangen,
binnen Deuenter jn grooter miserie gehouden werden, tot
bederffenisse van haerluyder lichamen ende geheele desolatie van haere wyuen ende kynderkens , als die borgeren
en jnwoonderen van Amersfoort , die nv oock een tydt
lanck geleden byden vyant tusschen Vtrecht ende Amersfoort aengehaeit zyn. Daer jegens aen dese zyde soo binnen Vtrecht als Amersfoort weder ontrent negenthien off
twintich loopers ende rouers vanden vyant eenighe vuyt
dese quartieren geboertich (die tmeeste quaet doen, landere aenvoeren en die wegen wysen) gevangen sitten. Ende
alsoo wy met soedanighe , die by haer eggen confessie bekennen, nyet dan áls straetschenders, moorders en moortbranders byde weghe geloopen te hebben , nyet geerne
quartier en souden houden , maer wel geerne daer ouer
justitie doen administreren , ten waere wy vreesden , dat
die voorn borgers daer ouer byden vyant met grooter tirannye ter loot gebrocht mochten werden, twelck wy (jndien het mogelick ware) geerne souden verhoeden. Zoe
hadden wy tot dien eynde aen Graeff Herman vanden
Berch op syn missiue gerescribeert, als v E. kennelick es,
en vuyt die copien hier by gaende noch sal mogen sien.
Daer op wy eergisteren ter antwoert ontfangen hebben,
jn effecte, dat Graeff Herman op ons scryuens nyet sonderlings en can noch en weet te antwoerden, dan zoe wanneer wy dordre sullen stellen , dat zyne soldaten alhier
gevangen, gerelaxeert binnen Deuenter gecumen sullen
zyn, hy oeck die voersieninghe doen sail, dat die gevan-
65
gen borgeren alsdan op een redelick ranzoen gestelt ende
gelyck tractement genyeten sullen, als syne soldaten rapporteren sullen alhier genooten te hebben , gelyck v E.
tselue vuyt de dubbelt neffens desell gaende oeck sullen
mogen verstaen. Twelck behaluen dat het jegens alle redene, billicheyt , ende chrichsgebruyeke es strydende , ongetwyffelt oeck strecken soude tot groot achterdeel vande
voorn schamele gevangenen borgeren ; want all jst , dat
die gevangen soldaten alhier nyet qualick noch extra ordre
(alhoewel zyt selue meer als te veel verdient hebben) getracteert en worden , soe houden wy nochtans voorseecker,
dat zy vuyt malitie en begeerte van wederwraecke , met
haer rapport die schamele gevangene borgeren soo veele
souden beswaren als mogelick wesen soude. Inder vougen
dat wy hier jnne seer becómert synde , nyet geraidtsamer
en hebben connen vinden dan tgeene voors. es v E. ouer
te scryuen, ten eynde v E. gelieue dese saecke myn heeren die Generale Staten te c imuniceren, op dat doch eens
op dese quartieren gelet en wy van dese swaricheyden eens
verlicht mogen worden, en middel mogen hebben tplacc°aet
opt breecken vande quartieren en veedingen te onderhouden , ofte emmers sulcken voet daer op te beramen , dat
onse onderdanen van dusdanighe ellenden bevryt mogen
blyuen. Ende sonderlinghe dat haere E. gelieue jn faueur
vande gevangene burgeren , zoe van Vtrecht als Amersfoort , aen Graeff Herman te scryuen , ten eynde hy die
nae chrychsgebruyck op een redelick rancoen tractere en
los late , off dat haere E. genoetsaeckt sullen wesen jn
gelycker vougen te doen tracteren allen den gheenen ,
diemen zoe vuyt Brabant, Vlaenderen, als andere quartieren allreede gevangen heeft en noch gevangen sal crygen.
Ende alsoe wy verstaen dat tot Bergen op Zoom veele
gevangens van Antwerpen en andere quartieren ritten ,
dat haere E. gelieue die goede handt te houden dat wv
eenighe van dien fnogefi bec innen, omme die voerli geXVIII. J.
66
vangene borgeren des te beter los te crygen, zoe wy hier
anders van het clagen en schreyen van hunne wyuen en
kynderen , die straten nauwelicx en mogen gebruycken.
Waeróme v E. gelieuen sail die saecke te behartigen , en
ons vande resolutie van myn heeren Generale Staten opt
spoedichste aduerteren. Hier mede zyt Gode beuolen. Geschreuen tYtrecht den iiij en Marty 1590, stylo veteri. Onderstont, v E. zeer goede vrunden die gedeputeerden vande
Staten slants van Vtrecht. Ter ordonnan van selue en
was onderteyckent G. de Ledenberch.
Superscriptie: Erentfesten, fromen, hoochgeleerden mr Floris Heermale , Thesaurier re. , Gecómitteerde van Staten
van Vtrecht jnde vergaderinge van Staten Generael.
Rta 14 Marty, stilo no.
Kopy.
XXX. SECRETARIS REVOL AAN DEN RAADSHEER
DE BEAUVOIX.
Relaas van den slag van Ivry.
14 Maart 1590.
Monsieur. Aujourdhuy la battaille a este donnee a michemin de Nouueau-court et de Bury, pres de Annet. Le
combat a cömence enuiron les douze heures , qui a este
doubteux. Mais par la grace de Dieu la victoire est demeuree au Roy, a la magnanimite et vailiance duquel est
attribuee, quand aux moiens humains, pour y auoir faict
actes de prouesse de sa personne , qui surpassent tout
ce qu'on attribue a Cesar. Ce que a este tres necessaire,
car la charge des ennemis, qui auoient plus de trois mille
cheuaux de combat, auoit esbransle quelque partie des nies,
qui pouuoit apporter vn grand desordre, sans la charge que
le Roy est alle faire dans le plus fort desds ennemis , si
furieusement, quaiant faict tous (trouP) dans le squadron,
67
et louuerture estant poursuiuie viuement , la cauaillerie a
cömence a reculer, pus a prendre la fuite. Les Suysses se
sont jncontinent rendus , ausquelz n'a este faict nul mal ,
pour lamour dela nation, dont les nies ont monstre sentir
grande obligation a sa Ma te. II sest aussy rendu quelques
regimens francois ; les aultres et leurs lansquenets sestans desbandez, il en a este tue la plus grande partie en
poursuivant la victoire. La reste sest sauuee vers Mante,
come ont aussy faict les Walons auec monsr du Maine ,
tousiours poursuiui de si pres par le Roy, auecq vne bonne
partie de sa cauaillerie , quil en a este encores tue plusieurs par la chemin. Et nest sa Ma te a pit , qui est VII
heure de minuict, encores retourne de sa chasse, mais on
ne scait si elle reuiendra jcy, ou ion auoit assigne son logis,
ou si elle sarrestera plus prez de lennemy. Le comte dEgmont, chef des Walons a este tue sur le camp, celuy qui
portoit sa cornette a este tue par les mains propres du
Roy, qui en a remporte la cornette. Leur artillerie a este
prinse, et tous leurs bagaiges. Pluisieurs prisonniers , et
entre aultres ..... , Chastaigneraye tue. La cornette blanche et lenseigne colonnelle prinses , toutes les enseignes
des Suisses et plusieurs aultres. Lhomme de plus de marquu
que nous aions perdu est monsr de Clairmont dEtraignes,
monsr le marquis de Nelle fort blesse, et quelques aultres
plus legierement. Voila sommairement ce que vous en
aurez pour cestheure , que ie vous ay volu escrire par le
courrier que le secretaire de mons r de Staffort a volu renuoier jncontinent; sa Mate estant revenue a vn pea repose.
Je masseure que vous en aurez bien tost le discours de sa
part. Cependant ce pen vous seruira de subject de remercier Dieu auecq tons les bons Francois et affectionnez seruiteurs de sa Mate. Je prie sa bonte diuine vouloir amener
les aultres a leur debuoir, et vous donner
Monsr , en sante , longue et heureuse vie. d'Annet ce
14 de Mars 1590. Estoit soubzscript; vre bien humble et
5*
68
obeissant seruiteur Reuol. La superscription estoit: A
á
monsr , mons r de Beauuoix, Conseilli er du Conseil dEstat
du Roy et cap ne de 50 homes de son ordonnance.
Les mortz du coste du Roy.
Le comte de Chombergh.
Monsr de Clairemont dEntraignes.
Mons r de Lancanay.
Le s r de Vienne , lieutenant du sr de Beuuron.
Blessez du coste du Roy.
Le Marquis de Nesle.
Le bois la Moriniere.
Le S r de Loges , s r germain Ange.
Le Forest Dragueville.
Du coste des ennemis.
Le comte dEgmont.
Le Ducq de Brunswyck, collonnel des reytres.
Le colonnel des Espaignolz mort ou prins.
Le chir, dAumale mort ou pris.
Lon ne poeult parler des blessez.
Toute ljnfanterie morte ou rendue.
Le Roy a poursuiuy la victoire jusques pres de Mantes.
Le canon pris et le bagage.
Kopy.
69
XXXI. RESOLUTIE VAN DEN RAAD VAN STATE.
Advies ire, zake de gevangenei van Utrecht en Amersfoort binnen
Deventer.
16 Maart 1590.
Extraict vuyt het resolutieboeck vande heeren Raeden van Staete der Vereenichde Nederlanden.
Vrydach den xvj en Marty 1590.
Den griffier Aerssen binnen stam leuert ouer Bekeren
brieff byden Gedeputeerden Staten van Vtrecht aen de heere
Heermale gescreuen , roette copie van twe brieuen by graeff
Herman vonden .Berch aen voors. Staten , en van seeker
antwoirdt by haerl. aen zelfden graeff gesonden, met verclaringe dat de heeren Gnale Staten c imunicatie vande
selffde missiue gehadt hebben, goet vonden die aen Rade van
Staete te renuoyeren, ten eynde den zelfden daer op solde
willen letten en aduiseren. Tselue in deliberatie geleyt ,
werdt verstaen den heeres Staten Gnal daer op voir aduys aen te dienen , dat den Raede goet vindt aen allen
Gouuerneurs opde frontiere leggen te doen scryuen egheenen gevangen burgers op eenich rantsoen te doen stellen
voor naerder ordonnan , en Batmen van tselue die van
Vtrecht solde aduerteren omme zulcx weder aeri selffden
graeff te mogen ouerscryuen , met verclarin zoo den burgeren van Vtrecht en Amersfoort tot Deuenter sitterí ,
eenichsints qualicken werdden getracteert eh swaricheyt
gemaeckt die op redelick rantsoen te stellen , dat die van
svyants zyde in dele prouintie gevankelick ritten , dergelick tractement solden ontfangen. Under stondt : Accordeert mit het voors. resolutieboeck. By my. En was onlderteyckent E. van Zuylen.
Kopt'.
70
3. Vergadering, 8 Februari] 1862.
Bibliotheek. -- Nieuwe leden. — Register van losse brieven uit
het archif f van Harderwijk — Verraad van Mom en Bolbergen.
Bibliotheek. Ten geschenke ontvangen:
van de Kon. Noordsche Universiteit te Christiania :
Olaf den Helliges Sage ved Snorre Sturlasson. Christiania ,
1853. 8°.
Chronica regum Manniae et Insularum , ed. P. A. Munch.
Christiania , 1860. 8°.
Del Kongelige Norske .Frederiks Universitets Stftelse fremstillet i anledning af Bets halvhundredaarsfest, af M. I. Mon-
rad. Christiania, 1861. 8°.
Symbolae ad historian antiquiorem rerun Norvegicarum, ed.
P. A. Munch. Christiania, 1850. 4°.
van den Schrijver :
Ad. Borgnet, Histoire des Beiges, á la fin du 18 e siècle,
2e edit. Brux., 1861. 2 vol. 8°.
van den Schrijver :
I). M. de Superville, Proza en poëzy, Middelb.,1862. 8°.
van den Heer P. A. Leupe :
Radicale beschrijving van Banjermassing , door Johan Andries
Baron van Hohendorff. Overdruk uit de Bijdr. voor taal-,
land- en volkenkunde van N. I.
In ruiling ontvangen:
van het historisch Verein fur Niedersachsen:
Zeitschrft, 1860. Hannover , 1861.
Vier and zwanzigste Nachricht. Hann. , 1861.
van het Institut archéologique Liégeois:
Bulletin , V. 1.
van de Société pour la recherche et la conservation des
monum. historiques du Luxembourg:
Publications , annee 1860, XVI.
van het Indisch Genootschap :
71
Verslag van het verhandelde op de alge`neene vergadering , 11
December 1861.
Nieuwe leden. Tot leden des genootschaps zijns benoemd :
Mr. J. A. Fruin en Dr. C. C. J. de Ridder te Utrecht ,
Dr. W. J. A. Huberts te Zutphen , Mr. J. G. Gleichman,
Jhr. Mr. C. J. van Nispen tot Pannerden en Mr. S. M. S.
de Ranitz te 's Gravenhage, Mr. J. Rau van Garneren te
Arnhem , Mr. F. J. K. van Hoogstraten te Haarlem , J.
ter Gouw , J. A. Alberdingk Thym en Mr. P. R. Feith
te Amsterdam, Mr. J. B. Baron van Hugenpoth tot den
Beerenclaauw te 's Hertogenbosch, Dr. R. Fruin te Leyden,
Mr. W. van der Kaay te Alkmaar en Mr. A. J. Roest
te Nijmegen.
Register van losse brieven enz. , van September 1543 tof Oct.
1555, zijnde gedurende de regering van Karel V in Gelderland ,
berustende op het archief der stad Harderwijk. Medegedeeld
door den Heer Mr. G. A. de Meester.
N°. 1. 1543, 12 September. Uittreksel uit het tractaat
van Venlo. Vroeger Loquet 3 , N°.19'.
N. 2. 1543 , 16 September. Transfix-brief bij het tractaat van Venlo , vermeldende het toetreden der steden.
N°. 3. 1543, 21 September. Copie van den eed door
de stad Arnhem den keizer als hertog gedaan. Vroeger
Loquet 15 , N°. 48.
N°. 4. 1543 , 29 September. De bevestiging der privilegien van Harderwijk door den stadhouder des keizers ,
Reinier van Chalon , prins van Oranje. Vroeger Loquet
15 , N°. 49. Het zegel genoegzaam ongeschonden. Met
een copie.
N°. 5. 1543, 5 October. Date per copiam. G-lorioso
principi ac domino , domino Wilhelmo duci Gelriae, domino gratioso cum debita reverentia phis den.
72
Complacibili, servili et reverentiali salutatione in omnibus praeformata.
Lieve ghenedighe heeren, alsoo ghy lichtewael vernoomen
hebt van onsen lieven genedigen heeren konink Aelbert to
Sweden en synen soen, die de hogheboren vorstinne vrouwe
Margareta, koninginne van Noerweghen leyder swerlicke
gevanghen holt , und geene gnaden geneeten en magh,
un cl e geene schattinghe van hem neemen en wil als men
van vyrneme heeren en vorsten plech te beschutten, alse
mit oer vrienden in een grot uurecht widder te scande
vangen sint , men se wil se onterven, en wil hen hoer
heerschappyen afdrenghen, alse sy leyder alreede dat meeste
deel gedaen heeft, dat deine gemene coepmann e un cle steden alse onss dunckt komen magh te ewighen verderven
nude te unverwinlicken scandn, kricht se den holm unde
te samen die drie koninckryke. Oick weet ghy wael, lieve
ghenedighe heere, dat onse heere koninck Aelbert en syn
soin vellicke na vrede ende na des coepmans beste gestaen
hebben, der koepman vorderlick in allen voege in hoeren
Rike ende heerschap , te lande en te water , to eeren en
to rechte tot aller redelicheyd waer se konden en moghten ; des sy nu deyder nicht vele geneten en moghen.
linde die koninghinne nicht en dencket te vrede uppe
dat ghemeene beste. linde hadden gehoopet van tyden ,
dat daer scholde een guet middel entusschen komen hebben , des nicht geschiet en is. Unde onse heere de koninck en sin soen sint onse rechte erfheeren, unde komen
des van even weghen niet gelaeten, wy en moeten hem
in hoeren nooden mit allen trouwen behulpelick wesen ,
des wy by ons alleene niet vortbrenghen komen. Daeromme moeten wy mit heeren , vorsten , ridderen , knechten , steden ende lande , en mit onss heeren vrienden de
hoghgeboeren vrouwen Margareten, koninginne van Denemarken en hiers ryke to Denemarken en desselven rikes
inwoenende ende alle hoer hulpere vyande wesen van sta-
73
den an , un cl e moeten oic des ghonnen , dat alle die ghenen die des van ons heren weghen begeren dat rike to
Denemarken en des rikes in Wende, der coninghinne
hulpere uye onsz stat ende havene ende daer yn te beschadigende suken varen, keren ende wenden opper eghen
aventuer ende vruchten, dat daer van die zee also unvredelick weder van mengerley luyden , dat dat ons nicht
wael te sturende sta. Waer umme bidden wy U, lieve
gnedighe heren, dat gi omme vorstlicke ere willen dencken op ons heren beste ende op ons waer ghi moeght.
-Linde laten den uwen desse vursch. stucke verstain ofte
se dat vorser. rike ende anders waer hoer comenscap suken
wolden dat se daer genen schaden en nemen , schudt here
scade dat weer ons leet ende konden dat nicht sturen,
ende oic dat se ons heren vyanden nerghen mede sterken,
wente schiede dat ende nemen se daer schade en daer
wille wy gene nanlanighe omme lides an to komener tyt,
datum die dominico infra octavas Corporis Christi nostro
sub secreto.
Consules Wismariensis vestri.
Ende voert so heeft oic gescreven in alle deser forme
die stat van Rostock an myne lieve ghenedighen heeren ,
en die hertogh van Mekelenburgh , gescreven In l atyll ,
„Johannes dei gratia dux megapolitanus Stargdiae et Rostoe dominis. Vroeger Loquet 15 , N'. 8.
N°. 6. 1543, 27 October. Brief van Wilhem Brants
aan den stadhouder Reinier van Oranje. De adressant
geeft te kennen , dat hij verbannen is uit Harderwijk, beschuldigd van de zijde van Bourgondie vroeger te hebben
gekozen , dat hij naar Frankrijk vertrokken en zich te
Reins gevestigd hebbende, op verzoek van den hertog van
Gulick gevangen is genomen en eerre zware gevangenis
heeft geleden ; dat hij thans losgelaten door den hertog
van Guise , in zijne vaderstad terug wenschte te keeren ;
maar geweerd wordt, verzoekende bijstand om in zijne goe-
74
deren hersteld te worden. Onder den brief staat het bevel, den adressant te ontvangen en hem in het bezit zijner goederen te herstellen , ten ware er andere gronden
bestonden , in welk geval die terstond moeten medegedeeld
worden. Vroeger Loquet 82 , N°. 48.
N°. 7. 1543 , 25 November. Brief van den stadhouder
Reinier, verzoekende vijf rot landknechten te Harderwijk
te ontvangen. Vroeger Loquet 17, N°. 12.
N°. 8. 1543. Ursulae virginis. Brief van burgemeester
en raad van Munster, aan deze stad aandringende op schadeloosstelling wegens de goederen aan Bernd Hymmelricks,
Geert Overhagen en Herman Wedenhoven ontnomen ; dat
ontnemen was zonder oorzaak. Vroeger Loquet 23, N°. 7.
N°. 9. 1544 , 8 April. Brief van Philips van Lalaing
als stadhouder aan Harderwijk , dat het verzoek om hun
aandeel aan de kosten der gezanten naar Braband niet te
betalen voor dat Arnhem het verschuldigde gerestitueerd
had , niet kon toegestaan worden, daar die zaken niets
gemeens hadden ; Harderwijk was niet meer bezwaard
dan noodig was , namelijk er was een vierde gedeelte gevorderd van hetgeen de steden te zamen moesten betalen.
Get. Schenck. Vroeger Loquet 5 , N°. 1.
N. 10. 1544, 15 Mei. Copie van eenera brief van graaf
Philips van Lalaing aan Frederik Schenk van Tautenborg,
archidiacon St. Pieters te Utrecht , zendende copie van
een adres van den pastoor te Epe , dat van den keizer
bevel is ontvangen geene provisies, bullen, censuren, apostolike of episcopale citatien , waardoor de ingezetenen
buiten het vorstendom Gelre betrokken worden toe te
laten , noch te lijden , ten zij aan den stadhouder behoorlijke brieven van placet , onder het zegel van den keizer
geexpedieerd en daarop verleend zij attache van den hove
van Gelderland , begeerende dat dit bevel zal worden opgevolgd en geene dagvaarden geschieden. Vroeger Loquet
23 , N°. S,
75
N. 11. 1544, 18 Julij. Brief van Lalaing , geteekend
Berty, berigtende aan Harderwijk, dat de goederen binnen
Gelderland vrij zijn van het betalen der honderste penning.
Vroeger Loquet 25 , N. 9.
N. 12. 1544, 4 Augustus. Extract uit eenen brief der
koningin aan den graaf van Hoogstraten, geteekend Berty,
dat op de klagte van Nijmegen en andere steden de honderste penning niet geheven zal worden van de koopmanschappen die gesleten worden in den lande, mits daarvan
binnen zes weken , ter voorkoming van bedrog , behoorlijk
bewijs geleverd wordende. Vroeger Loquet 3, N°. 20.
N°. 13. 1544 , 5 Augustus. Brief van den gecommitteerde
tot de collecte der honderste penning te Amsterdam, dat
hij op last der koningin de Geldersche goederen moet besetten, tot dat de honderste penning is betaald, daar Gelderland geenen gecommitteerden wil aanstellen of toelaten.
Vroeger Loquet 25 , N°. 10.
N°. 14. 1544, 6 Augustus. Copie van eenen brief der
stad Harderwijk aan den keizer , verzoekende goedkeuring
op de provisie apostolyk , waarmede Gerard van Wijnbergen is begiftigd, staande ter collatie der stad, vacant door
den dood van den waardigen heer IReyner Wolters , hebbende Claas Jansen zich tegen der stads begeerte tot
den archidecan der St. Pieters kerk te Utrecht gewend.
Vroeger Loquet 42 , N'. 9.
N. 15. 1544, 29 Augustus. Op bevel van den drost
Vyt van Munster is in de kerken te Harderwijk afgelezen
het placaat van den keizer tegen de secte van Marten
Luther, verbiedende de in het placaat opgenoemde boeken
te lezen of te koopen, gelastende bij de oude kerk te
blijven, op verbeurte van lijf en goed. Vroeger Loquet
42, N°. 10.
N. 16. 1545 , 8 Februarij. Brief van cantzeler en raden
des keizers te Arnhem aan Harderwijk ; verklarende het
verzoek tot handhaven der jaarmarkten te hebben ontvan-
76
gen , maar wenschende dat een der raadsleden met de privilegiebrieven overkwam. Zij merkten tevens op , dat de
jaarmarkten geene andere steden of onderzaten des vorstendoms hinderlijk mogen zijn. Vroeger Loquet 90, N. 2.
N°. 17. 1545 , 18 Februarij. De vischkoopers van Terschelling zenden aan Harderwijk als de stapelplaats der
visch en niet gaarne elders ter markt gaande, de el waarmede zij de kabeljaauw meten, waarmede zij gaarne wenschten dat ook hier gemeten werd. Vroeger Loquet 65 ,
N. 12.
N°. 18. 1545, 15 Maart. Briefwisseling tusschen de regering van Harderwijk en deken en capittel van St. Marie
te Utrecht, over den pastoor Claas Jansen, die krankzinnig was geworden. Vroeger Loquet 42 , N°. 11.
N°. 19. 1545 , 8 April. Brief van Magdalena , geboren
gravin van Wedda, abdisse van Elten en Nettelen, geschreven uit Appel aan Harderwijk , te kennen gevende
dat onder hare voorgangster Veronica van Rijkenstein, 41
groote en verschillende kleine boomen door de burgers zijn
gehouwen , dat daarvoor schadevergoeding is geweigerd ;
dat zij daarop aandringt. De drost Vyt van Munster dringt
aan om de zaak in der minne af te doen. Vroeger Loquet
82 , N°. 49.
N°. 20. 1545, vrijdag post exaudi. Arnhem zendt aan
Harderwijk een besluit op den Hanzedag te Lubek genomen tegen de bankerouten , welk besluit in de kerk en
voor het stadhuis is afgelezen. Vroeger Loquet 16. N°. 9.
N°. 21. 1545 , 20 April. Placaat van keizer Karel waarbij
verboden wordt kinderen naar de school te Wesel te zenden. Loquet 42, N°. 12. Uitgegeven in de ordonnancien
en statuten , te Gent , 1562 , bladz. 133.
N. 22. 1545, 10 Junij. Brief van den stadhouder graaf
van Hoogstraten, bevelende den deken en het kapittel van
St. Marie te Utrecht in het bezit te stellen der tienden ,
thinsen enz. , die de weduwe Ruytenburg heeft bezeten.
77
Hierbij is een rekest dier weduwe aan het hof. Vroeger
Loquet 39 , N. 4.
N°. 23. 1545, 19 Junij. Brief van Elburg aan Harderwijk, waarin medegedeeld wordt , dat die stad den stadhouder een aam wijn en een last haver ten geschenke
heeft gegeven, waarop hij de regering te gast had genoodigd en een vrindelik wesen heeft getoond , dat een burger „die op het Sacrament had gesproken" in hechtenis
was genomen , dat de keizerlijke raad met vijftig paarden
er ook waren en zij Harderwijk ook kwamen bezoeken.
Aanstaande zondag zoude de stadhouder met den magistraat
naar den vogel schieten. Vroeger Loquet 36 , N°. 3.
N. 24. 1545, 2 Julij. Verklaring der regering van Harderwijk , dat Johan Seneker hier een geliefd pastoor was
geweest, dat het den burgers leed was dat het kapittel van
Utrecht hem verplaatst had , iets wat voor des keizers regering nimmer geschiedde , zijnde de collatie aan de stad.
Vroeger Loquet 42 , N°. 11a.
N°. 25. 1545 , 24 October. Brief van Harderwijk aan
den stadhouder graaf van Hoogstraten , verzoekende den
drost Bloemendaal te gelasten de stad niet langer lastig te
vallen over zeven tonnen kruid. Vroeger Loquet 58, N°. 4.
N°. 26. 1546, 4 Maart. Brief van den graaf van Hoogstraten als stadhouder verzoekende het vernieuwde placaat
tegen de nieuwe secten te laten afkondigen en bij overtreding tegen de overtreders te procederen. Is in de kerk
8 Maart afgelezen. Vroeger Loquet 42 , N 13.
N°. 27. 1546 , 10 Maart. Brief van Keulen aan Harderwijk, verzoekende den aanslag van 50 daalders, waarop
de stad op de dagvaard te Lubek is aangeslagen voor de
onkosten der legatie naar Antwerpen te voldoen. Zij zullen aandringen op het bevestigen der vrijheden der kooplieden in gemelde stad door den keizer. Vroeger Loquet
16 , N°. 10.
N. 28. 1546, 19 Maart. Brief van den stadhouder graaf
78
van Hoogstraten , om alle legher- en keurboeken in het
kantoor van wijlen Mauritzen voorhanden, aan mr. Gerard
Renoy , commissaris , op te zenden ; om des keizers hoogheid en geregtigheid te bewaren. Vroeger Loquet 82, N. 51.
N°. 29. 1546 , 13 April , Brief van den stadhouder , bevelende dat de scholt de weduwe Ruytenborch regt zal
verleenen. Zie N°. 22. Vroeger Loquet 85 , N°. 1.
N°. 30. 1546 , 21 Mei. Verdrag tusschen de stad Harderwijk en Hendrik Kuynertorff door tusschenkomst van
het hof van Gelderland gesloten , over inkomsten eener
vicarie en lijfrenten op eene religieuse.
N°. 31. 1546 , 29 Augustus. Brief van Harderwijk aan
den scholtus op Vlieland, over klagten der handeling met
de visch. Vroeger Loquet 65 , N°. 13.
N . 32. 1547 , 12 Januarij. Brief van den raad des keizers in Gelderland aan Harderwijk, verzoekende de verzegelde kisten van Mauritii Maurissen te laten openen. Vroeger Loquet 20, N. 1.
N°. 33. 1547. De cancelary-ordning voor Gelderland
van keizer Karel. Uitgegeven bij Schrassert, Codex Getr.,
Zutph. stukken . bladz. 75.
N°. 34. 1547, 7 Februarij. Opgave der renten van de
vicary St. Mariae Magdalenae et Sancti Jacobi Apostoli , om
drie missen in de week te doen. Vroeger Loquet 52, N°. 4a.
N°. 35. 1547, 18 Februarij. Placaat des keizers tegen
het zich begeven in vreemden krijgsdienst. Uitgegeven in
de Verzameling Ordonnantien van 1562 te Gent, bladz. 732.
N°. 36. 1547, 15 Maart. Verzoek van Gerrit Jansz. aan
het hof, dat hij gebannen zijnde door den vorigen vorst,
niet in zijne geboortestad Harderwijk kan komen ; dat
daar nu zijne moei Grietje van Vanevelt , was gestorven
en hij als erfgenaam met erfhuisregt moest procederen ,
waartoe hij vrijgeleide noodig heeft. Het hof verzoekt inlichting. Vroeger Loquet 20, N°. 3.
N°. 37. 1547 , Pinxteravond. Brief van Wilhelm van
79
Scherpenzeel , drost op de Veluwe , toestemmende dat de
goederen van Maurissen op de Veluwe gelegen, in het erfhuis te Harderwijk gerigt worden. Vroeger Loquet 106, W. 2.
N°. 38. 1547, 2 Augustus. Brief van den stadhouder
aan Harderwijk, mededeelende dat de keizer den prior van
het convent der predikheeren te Zwolle verordend heeft
tot commissaris des heiligen geloofs , om inquisitie te doen
in den lande van Utrecht en G-elre ; dat de prior thans
te Harderwijk zijnde, de magistraat zou laten afkondigen,
dat zij die boeken bezitten na 1518 gedrukt, ze voor den
prior moesten brengen om te laten visiteren ; dat de burgers ook zouden antwoorden op de vragen door den prior
te doen.
Hierbij is het antwoord der regering aan den stadhouder. De publicatie is geschied ; maar de prior liet door
zijnen dienaar, Dirk Wolfs sub titulo confessionis dagvaarden ; dat was eene nieuwe wijze van procederen tegen der
stads privilegien ; dat kan niet toegelaten worden ; die monnik was niet te vertrouwen, betoonende zich inwendig „anders als hy sich uyterlyk gedraagt." _[let hooren moest in
tegenwoordigheid der burgemeesters geschieden , want der
burgeren eer , lijf en leven hing er van af. Vroeger Loquet 42 , W. 14.
N. 39. 1547. Memorie van den commissaris des keizers
over het geloof, aan den magistraat van Harderwijk. Hij
verzoekt inlichting ,omtrent de institutie en fundatie van
het jofvrouwen-Convent. Vraagt welke poenitentie de magistraat het beste acht voor hen, die met Claas Beyerman
in het spel waren op St. Odulphus dag en die in 1546
eenige feestdagen hadden afgeschaft. Hij wenscht , dat
aan Rutger Droechsceer het loopen en prediken bij zieken
zal verboden worden en den nieuwen rector te gelasten ,
geene verbodene boeken te gebruiken of zijne leerlingen
te laten lezen. Hij verzoekt dat de regering vriendschap
zoude houden met den pastoor Nicolaas Jansen Scyn, wiep
80
gelast was zich behoorlijk te gedragen; dat er gezorgd
zoude worden, de gilden de oude missen op nieuw behoorlijk te laten lezen.
Het antwoord der Regering geeft alles toe, maar met
den pastoor wilde zij geene vriendschap houden, de penitentie lieten zij den commissaris over. Vroeger Loquet
42 , N°. 16.
N°. 40. 1547. Verbaal van hetgeen geschied is tusschen
den commissaris en de regering, van af 15 Julij tot 7 Augustus. Het spel dat op St. Adolph dag gehouden was,
was geschied naar ouder gewoonte, opdat de kerk grootere
inkomsten mogt genieten , daarbij was niets kwaads geschied.
Bij het vertrek had de commissaris verklaard van alles
rapport te zullen doen. Vroeger Loquet 42, N°. 16.
N. 41. 1547, 8 Augustus. Brief van cantzler en raden
des keizers , zendende de instructie van den commissaris
des keizers, die behoorlijk nageleefd moest warden, zoodat de regering daaraan gehouden was. Vroeger Loquet
42 , N°. 17.
N°. 42. 1547. Briefwisseling tusschen den deken en het
capittel van St. Maria te Utrecht , van 12 Julij tot 20
Augustus. Het capittel wenscht dat iemand van stads
wege naar Utrecht zal komen , om de klagten tegen den
pastoor in te brengen, zullende dan tevens de pastoor ontboden worden. De regering wil daaraan niet voldoen, zijn
gedrag is bekend, zij zenden verschillende kondschappen
en dringen aan op zijne verplaatsing. Het capittel wil de
zaak naauwkeurig onderzoeken. Vroeger Loquet 42, N. 18.
N°. 43. 1547 , zondag quasi modo geniti. Ordonnantie
op het veer tusschen Amsterdam en Harderwijk. Vroeger
Loquet 68, N°. 1.
N°. 44. 1547, zondag, vocem jucunditatis. , Verzoek van
de stad Wageningen aan Harderwijk, om twee raadsvrienden naar Arnhem te zenden , daar haar door het hof het
81
eigendom der buurschap Hartten, door den hertog Willem
onder goedvinden en bekrachtiging van de landschap geschonken , betwist wordt. Vroeger Loquet 34 , N°. 1.
N°. 45. 1547, 10 September. Copie der acte van keizer
Karel binnen Nijmegen gegeven. Het voorstel der regentes, zijne zuster, dat in vier jaren f 300.000 zullen betaald
worden , te weten ,f 280.000 tot inlossing der verpande
domeinen en renten en het overige tot vereering aan den
stadhouder en andere officieren die den lande dienst hebben gedaan , is door den laaddag aangenomen. Die bewilliging zal nimmer kunnen aangemerkt worden in praejuditie van het tractaat van Venlo ; hij zal nimmer tegen
het tractaat de ridderschap en steden bezwaren ; niemand,
hetzij geestelijke , hetzij wereldlijke zal van het dragen in
deze contributie vrij zijD.
De heffing zal geschieden door de kwartieren volgens de
gewoonte. De stadhouder zal uit elk kwartier aan twee
leden der ridderschap en een' afgevaardigden der hoofdsteden toonen , dat de gelden besteed zijn tot aflossing der
domeinen. Hierbij is de ordonnantie omtrent den om,dag
in het kwartier de Veluwe ; de uitzetting in November en
de rekening van den rentmeester Thomas Gramaije. Vroeger Loquet 3 , N. 21 en Loquet 8, N°. 3'. Loquet ,
N. la CII Loquet 13, N. 1.
N. 46. 1547, 10 September. Extract uit het reces van
het kwartier de Veluwe. Niemand mag hazen of veldhoenders jagen of vangen , dan de adel en die daar van ouds
toe geregtigd zijn , zoowel op het platte land als in de
steden. Vroeger Loquet 26 , N. 1.
1547, 14 September. Vergunning van keizer
N. 47.
Karel aan Harderwijk , om de renten die voor lage prijzen
verkocht zijn binnen een jaar in te lossen. Carel enz.
enz., onsen lieven en getrouwen , die stadhouder, canzeler
ende luyden van onser raede in Gelderlant, drossaten ,
amptluiden en allen anderen oase rechteren en officieren
J.
I)
82
dien dit aengaen sal saluyt en dilectie. Wy hebben ontfangen die oetmoedige suplicatie van onsen welbeminden
burgemeesteren , schepenen en raat onser stad van Harderwyck , inhoudende hoe deselve stadt voormaels vermits
quytinge van ruyteren en knechten , soe wal by tyden
onses huyses van Burgundien als der Gelreschen , groote
hantgelden toe Campen , Amstelredam ind in andere omliggende steden heeft opnemen en versegelen moeten, ind
soe sy durch een groten brant in den jaere xvc ind drie
daerop gevolgt , doe die gantse stadt uytbrande ind voirt
durch voorgaende en volgen crych ind oorloge hier omtrent altyt geweest , niet heeft konnen betalen , ind alsoe
in groote schulden en soe wyt verlopen is , dat die borgeren en inwonende der stadt vurs. die benabuyrsteden
hebben moeten myden int ontberen ind daer durch in
grote achterslach ind nadeel oire neeronge ind koopmanschap gekomen syn , is men tho lest durch die zware benauwinge der burgeren nootlick daer toe gedrongen ind
bewegen , dat sy supplianten ind heure gemeyne burgeren
hebben hen zelven beswaert , ind nhye sysen onder hen
opgesatt om die schuldenaren daer mit toe stillen , ende
mit oerdeel soe veel moegelick frintlick te handelen en
guetlick verdrage veur tho nemen, ind want sommige dat
aenmerckende onderstaen hebben ind noch dachlix onderstaen , onser vurs. stadt in sodanen oeren veurnemhen tho
verhinderen ind die renthen mit den achterstant om kleyn
gelt van den creditoereu to vercopen off onderkoepen, dat
nae die billicheyt en reden soe niet behoort , soe hebben
die voorn. suplianten ons oetmoedelick gebeden hen hierop
genedelich te willen aensien. Soe eerst dat wy de saecken
voorschreven voergemerckt , den voorn. van Harderwyck
suplianten genegen wesende in heure voorschr. bede ende
begeerte , hebben by advyse en deliberatie van onser seer
lieve ende beminde suster die coninginne douargniere van
Hongryen , Bohemen enz. voor ons regente en gouvernante
83
in onser lande van herwerts over en van onsen lieven en
getrouwen , die hoofden , president en luyden van onsen
secreten raede en finantien neffens haer wesende, gegunt,
gewillekeurt en geaceordeert, gunnen, willekeuren en accordeeren uyt sunderlinger gracie by deser , dat alle alsulcke renten staende op onse stadt van llarderwyck, die
hier te voren byde rentiers vercoft off getransporteert syn
geweest , de voorn. supplianten sullen mogen 'tselve renten overnemen voir deselve penningen die de copers daer
voir betaelt hebben , mits diende de lossinge binnen een
jaer naescomende, beginnende op huyden datum van desen;
en aengaende die renthen die men voirtaen sal willen vercopen off transporten van eene hant inde andere, die supplianten sullen sullen d'selve oick mogen overnemen en
lossen soe wanneer hen dat goet duneken sal , mits betalende en wederom gevende den coepers haere uytgelaehde
pennongen mit 't verloep van voorschr. renthen sedert den
tyt dat sy die gecoft en vercregen sullen hebben totten
dage van de lossinge vandien. Willende en ordinerende
in geval de coepers weigeren haere uytgelachte penningen
't ontfangen, dat myts by den supplianten d'selve namptiserende onse voors. stadt Harderwyck sal van de selve
renthen bevryt en ontlast blyven. Ontbieden u daeromme
en bevelen en elcken van a bysonder , dat gy den voorn.
suplianten van dese onse grasie ende accoort inder manieren voorscr. daet laet en gedoocht vastelick en vredelick genieten en gebruycken. Cesserende alle beletten en
wederseggen ter contrarien. Want ons alsoe gelieft. Gegeven in onser stadt van Arnhem den 14. dach September
in 't jaer ons Heren duysent vyff hondert seven en veertich , van onser keyserrycke 't 28s1e en van onse rycke van
Castilien en andere 't 32 ste . By den keyser. Verreyken.
Vroeger Loquet 88, N. 22. Het zegel is iets geschonden.
N°. 48. 1547, 26 September. Brief der regering van
Harderwijk aan den keizerlijken raad , verzoekende dat de
6*
84
ingezetenen van Nykerk niet gedrongen worden om te
werken aan de bolwerken van Wageningen, zijnde zij met
Ermelo gehouden tot den arbeid ter dezer stede. De raad
antwoordt, dat de stadhouder afwezig is, dat hij geen magt
heeft tegen zijn bevel te gelasten , dat het werk te Wageningen haast heeft en hier niets te verrigten. Vroeger
Loquet 58, N°. 5.
N. 49. 1547, 12 October. Verzoek der bootschuivers
om bij hunne oude gewoonten te blijven en te varen de
jongen met de ouden. Aan twee partijen te varen zoude
schadelijk zijn , dikwerf komen er zoo vele schuiten met
haring als er hangen in de stad zijn en daarbij vijf à zes
schepen met visch. De een zou op den anderen moeten
wachten met lossen. Het verzoek wordt toegestaan mits
twee gildemeesters aanstellende. Vroeger Loquet 71, N. 1.
N°. 50. 1547, 26 November. Transport brief zeer gehavend. Johan Koelwagen en Heyle zijne vrouw, verkoopen aan den commandeur van het convent Sintjansdal ,
genaamd het Heeren Loo, een vierendeel in eene hofstede
te Harderwijk tusschen het Fraterhuis en Wolf des secretaris huis. Vroeger Loquet 38, N°. 9.
N°. 51. 1548. Zonder datum. Voorwaarden waarop magister Johannes Vossius tot rector in de school is aangen omen.
Hij zal vier jaren aan het hoofd der school staan , die
hij zal bedienen volgens het Zwolsche reglement en verder
naar de voorschriften door schepenen noodig geacht. Er
wordt voor f 90 schoolgeld ingestaan , wat hij minder ontvangt wordt hem uitgekeerd; de pauperes ontvangen gratis onderwijs. Hij ontvangt bovendien speulgeld , kermis,
nieuwjaar en verlofgeld.
Voor leeren zingen en het geleiden van het zingen op
het koor ontvangt hij f 8 als van ouds.
Even als de vroegere rectoren is hij , zijne ondermeesters en leerlingen vrij van waken, poorthoeden, schatting
85
ell ollderholt um k nechten. De ondermeesters Zij gl ltt.'in
ondergeschikt. LJij geniet vrije woning; dio ill rack en
dak gehouden zal worden.
Hit de St. G-eorgius Vicarie worden de ondermeesters
betaald.
Hij zal met Sint Michael tien of elf dagen naar zijn
huis te Leuven mogen gaan. Vroeger Loquet 40, N°. 2.
N°. 52. 1548, 14 Maart. Overeenkomst met meister
Henrick Dillenborg ; drie jaren zal hij de school dienen
voor f 60, à 22 stuivers de gulden , behalven het loon der
jongens en kranker; hij zal den armen dienen om God,
uitgenomen de materialen , del g rijken om loon, zoo als hij
ook te Deventer heeft gedaan ; hij ontvangt vrije woning
en eenen tuin om kruiden en andere geneesmiddelen te
zaaijeu en te planten. Vroeger Loquet 40, N°. 2'.
N. 53. 1548, 15 Junij. Hendrik van Wenckum draagt
aan de gildemeesters van Sint Anthonis gilde eenige goederen in Hulsthorst op. Vroeger Loquet 55 , N°. 2'.
N. 54. 1548, 28 September. Brief van den stadhouder
graaf van Hoogstraten, voor billioen verklarende de guldens, die uien in het land van Overemden, en te Deventer, Camper en Zwolle slaat met drie schildekens , zijnde
minder in allooi en gewigt. Vroeger Lognet 32, N°. 6.
N. 55. 1548, 30 October. Verzoek der gildebroeders
van liet .Kremer of Sint Nicolaasgilde aan den magistraat
van Harderwijk. Vreemde kooplieden v-erkoopen hier; dat
is de Harderwijkers elders bij boete en ban verboden. Zij
wenschen daarom dat dit verboden is, ten zij de vreemdeling betale een pond was en een Hoorl gselte gulden.
Waarop besloten is, dat niemand hoofdnering zal ((togen
doen, tenzij hij burger wonde en dat vreemde cret n ers alleen op de twee marktdagen en vrije jaarmarkten handel
kunnen drijven. Vroeger Loquet 77, A°. 1.
N°. 56. 1548 , 26 November. Beëedigde taxatie der
windmolen staande te Harderwijk , het convent Sint Jans
86
dal behoorende tijdens het commandeurschap van Bernardus then Sterte , voor de werkmeesters Peter Herberts en
Marten Coolwagen. Vroeger Loquet 38 , N. 10.
N°. 57. 1548, 23 December. Minute condschap voor de
schepenen van Harderwijk van oude lieden van 70 h 80
jaren , die verklaarden , dat zij nimmer anders hoorden ,
dan dat de velden gelegen bij Herman Vynke en Gerrit
Anderssen met het Witte Veen en Horsmeer, strekkende
aan den Lysberg en aan de Elspeter velden , Nierden
velden waren , alleen door de ingezetenen van Hierden
gebruikt. Het veld van Horsmeer genaamd, was eene
diepte , waarin de schapen werden gewasschen en zoo diep
dat paarden daardoor zwemden enz. Vroeger Loquet 29 ,
N°. la.
N°. 58. 1549 , 10 Januarij. Brief van den stadhouder ,
graaf van Hoogstraten , aan Johan van der Hell en Augustijn Maryssen , dat zij als verordenden des keizers, om
de toegestane penningen in de Veluwe te beuren, dit zullen afkondigen , dat zij echter geene Deventer guldens
met drie schildekens of Kamper guldens , noch Portagesche ducaten en nieuwe angelotten zullen ontvangen. Vroeger Loquet 7, N. 13°.
N. 59. 1549, 18 Januarij. De gedeputeerden tot het
ontvangen der beden vragen eenige inlichtingen aan het
hof, die hier bij gevoegd zijn. Hier is bijeen gevoegd eene
memorie van 28 November 1548, der gedeputeerden uit
Harderwijk. Vroeger Loquet 7, N°. P en Loquet 7, N. l'.
N°. 60. 1549, 21 Januarij. Placaat over de twee jaarmarkten te Harderwijk. Vroeger Loquet 90 , N°, 3.
N°. 61. 1549, 8 Maart. Copie der bul van paus Julius,
waarbij Nicolaas Joannes Schyn gesurrogeerd wordt den
overleden G-erhardus Wijnbergen als capeilanus perpetuus
ad altarem beatae Mariae et sanctorum Joannis Baptistae
et evangelistae , nee non Mariae Magdalenae et Catharinae Virginum situm olim in Ecclesia seu capellis Sancto-
87
rum Nicolai et Georgii, nunc nero capella Sancti Georgii
prope et extra oppidum de Harderwijk, traject Dioc.
Hierbij is gevoegd de acte van placet des keizers , van
18 April 1550. Vroeger Loquet 52 , N. 7.
W. 62. 1549 , 26 April. Thomas Grammye , rentmeester generaal , verklaart van de stad Harderwijk voor haar
aandeel in de contributie van f 300.000 ontvangen te h iel;ben f 580. Vroeger Loquet 13 , N. 1'.
W. 63. 1549, sondag trinitatis. Artikelen die op de
te houden vergadering der Anze-steden zullen behandeld
worden. Een der punten was , maatregelen te nemen tegen
den uitvoer van zilvergeld naar Rusland , waardoor het
zilver duurder werd en daardoor de koopmanschap in prijs
steeg. Een ander , een procurator in Frankrijk te benoemen. Vroeger Loquet 16 , W. 12.
N°. 64. 1549, 29 Mei. Brief van den stadhouder , gelastende af te kondigen., dat geen onderdaan, zonder magtiging des keizers of der koningin zich in vreemde dienst
zal laten aannemen , op straffe van verbeurte van lijf en
goed. Zie placaten , statuten enz. bladz. 729. Vroeger
Loquet 82 , N. 512.
N. 65. 1549 , 31 Mei. Verklaring dat de ingezetenen
van Harderwijk geen kraangeld te Arnhem schuldig zijn
van goederen die twee mannen kunnen opbeuren. Vroeger Loquet 25 , N°. 11.
N. 66. 1549, 13 Junij. Brief van Arnhem, verzoekende
volmagten en bewijzen van schadeloosstelling te zenden voor
de gecommitteerden op den Anzedag te Lubek, benevens
dertig rijksdaalders in de contributie van 100 rijksdaalders.
Vroeger Loquet 16 , N°. 11.
W. 67. 1549 , Conversionis Pauli. Gerrit Wolfsen en
MechHt zijne vrouw, dragen den gildemeesters van het
heilige kruisgilde op al zoodanige gulden 's jaars , die zjj
bezitten op het huis in de Paedse straat , toebehoorende
aan Grietje Aartsen Wychmansen.
88
N°. 68. 1549, vrijdag Exaltationis. Arnhem verzoekt gedeputeerden naar Nijmegen te zenden , ten einde te spreken over de belangen van het Anzeverbond, verder om
iemand te benoemen , die met de burgemeesters van Arnhem Jacob van Tuyll en Gysbert van der Hoeven naar
Keulen gaat. Vroeger Loquet 16, W. 13.
N°. 69. 1549, 12 October. Volmagt van burgemeesters,
schepenen en raad van Harderwijk , met toestemming der
gemeenslieden aan Sweer van Hoeklom, Brant van Dalen,
raadsleden , en Wilhem van Wijnbergen , gezworen gemeentsman , om met de ridderschap en andere steden der
Veluwe van den prins van Spanje , op de wijze als den
9en October door het landschap was bepaald, den eed te
ontvangen en den eed wederom af te leggen. Benevens
mededeeling van hetgeen te Arnhem is geschied. Den 14'1,
October heeft de prins den eed gedaan en is den 16en October naar Nijmegen vertrokken. De copie van den eed
is er bij gevoegd. Vroeger Loquet 82 , N°. 51'.
N°. 70. 1549, 22 October. Arnhem wenscht de volmagt
in N°. 69 medegedeeld den keizerlijken raad te zenden.
Vroeger Loquet 82, N°. 514.
N°. 71. 1549, 14 December. Brief van cantzeler en raden des keizers , mededeelende dat uit de bekentenis van
eenige moordbranderen in Munster blijkt , dat een Houchgeschoren van Harderwijk, een trugler medepligtig zoude
zijn, verzoekende onderzoek en den beschuldigden aan te
houden. Vroeger Loquet 20, N°. 4.
N°. 72. 1550, zonder nadere tijdsbepaling. Copie van
een schrijven der regering van Harderwijk aan den keizerlijken raad , verzoekende de vestingwerken af te breken,
deze stad was nu geen frontierstad meer , dus was het
onnoodig ze op te maken , er waren vele kosten daardoor
uit te winnen, benevens een schrijven der stad aan Johan
Voet over dat onderwerp. Vroeger Loquet 82, N°, 50 en
58, N. 5'.
89
N. 73. 1550, zonder nadere tijdsbepaling. Adres der
ingezetenen van Nierden aan de regering van Harderwijk.
Zij en hun voorvaderen hebben evenzeer als de ingezetenen
van Ermelo met schapen hueden , nlaeven enz. gebruik
gemaakt van de heidevelden genaamd den Haspel. Dit
wordt door den jongen seholtus van Ermelo , Gerrit vair
Coet belet ; zij verzoeken in hunne regten gehandhaafd te
worden. Vroeger Loquet 29 , N". 2.
Hierbij behooren de volgende stukken. Eene af kondiging der kerspeiluiden van Harderwijk aan Ermelo ; dat
zij het verbod om heide te halen enz. vernomen hebben
dat zij het echter steeds hebben gedaan en daaraf in rustelijke possessie boven praescriptie, geweest zijn en zulks
verder denken te doen. Vroeger Loquet 29 , N° 12.
Eene memorie van het verhandelde op eene vergadering
te Zonsel, tusschen de erfgenamen van Ermelo en de gecommitteerden van Harderwijk. Ermelo meent dat hare
velden strekken tot den Hulshorster kerkweg.
Aanspraak der gildemeesters van Hierden aan Herman
van Oldenbarnevelt , Marten Coohvagen en Brant van
Deelen, dat Hierden over praescriptie het regt heeft
haar strooisel, heide en plaggen omtrent den Haspel boven en beneden Swijushul te halen. dat zij daarin niet
behooren gestoord te worden , dat hoewel de leden van den
raad, met eeden der stads geregtigheid bezworen hebben ,
het echter schijnt dat zij de drie voornaamste zijn. die het
met Ermelo houden ; dat het te Zutphen en ook hier
regt is, dat de elite burger den anderen niet zonder of
buiten regt niag bespreken of overwonnen met regt, in
zijne possessie verhinderen of verdrijven; dat zij hun doen
boden en aanspreken an die schoting egt ttirbering af te
stellen , of dat rij haar binnen deze stad zullen aanspreken. Vroeger Loquet 29, N". 3.
Request der geerfden in Nierden aen de regering van
Harderwijk verzoekende hulp, en wordt die niet verleend,
90
dan zullen zij zich tot hunne defensie verbinden , zooals
de anderen tot haar verderf verbonden zijn. Vroeger Loquet 29 , N°. 4.
Brief der regering van Harderwijk aan den landdrost
W. van Scherpenzeel, waarin de klagte van Nierden wordt
medegedeeld en te zorgen dat de possessie wordt gehandhaafd en inmiddels, tot dat het landregt zal beslist hebben,
de borgstelling aan te nemen. Vroeger Loquet 29, N°. 5.
Uitspraak van het gerigt gezeten te Ermelo , van 28
Februarij 1550; dat daar die van Hierden niet waren gepant of anders gerigtelijk aan de bank geladen , de aanspraak van Leuvenum is afgeslagen. Vroeger Loquet 29 ,
N°. 7.
Adres van de ingezetenen van Leuvenum aan den keizerlijken cantzler en raden in Gelderland , mededeelende
de uitspraak van het landgerigt ; dat het echter kenbaar
was , dat het veld , na zijne oude bepaling tot hare goederen , zijnde keizerlijke heerengoederen, gehoort en ook boven menschen gedenken niet het Hierder maar het Leuvensche veld is, dat zij daarom verzoeken die van Hierden
voor den hoven te dagen. Het hof stelde het adres in handen der regering van Harderwijk. Vroeger Loquet 29, N. 8.
Nieuw adres van Leuvenum , waaruit blijkt dat Leuvenum de karren en paarden der Hierders , die in het veld
kwamen , schutte en Harderwijk evenzoo met de Leuvenumschen deed, maar daar en boven de voerlieden in arrest nam. Vroeger Loquet 29 , N°. 9.
Het hof van Gelderland dringt er op aan, dat de ingezetenen van Hierden geen geweld zullen bezigen. Loquet
29, N. 9. De zaak wordt den 3 e11 Julij 1551 op het langerigt behandeld , waar nogmaals eene minnelijke schikking
werd aangeraden. Vroeger Loquet 29, Ni. 13. Dagvaarding van de ingezetenen van Hierden tegen 17 Maart
1552 te Arnhem. Vroeger Loquet 29, N°. 14. Vonnis van
het hof dd. 18 Maart 1552, waarbij beslist wordt, dat de
91
zaak niet bij het hof behoort , haar verwijzende naar het
landgerigt. Vroeger Loquet 29, N°. 15. Verhoor ingewonnen door Wilhelm van Honzeler, keizerlijk scholtus, dd.
8 Febr. 1553, waarbij Henrik Egbertsen van Zuyren getuigde , dat hij 51 jaren te Nierden en te Ernielo gewoond
heeft, dat hij de schapen gehoed heeft op de heide de Haspel , dat Hierden daar evenveel regt had als Ermelo ; er
stonden wel drie kruizen, maar niet eene wees de scheiding van de stads vrijheid aan , het tweede was er gezet,
om dat er een man was vermoord, het derde , tusschen
Beekhuizen en den Haspel , omdat daar een kramer aan
dorst was gestorven. Zoo ook getuigde Decimer Peters.
Vroeger Loquet 29, N'. 16. Verklaring van 3 Febr. 1554,
dat het zand en de heide tusschen het Zwijnshul en het
Zand steeds aan Harderwijk was geweest. Vroeger Loquet
29, N°. 17. Verschillende verklaringen van April 1554
over het regt van Harderwijk op de Leuvenumsche velden ,
al is Leuvenum heerengoed, daarom zijn de velden het
niet. Vroeger W. 18.
N. 74. 1550, zonder nadere bepaling. Opgaaf der keuren den hertog toekomende , iii Veluwe gevallen van 1540
tot 1543; benevens copie van zes brieven van hertog Carel
aan zijne keur- en rentmeesters , om zijne keuren en versterf van zijne keurmoedige, hoorige en eigene luiden, na
haren dood te heffen , gelastende onder anderen zijnen
keurmeester Johan Marissen , om van kerspel tot kerspel
door de geheele Veluwe te reizen, de hoirige vryeigene en
voegtgoederen op te schrijven en naar den toestand zich
ée informeren en de rekenkamer verslag te geven. Vroeger
Loquet 24, N°. 1.
N. 75. 1550, zonder nadere bepaling. Verpachting der
waag voor f 99; zij bragt in 15130 ,151, in 1531 , f 63 op.
Tot de voorwaarden behoort, dat de ingezetenen van Enlmerik vrij van lasten aan de waag zijn. Vroeger Loquet,
89, N'. 1.
92
N°. 76. 1550, zonder nadere bepaling. Opgaaf van in-
komsten der vicarien Beatae Mariae virginis sub Cruce et
Sancti Theobaldi , van Jan Voet , rentmeester. De stad
Harderwijk 81 pond en 1 old vleems, 7 pond min 5 schillingen uit een huis op de hoek van de gevangenstraat ,
36 schellingen uit een huis in de bruggestraat enz., te
zamen 23 posten. Vroeger Loquet 52 , N°. 5.
N°. 77. 1550, 26 Februarij. Gildebrief voor het schoenmakersgilde. Vroeger Loquet 78 , N°. 1.
N°. 78. 1550 , 18 April. Volmagt voor schepenen van
Harderwijk gepasseerd door Herman van Duysburg, pater
van sint Agnieten convent, juffer Geertruid Olgers priorialle , juffer Geertruid van Doetichem , super prioriane en
juffer Luytje van Wijnbergen, procuratesse , gegeven op
Henrick van Goer , om jaarlijksche renten uit een huis te
Deventer te ontvangen. Vroeger Loquet 38 , N°. lla.
N°. 79. 1550, 11 Augustus. Verzoek der stad Zutphen
om den prior van het convent der predikheeren met geen
putgeld te bezwaren. Vroeger Loquet 95 , N°. 1.
N°. 80. 1550, 11 Augustus. Ordonnantie des keizers,
om binnen vier maanden in handen van commissarissen
of van de landrentmeester aan te geven, alle goederen die
in pandschap bezeten worden. Vroeger Loquet 3, N°. 22.
N°. 81. 1550, 17 September. Brief van Harderwijk aan
Arnhem , verzoekende de burgers te handhaven in hun
regt van vrijdom van kraangeld even als zij ook te Keulen
en te Deventer vrij zijn. Vroeger Loquet 25, N°. 12. Benevens antwoord dd. 26 September , dat de kraanmeester
het geld niet anders gevorderd had , dan van oudsher gebruikelijk was ; als de kraan niet gebruikt wordt is men
evenwel het halve kraangeld verschuldigd. Vroeger Loquet
25 , N°. 14.
N°. 82. 1550, 25 September. Brief van Harderwijk aan
den cantzelier en raden van Gelderland, verzoekende de
te Arnhem en te Bommel te bevelen de burtoile 1a
-1
m'
93
gers dezer stad in hunnen vrijdom van tolregten te handhaven. Vroeger Loquet 25, N. 13.
N°. 82. 1550, 9 October. Burgemeester, schepenen en
raad verklaren, dat broeder Johan van Apeldorn, guardiaan van het Minnebroederen klooster en Johan van Tijmen Senior aan Johan Herberts eene recognitie uit het
huis van Cornelis Schroeder opgedragen. Vroeger Loquet
42 bb.
N. 83. 1550, 10 November. Het hof van Gelderland
zendt aan de regering van Harderwijk stukken uit den boedel van den rentmeester Mauricius, ten einde pandschappen te liquideren. Vroeger Loquet 20, N°. 5.
N°. 84. 1550, 26 November. Gildebrief der metselaars
en timmerlieden. Vroeger Loquet 79, N. 3.
N. 85. 1551, zoudere nadere tijdsbepaling. Adres aan
het hof van Gelderland van joffer Hen rik van Hengel,
weduwe Johan Wolfsen en hare drie zoonen , verzoekende
beslotene brieven aan den raad van Harderwijk , ten einde
te bewerken dat haar neef Hendrik van Brieven binnen
veertien dagen rekenschap zijner administratie over goederen in de Arckermeede gelegen zal doen. Vroeger Loquet
30, N. 4.
N. 86. 1551, 17 Junij. Acte waarbij Brand Egbertsen
bekend schuldig te zijn aan Claas Jansen , pastoor, 5 jochemdaelders 's jaars, A, 29 stuivers, uit zijn huis, te lossen met 100 jocheindaalders. Vroeger Loquet 38, N. U.
N'. 87. 1551, 21 September. Placaat tegen het handel
drijven niet Frankrijk en het hulp verleenen aan dien vijand. Benevens eene herhaling van 9 October, gedrukt,
geteekend Berty.
N. 88. 1552, 2 Januarij. De stadhouder Philips van
Lalaing doet namens den keizer afkondigen , dat geene
daalders dan die door den druk tevens bekend gemaakt
zijn , mogen uitgegeven worden. Geteekeial Berty. Vroeger Loquet 32 , N. 7.
94
N°. 89. 1552, 16 Februarij. De stadhouder van Lalaing
beveelt om den oorlog drie maanden lang bededagen.
N°. 90. 1552, 16 Augustus. Wilhem Evei tsen en Nenne
zijn echte wijf, bekennen schuldig te zijn aan de gildemeesters van het sint Annagilde , een gulden ad twee en
twintig stuivers uit hun huis. Vroeger Loquet 48, N. 2.
N. 91. 1552 , verschillende data. Besluiten van den
magistraat en gemeenten omtrent het heffen van accijnsen
tot herstel van torens , muren enz.
N. 92. 1553, 5 Februarij. Copie van eenen brief van
Arnhem aan Hattem, door het bestuur dier gemeente herwaarts gezonden. Tegen Philippi en Jacobi was eenen
Anzedag te Lubek uitgeschreven. Vroeger Loquet 16, N.
15. Verder eenen brief van Harderwijk aan Arnhem, om
copie der stukken te zenden. Loquet 16, N°. 16. En
antwoord van Arnhem, dat de stukken te veel en te groot
zijn om af te schrijven, zij deelt echter mede, dat de hoofdsteden overeen gekomen zijn , een of twee personen naar
Brussel ten hove te zenden , en te bevorderen , dat de
bezending naar Lubek , zonder praejuditie afgeschreven
mag worden. En zoo neen, dat men dan gezanten zal
zenden in welke kosten Harderwijk zal deelen zoo als te
Keulen is bepaald. Harderwijk blijft op de copie der stukken aandringen, zij worden niet om niet gevraagd. Arnhem antwoord , dat mr. Joannes Stratius ze mede naar
Brussel heeft. Vroeger Loquet 16 , N°. 17.
Brief van Arnhem van 19 April 1553. Verzoekende volmagt en schadeloosstelling voor de gedeputeerden naar
Lubek; alsmede dertig daalders als deel in de kosten van
honderd twintig daalders. Harderwijk antwoord hierop, dit
te weigeren.
Brief van Harderwijk aan de vergadering der Anzesteden te Lubek , verzoekende berigt , waarom Harderwijk
niet afzonderlijk was opgeroepen, protesterende daar tegen
en wenschende daarover eenen regtsdag. Lubek antwoord ,
95
dat Arnhem verzekerd heeft dat de vergadering voldoende
was aangekondigd. Harderwijk blijft weigeren om in de
kosten te deelen. Loquet 16 , N. 19 en 20.
N°. 93. 1553, 23 Februarij. Adres van schepenen en
raad van Harderwijk aan den landdag , klagende , dat de
ingezetenen die te Hamburg handel dreven , te Amsterdam
bezwaard werden met een onraadspenning 't vadengeld op
het bier , dat de rentmeester van Kennemerland bet vorderde. Amsterdam wenschte dat men zich tot het hof valt
Holland zou wenden, maar dat was strijdig met het tractaat van Venlo. Zij voegen er certificaten bij , waaruit
blijkt, dat vroeger die gelden niet werden gevorderd. Vroeger Loquet 25 , N. 15.
N. 94. 1553 , 9 April. Meester Joannes Straten was
uit Brussel teruggekomen; Harderwijk werd verzocht twee
raadsvrienden te zenden , om te vernemen wat hij over het
kwartier en het gerigt had mede te deelen. Vroeger Loquet 11, N. 82.
N. 95. 1553, 18 Mei. Op de klagt van Harderwijk
antwoordei canseler en raden, dat den drost is geboden
te zorgen, de ingezetenen met het bouwen aan de vestingwerken geene schade lijden. Vroeger Loqet 58, N°. 6.
N. 96. 1553, 28 nulij. De priester Johan van Brienen
bijgestaan door Gerrit Wolfsen, erfgenaam van Johan toerman , patroon van het sint Anna vicarie , draagt aan het
gilde van dien naam eenen uitgang van een huis over.
Loquet 48, N. 3.
N. 97. 1553, 27 October. Placaat des keizers om alleen
zilveren carolusgulden te slaan en verklarende de daalders
van Nijmegen , Batenborg, Deventer, Shoren en Rehem
voor billioen. Het hof verzoekt de regering van Harderwijk een zilversmid aan te wijzen, die genegen is het billioen verklaard geld in te wisselen. Vroeger Loquet 32,
N° 7.
N. 98. 1554, 16 April. Brief van het bestuur van Ken-
96
len aan Nijmegen , berigtende , dat de dagvaart op Trinitatis te Lubeck niet af te schrijven is ; de gezanten van
verafgelegene, landen zouden reeds op reis zijn ; het was
noodzakelijk te verschijnen, want de Engelsche handelingen en de Deensche vrijheden zouden besproken worden.
Arnhem vraagt of Harderwijk hare gezanten afzonderlijk
zal zenden , dan of zij het gezamenlijk zullen doen. Vroeger Loquet 16, N°. 26.
N°. 99. 1554, post Anthonii abbati. Berigt dat op maandag na invocavit een Anzedag van het Colnische derde
deel gehouden zal worden te Nederwesel. Vroeger Loquet
16, N°. 24.
N°. 100. 1554 , zondag na Bonifacius. Zutphen verzoekt
volmagt en schadeloosstelling voor drie afgevaardigden naar
de Anzedag te Lubeck. Vroeger Loquet 16 , N°. 27.
N. 101. 1554, 18 Mei. Harderwijk schrijft aan Lubeck
dat de Anzedag niet bijgewoond kan worden, omdat de
weg onveilig was, daar de hertog van Brunswijk bij Hamburg met een leger lag. Vroeger Loquet 16, N. 28.
N°. 102. 1554, sint Matheus dag. Juffer Mechtelt van
Spuelden transporteert aan het sint Anna gilde vijf oort
philippigulden 's jaars , uit het huis van Maas Thomassen.
Vroeger Loquet 48 , N. 4.
N°. 103. 1554, 9 October. Brief van cantzler en raden
des keizers in Gelderland aan Harderwijk. Zij zenden het
placaat tegen de secte van Luther en den catologus van
verboden boeken. Zij hebben met bevreemding vernomen ,
dat den 12en Augustus in het openbaar verkocht is een
boekje van heer Johan Gerards, gewezen pastoor te Larderen , „hetgeen om zijn scandaleuse en kwade leeringen
gecondemneert is geworden" ; den l en September was ook
nog dergelijk boekje verkocht , zij wenschen dat die boeken
te verdammen en te maken dat zij te niet worden gebragt.
Vroeger Loquet 42 , N. 19.
N. 104. 1554, 13 October. Brief van cantzler en raden
97
aan Johan van der Hell en Augustinus Marisen , schatbeurders. Johan Voet had geklaagd dat zij de stad Harderwijk en hem hadden aangemaand voor twaalf en zeventien guldens ; ofschoon de stad wenschte te rekenen, daar
die veel meer te vorderen had. Zij moesten daarop berigten. Vroeger Loquet 5 , N. 12.
N. 105. 1555 , 9 Februarij. Acte voor schepenen van
Harderwijk verleden, waarbij de commandeur van het sint
Jans dal , heer Berent ten Start, priester, aan Sweer van
Hoeclum , door het gerigt aangewezen patroon van het
weduwenhuis, gelegen tegen over sint Catharina convent,
„alle zoodanige hofstad als de coolwagens toebehoort heeft
en gelegen is in de Vyhestraat tusschen de straat van
Sevenhuyen en een ander straatje" schenkt , benevens
andere giften van dien commandeur en de conventualen
heer Anthony van Coot en Joachim van Speulden. Vroeger Loquet 46 , N. 3'.
N°. 106. 1555, 10 Junij. Copie antwoord van bannerheeren, ridderschap en steden van Gelderland, op het verzoek van den keizer, den 9 en Mei te Nijmegen gedaan,
oin hulp en bijstand wegens den oorlog met Frankrijk. Zij
verklaren , dat Gelderland , zoo lang het geheugen gaat ,
met krijg, roof en brand geteisterd is en bedorven, het is
verwoest en kan zich moeijelijk verhalen ; het zou dus zeer
bezwaarlijk iets kunnen opbrengen, want in 1547 waren
300.000 guldens ingewilligd , waardoor de inkomsten der
domeinen wel 100.000 guldens verbeterd zijn ; ook in dezen
oorlog werd Gelderland met ruiteren en knechten bezwaard;
watersnood, overstroomingen en droogte hadden de levensmiddelen verduurd; de stad Roermonde was door brand
geteisterd; de verbetering aan de vestingwerken te Groenlo
hadden de boeren in de graafschap van den arbeid op
het land geroepen. Bij de laatste contributie heeft de
keizer een renversaal-brief gegeven , dat zij niet zonde
strekken tot nadeel van het tractaat van Venlo. Duur
XVIII. J.
7
98
afwijking van het tractaat en renversaal zoude gebeuren,
dat hetgeen nu eene beede wordt genoemd, vervolgens
schatting zou worden , zoodat wat nu uit gunst of goetwilligheid geschied, vervolgens een regt en eigendom zal
worden. Vroeger Loquet 3, N°. 23a.
N°. 107. 1555 , 12 Junij. Extract uit een schrijven van
den stadhouder aan de landschap. De landdag klaagde ,
dat somtijds iemand onbehoorlijker wijze voor de cantzelerij bescheiden en getogen wordt tot groote kosten; maar
men zal niet vinden, dat anders dan vroeger gehandeld
is ; en wanneer iemand daar niet behoorde is hij terstond
tot zijnen regter terug gewezen , maar zijn er die bezwaard
zijn , dan worden zij verzocht de namen en feiten mede te
deelen om te onderzoeken. Vroeger Loquet 20, N°. 7.
N. 108. 1555 , 27 Junij. Brief van het Gel_dersche hot.
De ingezetenen klaagden over den last der soldaten en het
bouwen van het blokhuis. Den drost was bevolen zorg te
dragen , dat de aanleiding tot klagen ophield. Vroeger
Loquet 60, N°. 3.
N°. 109. 1555 , 23 Julij. Copie der sententie van den
keizerlijken secreten raad in het proces tusschen de ridderschap en steden van Overijssel en de steden en vlekken van
Noord-Holland aan de Zuiderzee gelegen, over de limieten
der visscherij van Overijssel. Vroeger Loquet 65, N o. 14.
N°. 110. 1555, 21 Augustus. Afkondiging van het placaat op de visscherij in de Zuiderzee van 31 Julij 1550.
De klagte van Overijssel over het visschen met waterscheen enge nette , waardoor de kleine visch , zoowel steur als
zalm en het zaad en grom vernield wordt, zoodat de visch
in de zee schaars wordt , gaf aanleiding. Vroeger Loquet
65 , N°. 15.
N°. 111. 1555, 5 September. Kwitantie onder het stadszegel van Keulen, voor den ontvangst van dertig daalders
der stad Harderwijk , als aandeel in de contributie der
Anzesteden. Vroeger Loquet 16 , N°. 33.
99
N. 112. 1555 , 11 October. Volmagt van bannerheeren,
ridderschap en steden van Gelderland aan achtien gedeputeerden, om het landschap bij den keizer te vertegenwoordigen , hem het leed te betuigen over zijn voornemen tot
vertrek , hem te danken voor de zorg om eenen erfheer
aan te wijzen , verder voor het aanstellen van een geborene en goed bijgeseten stadhouder, met verzoek om dezen
inzonderheid te bevelen het tractaat van Venlo en de
vrijheden te handhaven. Zij wenschen verder den keizer
goede reis ; magtigen de gedeputeerden om de overdragt
op den zoon te ontvangen en hem als heer aan te nemen , maar te verzoeken , dat de huldiging in eigen persoon of door den stadhouder mag geschieden ; mits dat
de koning openlijk en plegtig zal zweeren en daarvan
bezegelde brieven zal geven , dat het tractaat van Venlo
en de privilegien zullen gehandhaafd worden.
Verraad van Mom en Bolbergen. De Heer Mr. J. A. Grothe
oppert eenige bedenkingen tegen het door Dr. W. G. Brill
in de vorige vergadering besprokene, als of Mom en Botbergen dupes waren van de niet gansch geheim gebleven onderhandelingen van Maurits en de Aartshertogen, en Me/ceren en Pol het mede daaraan te danken hadden dat zij buiten
het proces gehouden werden. Dit schijnt hem toe te strijden
tegen de geschiedenis van het verraad, zoo als dat gekend
wordt uit de in 1621 uitgegeven sententien. De aanslag op
Tiel dagteekent toch niet eerst van 1620. Reeds in 1606
hadden de zaamgezworenen daartoe het plan opgevat , dat
echter mislukte door de onderschepping van een' brief van
den graaf van Bucquoi aan Spinola, en de daarop gevolgde
versterking van het garnizoen. De namen der verraders werden echter in dien brief niet genoemd, en zoodoende kon
Mom ongemoeid blijven in zijne betrekking en tijdens het
bestand voortdurend met Grobbendonck in onderhandeling
7*
100
zijn. In Mei 1620 sprak hij er op nieuw over met zijne
vroegere zaamgezworenen, tijdens den landdag te Nijmegen.
Het is vrij duidelijk dat de ongenoemde complices (in de sententie van Eynthouts wordt zelfs van twee gesproken) geene
anderen geweest zijn dan Mekeren en Pol. Van waar kwam
men aan al de bijzonderheden van dat reeds voor 15 jaren
beraamde verraad? De gissing schijnt niet al te gewaagd,
dat Mekeren en Pol den aanslag in al zijne bijzonderheden
aan Maurits hebben geopenbaard en dat zij, als belooning
daarvoor , bedongen dat hunne namen buiten het proces
gehouden zouden worden. Zij waren medepligtig aan het
verraad van 1606 , zou dit hun nu nog worden toegerekend , terwijl zij het vaderland van een dreigend gevaar
redden ? De aanslag op Tiel toch, schijnt slechts een deel
te hebben uitgemaakt van een veelomvattend complot.
Voor weinige dagen is spreker daaromtrent, te midden
van stukken uit het Provinciaal Archief, betrekking hebbende op het laatst der 16(' eeuw , een ongedagteekend
stuk in handen gekomen , welks inhoud hij meent dat
gansch onbekend is en als ter zake dienende gewigtig
genoeg om hier in zijn geheel mede te deelen.
Sommaire d'ung proiect pour regaigner les Provinces Vnies au service du Roy d'Espagne.
Lon pretend conduire ce stratageme sur le proiect da
commencement general des troubles de ces pais , en partie
sur la rigeur des placcats emanez sur le Edict de la religion , dont arriueroit quelque mescontentement entre les
Catholiques Domains. Et d'aultant que le gouvernement est
tapt populaire , lon espere pouvoir susciter quelque alteration parmy la noblesse, principalement a cause des grandes exactions. Ce stratageme est seconde par plusieurs
nobles signalez , dont beaucoup son t de la religion reformee , et sont bien en nombre de 150 perrones de l'une
101
et de l'aultre religion , qui out desia signe pour la liberte
de la patrie (ainsi quils parlent), tout de mesme qu'au
commancement des troubles il nous souvient auoir este
faict a la maison de Culemburg en Bruxelles, pour s'affranchir du joug ou servitude Espagnolle. On fera bransler
l'Estat en vng mesme temps en plusieurs provinces , et
on enfonsera iusques au centre d'icelles, principalement en
Frise , la ou l'on entend que les gens de village sont a la
deuotion de leurs Mires les nobles. Ceste jutelligence est
desia generale, vray est que les conspirateurs ne veullent
attenter cecy , pour ce rendre aux Archiducqs, d'aultant
qu'ils abhorrent taut le gouuernement de rEspagnol, que
celuy present des Estats ; de fayon que ce desseing est
pour ce rendre libres et exempts de la jurisdiction desdt'
Estats. Les moyens dont jls s'entendent servir sont differents, comme par plusieurs libelles seditieux, qui s'imprimerout aussy tost en plusieurs langues , des causes par lesquelles ils out este esmeuz de prendre les armes, par lesquels
jls pretendront se justifier; lesdts libelles sont desia dressez.
Item, il y en a parmy ceux qui contreferont le cachet
et signature de son Excellence et du conte Henry de Nassau, comme aussy sa signature , lesquels ils opposeront a
des lettres forgees comme escrites au Roy d'Espagne, aux
Archiducqs et au due de Sauoye , par lesquelles ion les
tiendroit comme traistres desloyaux , pour tenir telle correspondence auec les susd ts . Mesmes seront lesdts de tell
contenu, quils pretendent aysement par telle voye extirper
la maison de Nassau , comme aussy les aultres les plus
accreditez au gouvernement desdicts Provinces Vnies, qui
est le but ou ils mirent principalement. Lon entend aussy
piller la ville d'Amsterdam, pour les commoditez et richesses de veste ville employer a l'ulterieure poursuitte de e.s.
machinations. Et saultera ceste mine en ung mesme temps
en plusieurs endroits, d'ont quelques vns sont fort esloignez
run de l'aultre. Cause que les Estats ne scauront de quell
102
coste se tournor pour etouffer le feu de ceste sedition.
Lon est apres pour trouuer 20.000 escus par mois , et
ce tapt seulement pour lespace d'ung demy an, entre lequel temps on espere acheuer ceste besoigne. Le Pape en
est sollicite comme prince neutral, ne desirants les conspirateurs aulcunement que les deniers procederoyent jmmediatement du Roy d'Espagne , n'y de l'Archiducq , pour la
raison susalleguee. Le nonce du Pape a Cologne, et l'electeur de Treues en sont informez ii y a quelque temps, et
si la trefue n'eust survenue le coup eust ja este donne.
Toutesfois sont lesel. Electeur et Nonce fort animez a cecy
encores presentement , comme aussy le Nonce qui est chez
l'Archiducq l'Electeur de Mayence en est aussy informe ,
comme pareillement vng pene jesuite qui est pousse de
grand zele. De cecy a este tenue aultrefois une conference
en la ville de Coulogne, ou Sasbout superieur du clerge
romain es Provinces Vnies a personellement assiste. L'on
iuge que par cecy lon accommoderoit les affaires d'Allemagne a l'aduantage des Catholiques , d'aultant que touts
les princes protestants y courreroyent au secours. Le Pape
y eust desia entendu a fournir ladicte somme , mais i1
craint que les provinces conquises demeureroyent a persister en leur religion, sans le recognoistre pour cheff de
l'esglise , et qu'aussy ils ne se vouldroyent renger soubs
l'obeissance ' du Roy d'Espagne ou de l'Archiducq, mais
se tiendroyent aussy libres et exempts que les aultres.
Toutesfois l'on presume qu'il y auroit encores du profit en
ceste alteration pour la division qui en sourdroit, pendant
laquelle le Roy y pourroit Bonner ordre pour faire ses
affaires.
Spreker uit de gissing dat dit project aan Maurits is
bekend geworden, welligt door dezelfde Mekeren en Pol , en
dat hij de mijn tegen hem aangelegd, tegen den vijand
heeft doen springen. Indien men althans aanneemt dat
103
Maurits daarvan kennis kreeg tijdens hij met mevr. 't Serclaes in betrekking was, laat het zich gemakkelijk begrijpen hoe de Prins aan het plan kwam om de Aartshertogen
door zijne brieven te verschalken , maar tevens hoe zij de
dupes werden van eene handeling , die zij als eene providentiele vervulling van hunne vroeger beraamde plannen
konden beschouwen.
4. Vergadering. 22 Februari] 1862.
Bibliotheek. -- Gijsbrecht van Nyenrode , Baljuw van Kennemerland. — Ambassade naar Denemarken in 1620 en 1621.
-- Stukken voor de geschiedenis van 1590 en 1591.
Bibliotheek. Ten geschenke ontvangen :
van den Heer J. H. van Lennep
Jan Davids Boekekraam, 17e aflev.
In ruiling ontvangen :
van de Kon. Akad. van Wetenschappen :
Verslagen en mededeelingen, afd. Natuurkunde, XIII, 1.
Gijsbrecht van Nyenrode, Baljuw van Kennemerland. Medegedeeld door den Heer Mr. W. J. C. van Hasselt.
Ons kundig en werkzaam medelid , Jhr. J. J. de Geer ,
schonk aan het Genootschap eene uitvoerige Geschiedenis
van het Geslacht van Nyenrode , nederig door hem proeve
genoemd en geplaatst in het IVe deel der Berigten (1851) ,
bl. 1-124.
In dat belangrijk en keurig bewerkt stuk verhaalt de
geleerde schrijver op bl. 11, dat Gijsbrecht van Nyenrode
in 1357 weder als handelende in de geschiedenis voorkomt
en door hertog Willem (sic) voor zijne bewezene diensten
104
met het baljuwschap van Kennemerland en Friesland werd
beloond, en beroept hij zich tot staving van dit beweren
op een charter te vinden bij van Mieris, deel III, bl. 36.
Vervolgens lezen wij op bl. 12 het volgende :
„In het begin van het jaar 1358 was hertog Willem van
„Beijeren door krankzinnigheid onbekwaam tot de regering
„geworden en door zijn broeder Albrecht in het bewind
„zijner graafschappen opgevolgd. Het was vooral de Hoek,,sche partij, aan welke de verkoren Ruwaard zijne verhef
„fing had te danken , en een gevolg daarvan was , dat de
„Hoeksche edelen aanvankelijk in zijne bijzondere gunst„bewijzen deelden. In de plaats van Gijsbrecht van Nyen„rode, dien wij kort te voren als een ijverig Kabeljaauwsch„gezinden edelman leerden kennen, werd nu Reinold van
„Brederode door Albrecht tot baljuw van Kennemerland
„en Friesland aangesteld." En in eene aanteekening 'daar
ter plaatse voegt de Heer de Geer er bij :
„Alle oude en nieuwe geschiedschrijvers noemen hier een
„Jan van Bloemenstein, die in de gebeurtenissen, welke
„uit deze willekeurige daad zijn gevolgd , volstrekt niet
„meer voorkomt , terwijl Gijsbrecht van Nyenrode daarin
„een hoofdrol speelt."
De Heer de Geer heeft in het V e deel der Berigten van
ons Genootschap Nalezingen op voormelde geschiedenis gegeven en in de vijfde nalezing, b1.153, op nieuw beweerd,
dat „Gijsbrecht van Nyenrode, en niet Jan van Bloemen„stein , in 1358 , als baljuw van Kennemerland en Fries„land (d. is Westfriesland) werd vervangen."
Ik heb hierop , zonder echter te beslissen, in den jare
1854 in een artikel getiteld Bloonestein-Blommestein , opgenomen in het IXe deel der Bijdragen voor Vaderlandsclie
Geschiedenis en Oudheidl°unde, uitgegeven door Mr. J. A.
Nijho ff , al de mij bekende oude schrijvers, te beginnen
met Joannis de Beka, bijeengebragt, welke verhalen dat
Jan van Bloemesteyn als baljuw van Kennemerland en
105
Friesland (d. i. Westfriesland) door hertog Albrecht werd
afgezet en dat in zijne plaats Reynout van Brederode tot
Baljuw werd aangesteld , welk voorval door de meesten
dier schrijvers (o. a. door den schrijver der Divisiechronijk)
op den jare 1358 wordt gebragt.
Dezer dagen kwam mij een stuk in handen hetgeen wel
verre van het punt in geschil toe te lichten , nog meer
verwarring in hetzelve brengt. Het is namelijk eene lijst
der bailjuwen van Kennemerland , sedert den jare 1246,
opgemaakt uit de aanteekeningen van David Colterman,
die zelfs van 1596 tot 1634 baljuw van Kennemerland is
geweest, en geplaatst in het werk getiteld „Generale Privi„leyien en Hanlvesfen ren Kennemerlondf ende Kennemerghevolyyh",
in het het jaar 1652 in 4° uitgegeven en bijeengebragt
door B. van Santen, bailjuw van het Graafschap van Blois,
waar men bl. 268 en 269 leest :
„Namen der Edelen ende Heeren, die in voortyden
„'t Baillius ampt van Kennemerlandt hebben be„kleedt."
„Heer Gerrit van Eemskerck, Ridder, Bailliu van Ken„nemer-landt, omtrent den jare twaelf honderd ses-en„veertigh, wordt van koning Willem van Roomen, als
„graef van Hollandt gestelt , om den overloop der Vriesen
„te weeren op 't Huys te Eemskercke, nu 't Huys te Mar„quette genaemt."
„Wouter de Vriese, Bailliu van Kennemerlandt, is ghe„bleven in den strijdt opte Vrooner-geest op sinte Phili„bertsdaghe den twintighsten Augusti twaelf hondert twee„en-tseventigh."
„Philips van Duvenvoorde, Bailliu van Kennemerlandt,
,,is by den Memorialist uyt-ghelaten , niet teghenstaende
„deselve 't privilegie bij Grave Florens de anno twaelf bon,,dert een -en-tnegentigh mede gheteyckent heeft,"
106
„Heer Willem Cuser , B. van Henegouwen ende Hol„landt, in den jare derthien hondert twee-en-dertigh."
„Heer Jan van Arckel, Bailliu van Kennemerlandt, ten
„tijde van Hertogh Aelbrecht (sic) ') anno derthien hon„dert ses-en-veertigh."
„Heer Jan van Bloemesteyn, Bailliu van Kennemerlant
„ende van Vrieslandt , anno derthien hondert vier-en-vijf
„tigh."
„Heer Herman van den Bossche , Knape , Bailliu van
„Kennemer-landt ende van Vrieslandt, anno derthienhon„dert een-en-tsestigh."
„Heer Gijsbrecht van Nyenrode , Ridder , Bailliu van
„Kennemer-landt ende Westvrieslant, anno derthien hon„ ert seven-en-'t sestigh."
„Heer Reynout van Bredenroede , Bailliu van Kenne„mer-landt, pooghden eenighe tot Castricum doodt te slaen,
„maer misluckt zijnde , namen de vlucht opten slote van
„Eemskerck , dies den Hertogh het slot lede belegghen ,
„onder 't beleydt van Heer Dirck van Polanen , die daer
„voor lagh elf weken , doen wierde het op genade op-ge„geven , ende Heer Wouter van Eemskerck wierdt ghe„vanghen geset, maer wierdt daer nae metten Hertoghe
„versoent, ende kreegh sijn goedt weder, ende sterf anno
„derthien hondert tachtigh."
„Heer Franck van Borsselen , Bailliu van Kennemer„landt , anno derthien hondert tachtigh." enz. enz.
Indien vorenstaande lijst overeenkomstig de waarheid is,
volgt hieruit dat Heer Jan van Bloemesteyn , in 1354 ,
Baljuw van Kennemerland en Vriesland (West-Vriesland) a)
was en reeds in 1361 door Heer Herman van den Bossche
1) Dit zal moeten zijn Hertog Willem.
2) Heer Jan van Bloemesteyn wordt het eerst ook Baljuw van Westfriesland genoemd; zijne voorgangers komen alleen als Bailjuws van Kenn emerland
voor,
107
was vervangen. Dat deze laatste Heer Gijsbrecht van Nyenrode tot opvolger had, die in 1367 als Bailjuw wordt vermeld en door Heer Reynout van Brederode werd opgevolgd.
Maar waar blijft dan het geheele verhaal van de geschiedschrijvers dat Heer Jan van Bloemesteyn als Bailjuw
in 1358 door Hertog Aelbrecht werd afgezet en door Heer
Reinout van Brederode vervangen ? Waar blijft het beweren van Jonkheer de Geer dat de in 1358 afgezette Bailjuw niet Heer Jan van Bloemesteyn maar Heer Gijsbrecht
van Nyenrode is geweest? Wie heldert dit punt op
Wij zeiden in den aanvang dat de Heer de Geer zich
tot staving van zijn beweren, dat Gijsbrecht van Nyenrode
reeds in 1357 Bailjuw van Kennemerland was , beriep op
een charter, te vinden bij van Mieris, Groot Charter-Boek
der Graven van Holland , enz. IIIe deel , N. 36. Aldaar
wordt in een charter van Hertog Willem van Beijeren ,
onder de personen daarin vermeld , ook genoemd Heer
Gijsbrecht van Nyenrode , als Bailliu van Kennemerlandt
ende West-Vrieslandt.
Dit charter heeft van Mieris genomen naar een extract
voorkomende in het Register E L 29 van de Registerkamer van Holland, doch aldaar draagt het het jaartal van
1367, en nu zegt van Mieris eenvoudig in eerre aanteekening op bl. 37: „Hertog Willem was voor omtrent tien
„jaren al buiten staat van regeeren geraakt , dierhalven
„heb ik het jaartal veranderd in 1357." — Het is dus alleen op deze bloote overweging van Van Mieris dat dit
charter door hem tot den jare 1357 is gebragt. Intusschen
is het mede opgenomen in het Groot Placaet Boek, II e deel,
uitgekomen in den jare 1664 , bl. 1639 , (5 e Boek , 9 e Titel , l e deel, n°. 45) en aldaar gebragt op het jaar 1367.
Hetzelfde charter komt tweemalen voor in het Groot-Previlegie en Hantvest-Boeck van Kennemertanclt en Kennemer-gevolgla,
verzameld door Wm. Gerritsz. Lams en uitgekomen in voornoemd jaar 1664, en wel op bl. 19 en bl. 860, op beide
108
welke plaatsen het wordt gezegd uitgegeven te zijn, op Ceciliendagh (20 November) anno 1367.
Dat jaar 1367 komt volmaakt overeen met het jaar,
waarin, volgens de bovenaangehaalde lijst uit het werk van
van Santen, Heer Gijsbrecht van Nyenrode wordt gezegd
Bailjuw van Kennemerland te zijn geweest.
Het is waar Hertog Willem was reeds in 1358 onbekwaam geacht om te regeren en Albrecht had als Ruwaard
(Gubernator) de regering van Holland enz. op zich geno,finen. Maar kan het charter van 1367 ook van laatstgenoemden zijn en verkeerdelijk op naam van Hertog Willem zijn gebragt ? — Wie heldert ook dit punt op?
Intusschen leert ons de opgemelde lijst der Bailluwen
van Kennemerland bij van Santen, dat Heer Jan van Blocmestein werkelijk Bailjuw is geweest , hetgeen door den
Heer de Geer in meergenoemde vijfde nalezing op zijne
Geschiedenis van het geslagt van Nyenrode (Ve deel der Berigten , bl. 153) eenigzints twijfelachtig wordt gesteld.
Dat Jan van Bloemestein te Egmond, of in de nabijheid
van die plaats , zijn verblijf hield, blijkt uit de Kronijk van
Egmond in Handschrift, van welke wijlen de Hoogleeraar N. C. Kist, in den jare 1858, in het Kerkhistorisch
Archief , IIe deel, bl. 81 en volgenden, eene beschrijving
heeft gegeven en uit welke hij eenige plaatsen heeft medegedeeld. Aldaar lezen wij bl. 102: „Op desen tyt (in
„de XTVe eeuw) was Egmont veel schooner en grooter
„dan eenige staet (stad) in Holland, want het was zoo
„schoon rondomme verchiert met veel costelycke huysen ,
„alsoo dattet scheen te wesen een conincklyck Hoff. Want
„al den meesten en rycksten adeldom van Hollant hadde
„her residentie tot Egmont, te weten Johan, Grave van
„Beloys en van Renesse, enz. enz..... Oock mede resi„deerden tot Egmont Johan, Heer van der Lecke ende
Johan van Bloumesteyn , baliou van
„Polanen , „Kenmerlant enz,"
109
In de généalogie van de familie van Raaphorst (bij van
Leeuwen, Batav. ]-ll., p.1053) wordt melding gemaakt van
eerre Hadewij van Raaphorst van Bloemesteyn , die aldaar
wordt gezegd tot man te hebben gehad Alferaan van der
Hurst of Horst. Men zie over deze Hadewij (Haestien)
een belangrijk artikel van Jhr. W. I. C. Rammelman Elsevier, in de Navorsclier, IXe jaargang bl. 254, waaruit
blijkt dat zij goederen van den Abt van Egmond in leen had.
Haar zoon Alfaer van der Horst, knape, was mede-zegelaar van den Lantbrief van Bisschop Arnt van Hoern,
1375 des donredaghe na sunte Servaesdagh, welke brief
mede werd gezegeld door Zweder van Bloemsteyn e , Ridder. Zie Groot Utrechts Placaatboek , deel I, bl. 30. -- Dien
brief heb ik op het gezag van Voet van Oud-Heusden,
Historische beschrij?^iimg van Culenbory, bl. 35, in mijn artikel
over Bloemestein , in de Bijdragen voor Vaderl. Geschiedenis
en Oudheidkunde, t. a. pl., verkeerdelijk op het jaar 1371
gesteld.
Amst. 19 Febr. 1862.
W. J. C. van Hasselt.
Ambassade naar Denemarken in 1620 en 1621. De Heer
W. G. Brill spreekt over de ambassade van Vosbergen
naar Denemarken in 1620 en 1621, waarvan het Verbaal
wordt gevonden op het provinciaal Archief. Dit Verbaal
werpt een belangrijk licht op hetgeen Christiaan IV heeft
bewogen om later aan den 30jarigen oorlog deel te nemen.
Christiaan IV was een groot voorstander van het geloof
aan het onschendbaar recht der Koningen. Als zoodanig
was hij zeer ingenomen met Oostenrijk en Spanje, en tegen onze Republiek. Dit bleek uit de harde behandeling,
die hij onze Gezanten in 1610 deed wedervaren. Deze
Vorst nu trachtte in Noord-Duitschland vasten voet te
krijgen en wilde daarom de Hanze-Steden van zich afhankelijk maken. Op dit terrein kwam hij, tijdens het Bestand,
110
in strijd met onze Republiek, die door het beleid van 01denbarnevelt zich met de homogene elementen in NoordDuitschland in verband zocht te stellen. Vandaar het
verdrag in 1613 door de Vereenigde Provinciën met Lubeck, later met de geheele Hanze gesloten. Zoo laat zich
de inmenging onzer Republiek in den strijd wegens de
coadjutorie van Bremen verklaren. Christiaan wilde die
betrekking voor zijn tweeden zoon. Hij begreep (in 1617),
dat hij, bij den weerloozen toestand van Oostenrijk, hiertoe
de hulp van de Republiek noodig had , maar wist dat Oldenbarnevelt hem het meest in den weg stond. Na diens
val meende hij het veld ruim te hebben en hij zendt een
gezant naar 's Gravenhage. Maurits, die in den weder te
hervatten oorlog bondgenooten noodig had , kwam den
Noordschen Vorst gereedelijk te gemoet; doch om van zijnen bijstand verzekerd te zijn, diende men de handhaving
van de vrijheden der Hanze-Steden te laten varen. De
ambassade van Vosbergen nu had ten doel om Denemarken door onverbreekbare banden met de Protestantsche
partij in Duitschland te verbinden.
Stukken voor de geschiedenis der jaren 1590 en 1591. Ver-
volg der voorgaande vergadering.
XXXII. HENDRIK IV AAN DEN HERTOG VAN LONGITEVILLE.
Slag van Ivry.- Hulp te verleenen om de overwinning
te benuttigen.
14 Maart 1590.
Mon cousin. Nous auons a louer Dieu , jl nous a octroye vne belle victoire. La batalle s'est do pnee, les chores
op t este enbransle, Dieu en a determine selon son equite.
Toute larmee de lennemy mis en route , linfanterie taut
111
estrangers que Francois rendue, les reitres pour la pluspt
defaicts, les Bourgoignons biera escartes, la corneae blanche
et le canon pris, la poursuiui jusques aux portes de Mante.
Je puis dire que jay este tresbien serui , mais sur tout
euidement assiste de Dieu , qui a monstre a nous ennemis luy estre egael de vaincre en petit ou en grand hombre. Sur les pticulairites je vous depescheray au premier
jour; mais pour ce quil est question duser de la victoire ,
je vous prie jncontinent , la presente receue, de vous aduancer auecq toutes voz forces sur la riuiere du Seyne ,
vers Pontoyse , Meulan ou tel aultre lieu que jugerez propre pour vous joindre auecq moy. Et croyez mon cousin
que eest la paix de ce royaulme et la ruine (de la) Ligue,
a la quelle jl faut conuyer tous les bons Franchois de courir
sus. Venez done, je vous prie, et amenez auecq vous mes
estrangers, que je pense vous estre joinete;s a Geste heure.
Je prie Dieu, mon cousin, vous auoir en sa garde. De
Rouy, a vne lieue de 1VMante, le 14 de Mars: et au dessus
escript de la propre main du Roy. Signe Henry.
Kopy.
XXXIIl. TAFFIN AAN DE STATEN GENERAAL.
Berini van den slag van Ivry.
17 Maart 1590.
Messeigneurs.
Quelles nouuelles puis je escrire a V. S. plus grandes
que la bataille donnee par le Roy a ses ennemis le 14e
de ce mois, de laquelle, graces a Dieu, ji a emporte vne
victoire, la plus grande que jamais a este gaignee. Et voicy
ce que par vn courrier enuoie expres en a este escrit a
mons'' le premier president de Geste cour de parlement.
Assauoir que le susd. jour enuiron midy les ennemis chargerent la cauaillerie legiere du Roy, que conduisoit mond
112
le grand Prieur qui fit fort biera, mais`le nombre des assaillans estoit si grand que mons r le Marischal dAumont
les alla seconder , qui ayda a meetre le tout en deroutte.
Au mesme temps le comte dEgmont auec ses troupes,
et les reytres chargerent la troupe de mons r de Montpensier qui eust son cheual tue ; et fut la meslee fort
dure jusques a ce que le Roy y vint auecques quelques
troupes tirees de la battaille. Et criant „aux Espaignolz,
aux Espaignolz", tua de sa main leur cornette blanche, quil
emporta sur son espaule dans la baltaille, ou jl changea de
cheual, le sien estant tombe mort entre ses jambes, et auec
deux eens cuirasses retourha charger le gros de lennemy,
ou jl tua encores de sa main laultre cornette blanche que
pareillement jl a rapportee, lespee toute sanglante au poing.
Tous les gens de pied de lennemy, tant francois qu'estrangiers ont tous este tuez ou prins , et sest sauue biera peu
de cauaillerie , entre aultres le ducq du Mayne. Toute
lartillerie, les munitions et le bagaige a este aussy prins,
et si a paine le tiers de larmee du Roy a combatu , de
facon que Dieu a monstre clairement sa singuliere faueur.
Laquelle jespere quil continuera jusques a lentiere ruine
ou conversion des meschans. Je le prie, Messeigneurs etc.
A Caen ce 17 de Mars. Soubzscript : Tres humble et
tres obeissant seruiteur , signe Taffin.
Le Roy se porte bien et tous les principaux de son
armee. Les mortz de son coste lont principalement de
Normandie , que conduisoit mons r de Montpensier. Le
nombre nest point grand et le principal djceux sappelle
Lancannay, qui quoit tousiours este de la Ligue.
La battaille sest donnee pres dAnnet, jen escriray dans
deux jours plus grandes particularitez par vn batteau de
Flissinges. Lon va a eest jnstant faire les feut de joye
en ceste ville.
A messeigneurs et les Estats generaux etc.
Kopt'.
113
XXXIV.
HEERMALE AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
Over het
rijzen van het geld. Krijgsberigten.
18 Maart 1590.
Myn Heeren. Ick en heb tot noch toe gheen resolutie
cónen crijgen op v E. scriuen belangen die gevangen borgeren , dan ben in gestadich vervolch , indien ickt voor
tvertreck vande schipper , daer dese mede gaet , kan becomen zalse ouer senden , indien nyet , zal doen mitten
alder iersten. Zoe veel aengaet die zaecke van het rysen
van het geit tegens die onlancx gepubliceerde placcaten ,
heb tgundt v E. my derhaluen aengescreuen hebben , den
Staten Gnal voorgehouden ende versocht te weten wat
ick v E. daer op soude mogen rescriberen. Maer hebbe
anders nyet cónen obtineren dan dat zyl. als notoir bekenden dat all omme in Hollant en mogel. in andere prouintien mede, die ducaten, milerezen en rycxdaelders vuytgegeuen worden opden loop en ten prise die cours hadden
voorde publicatie van tlaeste placcaet, en worde wel gediscourreert by wat middelen men dusdanege schadelicke
rysinge soude mogen voorcomen en verhinderen. Maer anders nyet gecocludeert dan dat men gaern zyen soude dat
het placcaet van iaere 86 geobserueert mocht worden zoe
mogelick , en interim wordt het geit hier vuytgegeuen als
voorgin , en die rosenobels van Engelant , oick die hier te
landen geslagen zyn , tot acht gulden , maer cómen noch
zeer weynich vuyt en zyn oick zeer onwillich; zulcx dat
v E. (onder correctie) tzy by cónivaie off anderssins, hun
ontfangers aldaer gelycke toelatinge zullen mogen accorderen , off anderssins die placcaten zoe nae volgen als moegelick wesen zal.
Zy Ext1e is aenhoudende om een vereeringe voorde lxxv
soldaten , die tprincipael exploict gedaen hebben te Breda,
en insgelycx voorde schippers , dan is noch nyet geresolXVIII. J.
8
114
ueert. Die muterye vande soldaten opte Zwarte Sluys cótinueert noch , en en zal mede sonder geit nyet geslecht
cónen worden. Van den vyant heeft zy Ex tie aduertence
dat den Hertoch va Parma is tot Liere , alwaer by hem
gecomen is den Graue van Mansvelt , en dat den xven deser vuyt het ouerquartier vá Gelderlant eli daer omtrent,
tot Ruermunde ouergescheept zy xxj vendelen knechten
Oh: des anderen daechs noch xxxv vendelen en vij cornetten ruyters; datse versterckt zullen worden, tsamen tot lxxx
vendelen en xv cornetten ruyters. Tschijnt dat zyt gemunt
hebben op Breda, off, zoe andere vermueden , om Geertruydenberch en Steenbergen te revictailleren. Oick wordt
geseyt dat die gemutineerde Spaignaerden in Vlaenderen
deur toedoen vanden Prince van Ascolj gestilt zoude zy,
mit belofte van acht maenden betalinge , maer dat die
Duytschen oock nyet op en willen ronder geit. Is mede
sprake dat den Co. van Vranckryck een grooten slach gewonnen zoude hebben tegens die Ligeurs, alwaer de Hertoch van Meynen doot gebleuen zoude zijn, andere leggen
dat Orleans hem met den Co. gerec5eileert zoude hebben,
dan daer is nyet zeekers van. Mits weleken desen besluyten , wil ick v E. den Almogen beuelen en my recómanderen inde goede gratie derzeluer. Gescreuen inden Hage
desen xviij en Marty, stilo nouo , 90.
V E. dienstwillige medebroeder,
Origineel.
Floris Heermale.
XXXV. TAFFIN AAN DE STATEN GENERAAL.
Nouvelles.
20 Maart 1590.
Messeigneurs.
Comme les nouuelles de lheureuse et admirable victoire
obtenue pp le Roy sur les ennemis, le 146 de ce moil, agent
115
este sceues jcy le 17 au matin par lhomme enuoie expres,
aussy le mesme jour sect presentee la commodite de lescrire
a V. S. p vn marchant, allant p terre a Diepe et p vn aultre
y allant p la mer. Maintenant par le retour de ce porteur
a Middelbourgh, je confirmeray a V. S. lesdes nouuelles , p
la copie de deux lies escriptes daupres du Roy le lendemain de la bataille, et les asseureray aussy dauoir parle a
plusieurs qui ont este de la meslee. Tous lesquels parlent
auecq grande admiration de la valeur et merites du Roy,
luy jmputant la cause de la victoire. Car comme aucuns
de ses gees bransloient au commencement, pour estre fort
rudement chargez p lennemy et p vn nombre jnegal , le
Roy, contre ce quil auoit promis et jure a mons r le mareschal de Biron, se debenda de la troupe et les alla secourir
sy a propos, que, mettant lennemy en fuite, jl en remporta
la cornette blanche, auecq laquelle jl retourna au lieu dou
jl estoit pty. Or entre aultres actes de sa Ma te jl ne fault
oblier quapres quil eut veu tous ses ennemis rompus et
mis en fuite, jl descendit de chl a la teste du gros de son
armee , ou estoit mondt s r le Mareschal (qui nauoit point
encoire combattu pour nen auoir este besoing, ayant ce gros
este ordonne pour sy retirer ceux qui seroient forcez p
lennemy) et mettant les genoux en terre , leua les mains
et les yeux au eiel , rendant tout hault , auec vng grand
zele et affection , graces a Dieu pour la faueur quil luy
auoit de deffaire ses ennemis. Et remo ptant sur vng cheual
frail, courrut auecq les aultres a la poursuite le chemie de
cincq ou six lieues, en laquelle estendue y a eu grand nombre des ennemis tuez. On en a tire jcy lartillerie et faict
les feuz de joye, comme aussy les aultres villes dallentour.
Que sy a telles nouuelles et sy grandes jl en faut joindre
daultres , et quon en puisse faire quelque estime , V. S.
seront aduerties que mons r de Luxembourg, qui auoit este
enuoye vers le Pape des leste passe de la pt des princes du
sang, officiers de la couronne et noblesse de France, pour
8*
116
requerir sa S r1e de reuoquer lexcommunication jette contre le
Roy et ceux quy luy adherent, et a faute de ce faire, jlz y
pourvoyroyent p vn concile national, nauoir peu auoir audience jusques au 9 e du passe, ayant tousiours differe le Pape
de la luy doneer, sachant bien ce quil luy vouloit dire. Et
le susdt jour luy donna entree, le carressant tart et tart,
que led' S r de Luxembourg sen est fort esbahy. Mais on ne
scait encore quelle sera la fin de sa legation , sinon quil
semble que le Pape se repend dauoir ainsy fulmine contre le Roy. Pareillement son legat qui est a Paris a vng
extreme regret dy estre venu , pour ny trouuer point les
affaires sy bien disposes , comme jl pensoit et comme on
auoit donne a entendre a son maistre. A raison de quoy it
a escrit au Roy (jl y a quelques jours) luy mandant que
la difficulte des chemins lauoit engarde 1) daller vers sa Mate.
A quoy le Roy a respondu, quauant quil fat deux mois jl
feroit en sorte que les chemins seroient sy libres que ceux
qui voudroient venir vers luy , le pourroient faire sans
aulcune crainte de danger ; responce plus martiale que le
legat n'attendoit point. Lon parle desia de quelques villes
qui ont enuoye leurs deputez vers le Roy pour se remettre
soubz son obeissance, et ne fault doubter quil y aura presse.
Mais comme vng peur nest jamais accompaigne de taint
de douceur prospere, quil ne soit bien tost enfielte de quelque amertume, aussy a mesme temps que ces bonnes nouuelles sont arriuees en ceste ville, lon a entendu que ceux
de st Malo en Bretaigne se sont faictz mailtres du ché-au
qui tenoit pour le Roy, et ont tue le s r de Fonteyne gouuerneur et son lieutenant , se declarans du tout de la
Ligue , et est cela trescertain. Jen aduerty V. S. afin que
sil y a des batteaux dud s st Malo es ports et haures des
Prouinces Vnies, jcelles aduiseront sil ne seroit bon de les
y arrester, comme jlz ont faict tous les batteaux anglois.
1) Engardé : Empéché.
117
Or comme ji ny a point maintenant pule apparence clue
sa Mate doibue venir jcy, aussy ne faudray den ptir auecq
ceux qui ly ont attendu comme moy, p son commandement;
et sy de recheff ji ne me commando de marrester en vng
lieu, je le suiuray p tout. Quand bien jeusse este pres
de luy je neusse peu pourtant escripre plus tost ny plus
asseurement les nouuelles de ceste belle victoire a V. S.
car quand je seray eslongne de la mer , la commodite
ne men sera si a commandement. Tant y a que je ne
manqueray tousiours de mon debuoir en quelque lieu
que je seray , tapt pour le regard descrire souuent , que
pour tout ce qui dependra de mon seruice. Sur ce je
prieray Dieu,
Messeigneurs ! vouloir tousiours conseruer V. S. soubz
sa Ste garde et protection. A Caen ce 20 e de Mars 1590.
Desoubz estoit escript de V. S. treshumble et obeissant
seruiteur, signe Taffen.
Jay enuoye ces jours passez a V. S. quelquels exemplaires dun petit traicte jntitule Lanti-Fspaignol , maintenant
jcelles recepuront le mainfeste de la France.
Depuis la presente (ermee lont venuz lies en ceste ville
escriptes du camp le 16, p lesquelles le gentilhomme mande
a son pere le sr de le Son que Vernon sestoit rendu au
Roy et que Rouen plementoit, vers lequel lieu jl muy sembloit que le Roy yroit auec son armee. Le discours de
la baltaille est conforme aux aultres , nayant le loisir den
tirer copie.
La supscription estoit : A messeigneurs , messeigneurs
les Estats Generaulx des Prouinces Vnies des Pays Bas.
Rpta xviij Aprilis.
Kopt',
118
XXXVI. HEERIIALE AAI\ DE STATEN VAN UTRECHT,
Over de gevangen Utrecht8che burgers; belooning voor de
soldaten die Breda hebben verrast.
21 Maart 1590.
Myn Heeren. Alzoe die heerera Raeden van State gister ouer ronden acid Staten Graal hunl. versochte aduys vp
v E. brieuen, belangen die gevangen burgeren etc., werde
byde Staten Graal den zelffden auont daer op geresolueert
en tselue den voors. Raedt van State huyden morgen aengeseyt om by heml. geeffectueert te worden. Dan schijnt
dat zij wederom ander swaricheyt gereet hebben , maer
is den Staten Graal noch nyet aengedient ; ick heb noch
delen auont den heere Berck gesproken op dat die zaecke
geaccelereert mocht worden , en en zal aen my debuoir
niet gebreken. Ouermits die iegenwoordige vergaderinge
vande Staten van Hollant en oick dat noch ander gedeputeerden vande Staten van Zeelandt van vre tot vre verwacht worden , vallen die besoignes byde Staten Graal zeer
sober. Syn Ex t1e houdt zeer aen om te hebben een vereeringe voorde 75 soldaten, die hem hebben laten gebruycken tot het exploict van Breda , waer toe die Raeden van
State by aduise geraempt hadden vijm £,• om by zy Extie onder hemt. gereptieert te worden nae een yder zyn verdienste,
en xve 2 in gereden gelde voor den principalen schipper, mit
een lyffpensie van iij e i tsiaers , en voor die ander twe elcx vje
2, en elcx een lyfpensie van j e 2. Maer die zaeke en worde zoe
nyet geresolueert maer een ander voorslach gedaen, twelck
mit zy Ext1e gecoïceert zyn, en worde niet goet gevonden, en
is zeedert voorgeslagen van hemt., te weten de 75 soldaten,
elcx te doen geuen noch twe maenden soldie , bouen die
twe maenden die die van Breda moeten furneren, en daerenbouen elcx een gouden medaille van xxv 2, die expres-
119
selick daer toe gemunt zoude worden. Maer en is noch
nyet al gearresteert, veel min waer datmen die penny , daer
toe noodich, halen zal. Maer zoe veel den schippers belangt,
is genouch gearresteert dat den oudtsten (ten respecte van
zy geleeden schade) toeleggen zoude een lyffpensie van
iijc 2 tsiaers met 500 2 in gereden gelde , tot laste vanden cótribueren provincien, en noch x c £ vuyte brabantsche cótributie ter oorloge gedestineert, te betalen op twe
half iaeren. Item die twe anderen elcx een lyffpensie van
cl 2 tsiaers , en bonen dien elcx noch ij e £ gereedt , vanden prouincien, en noch ije E vuyte cótributien van Brabant op termynen als voorera, en datmen den vierden
schipper toeleggen zoude eens vyfftich gulden. Maar alzoe die van Zeelant , Vtrecht en Vrieslant seyden daer
toe nyet gelast te zy, maer dat zyt haeren principalen
gaern ten besten aen wilden aenscriuen , is noch zoe blyuen staen. Is voorts geresolueert datmen mitten alderiersten tot Breda in treyn brengen zoude die middelen
graal, gelyck die inde steden van Hollant en Zeelant verpacht en betaelt worden , en zoe den Raede van State
belast worden tselue teffectueren , schynt datse verscheyden swaricheden daer inne vinden , dan zy den Staten
Graal noch nyet aengedient , zulcx dat ick nyet en weet
off die resolutie noch verandert off gemodereert zoude mogen worden, doch is die selue mit voorweten van zy Extie
genomen.
Nyeus en hebben wy thans hier anders nyet dan dat
den vyant sick verstarckt, als in my voorgaen brieff. Wordt
mede geseyt dat die Spaniaerd tot Cortryck , sterck omtrent 1500, noch mutineren en Jatter dagelicx veel toe
loopen. Mits weleken ick v E. den Almogen wil beuelen,
nae my behoorlicke gebiedenisse aen zeluen. Gescreuen
inden Hage desen exj e° Maert 90, stilo nouo.
V E. dienstwillige medebroeder,
Floris Heermale.
Origineel.
120
XXXVII. COMMISSIE VOOR CORN. WILLEMSEN CALF, ALS
KAPITEIN OVER DE COMPAGNIE VOETKNECHTEN VAN WIJLEN DEN GRAAF VAN MEURS.
24 Maart 1590.
Die Staten Generael der Vereenichde Nederlanden. Allen den gheenen die dele sullen sien ofte hoorera leesen
saluyt. Alsoo vermits het ouerlyden vanden welgebooren
heerera Adolf, Graeff tot Nyennaer , Meurs ende Limburch etc. , noodich beuonden es desseluen compaignie
voetknechten wederom met eenen bequamen Capiteyn ende
Hooft te versien. Doen te weeten : dat om tgoet aenbrengen ons gedaen vanden persoon, des manhaften ende fromen Cornelis Willemss. genaempt Calf, ende ons tzyner
vromicheyt ende crychservarentheyt betrouwende , wy den
seluen by deliberatie vanden Raide van State der voors.
vereenichde landen, gecommitteert ende bestelt, committeren ende bestellen by desen, Capiteyn ouer dvoors. compaignie ten getale van hondert ende derthien hooffden.
Daer onder sullen wesen neffens syn persoon ende jongen
eenen lieutenant ende vendrich, elcx met heurluyder jongen , twee sergeanten , drye corporaels , twee tromslagers,
een fourier ofte clercq , een chirurgyn , twaelff musquettiers , zes hellebardiers met burststucken , vier ende twintich spiessen met harnasschen, ende zessendartich harquebousiers. Hem geuende volcommen macht, authoriteyt ende
speciaele beueel te gebieden ouer d'voors. compaignie, die
te geleyden ende te gebruycken jegens den Spaengnaerden ,
Malcontenten, heuren eenhangers ende allen anderen vyanden deser Vereenichde Nederlanden , tzy te velde oft te
garnisoen, tot bewaringe van eenige steden off sterakten,
oock op de schepen van oorloge des noot zynde, deer ende
soo hen sulcx by ons ende byden gheenen van ons last
lebbende, tot der Tanden dienst sail worden geordonneert
121
ende beuolen. Houdende hy Cap ne zyne soldaten jn goede
ordre , wacht ende chrychsdiscipline soe by daghe als by
nachte , sonder te gedoogen dat zy die burgeren vande
steden, noch oock den jngesetenen ten platten lande eengen ouerlast ofte schade aendoen. Ende voorts alles te
doen dat een goet ende getrouw Cap ne schuldich es ende
behoort te doen, achtervolgende dordonnan ende artyckelsbrieff opt beleyt vander oorloge gemaect ofte als noch te
maecken, ende dit op de gaige vande geheele compaignie,
sterck synde als bouen j e ende xiij hooffden , ter somme
van xiije E, van xl groón vlaems tstuck, alle xxxij daghen.
Behoudelick dat hy hem sall laten contenteren mette betalinge van acht en veertich dagen , daer mede hy Capne
zyne beuelhebberen ende soldaten hem , gelyck andere jn
dienste vanden lande wesende, zullen moeten contenteren,
ons ende dvoors. landen getrouwelick dienen sonder eenich
wederseggen , ende hem telcke reyse monsteren te laten ,
des vermaent synde. Ende wordt den voorn Cornelis Willemss. Cal if gehouden , van hem jn desen well ende getrouwelick te quyten, den behoerlicken eelt te doen aen
handen vanden Rade van State, ofte den gheenen by huer
daer toe te committeren , ende dese sync commissie te
doen registreren , soo well jade secretarye vanden seluen
Raide als oock by de Gedeputeerde Staten van Vtrecht ,
op wiens repartitie hy staen ende betaelt sall worden.
Welck gedaen synde, ontbieden ende beuelen wy den lieutenant , beuelhebberen, adelborsten ende gemeene soldaten
vande seine compaignie , ende oock allen anderen dient
aengaen mach , den voorn Cornelis Willemss. Cal if voer
onsen bestelden Capne te erkennen , hem te gehoersamen
ende te obedieren , oock des noot zynde alle hulp ende
addres te doen , ende dit alles by prouisie t'onsen wederseggen , want wy sulcx ten dienste vanden lande beuonden
hebben te behooren. Gegeuen jn sGrauenhaghe den xxiiijen
Marty xvc tnegentich. Was geparapheert Vt Looze. In
122
mergine stout: Regta fol cxv vso. Opde plicque: By myne
heeren die Staten Generael der Vereenichde Nederlanden.
Ter relatie vanden Raide van State der seluer, get. G. van
Zuylen. Ende was bezegelt met een vuythangen zegel jn
rooden wassche jn dobbelde steerte. Opde rugge stoat :
Op huyden den vij en Aprilis anno 1590, heeft Cornelis
Willemss. Calff opde cómissie van dander zyde geschreuen
den behoorlicken eedt gedaen, aen handen vande Gedeputeerden vanden Raide van State. Gedaen tVtrecht ten
daghe ende jaere als bouen geschreuen, get. Elbertus Leoninus , Johan van Matenesse , C. Arensma.
Accordeert.
Kopy.
XXXVIII. NAMEN VAN HEN DIE MET HERAUGIERES
BREDA HEBBEN VERRAST.
1590.
Noms des soldaets de la comp nie de monssr de Lierre,
Gouuerneur de Wilhemstadt, ayants accompaigne
monssr de Harangueres a la prise du chasteau de
Breda.
Le capitein Matheus Helt, commandeur.
Le sargiant Bastian Pinet.
Lion Rambart , sergeant.
Mathieu de Ville , appoincte.
Thomas Tappe , appoincte.
Frederick de Menuter , appoincte.
Gilles de Niuelles , apoinct.
Godtschalck van Artsen.
Court van Paterborn.
Jacob van Middelburch.
Cornelis Vpens, corporael.
Cornelis vanden Rage.
Capitaen Lambart , , sargiant maior de Breda.
123
Noms de soldaets de la garnison de Heusden, ayants
accompangne monss r de Harangueres a la prise
du chasteau de Breda.
Le capIIe Jan de Ferne , officier.
Le capue Jacques Soret.
Pierre Copin , apoincte.
Jaspar van Bressen.
Hans van Of en.
Hans Craneuelt.
Hans Dreusen.
Dingueman Wilhem.
Pierre le Secque , corporael.
Daniel Mutsaert.
Hans Albert van Holt.
Caerle van Oldenhoeue.
Ghysbert van Hekeren, appoincte.
Gerrit Nieuwenhuysse.
Hans vanden Bosch , mort.
Caspar van Coelen.
Sebert van Langestraten.
(Uit het vendel van Heraugieres.)
G-erardt de Proeys , captIIe appoinctes.
Adriaen le Cocq , sargiant.
Niclaes de Perina, apoincte.
Pier Sistelle , appoinctes.
Pier Fosse , apoincte.
Jan de Holach , corporael.
Louys de la Chambre.
Alexandro Pottiau.
Jacqus Helbau.
Bastiaen Rumon.
Anthone Houenier.
Dirck van Sant.
124
Harman Geert.
Hans van Antwerpen.
Fransois Bourel.
Jacques Peeter.
Bonauantur Quenong.
Cornelis Jacobss.
Adriaen Burchgraue.
Jan le Camuys.
Jonge Bloet.
Louys Verhallen.
Dirck van Suiphen.
Pierre Roueroey.
Myches Hendrick.
Jan de Lewaer.
Merten van Antwerpen.
Noms de soldaets de la compile de monssr le compte
Phlips de Nassau , ayans accompaigne monss r de
Harangueres a la prise de chasteau de Breda.
Le captne Jan Logier , commandeur.
Le S e Christophile de Iselsteyn , apoincte.
Laurens Chosetter , corporael.
Frans van Indone , apoincte.
Frans vande Bruge , apoincte.
Phlips Premyn , apoincte.
Claude Graffigny, appoincte.
Pierre Gillo, apoincte.
Niclaes Geints , apoincte.
Peter Adriaenss.
Melchior Hennino.
Thomas de Ras.
Jan Dans.
Goessen Adriaenss.
Thomas Adriaenss.
125
Oerart Nette.
Matheus de Lierre.
Frans van Herentals.
XXXIX. TAFFIN AAN DE STATEN GENERAAL.
Nouvelles.
26 Maart 1590.
Messeigneurs.
Depuis mes derrieres a V. S. on a entendu par lies que
par gens venans daupres du Roy quoutre, Vernon la ville
de Manthes s'est aussy remise soubz lobeyssance du Roy,
y ayant sa Mate trouue la reste de lartillerie de lennemy,
qui nen quoit mene que cincq a la bataille. Quant a
Dreux et Louuiers, elles ont este sómees depuis la victoire,
mais on nentend point quelles se soient renduel. Ceux
de Chartres nont point voulu recepuoir garnison ; qui fait
quon en ' espere bien. Il y a eu des deputez de Rouen vers
le Roy, mais ilz sen sont retournez soubz rapport a faire;
aucuns sen promettent peillement bonne fin , veu mesmement que le due Daulmale ne sy est point arreste, sins en
est sorti auecq sa femme et ses enfans. Le due de Mayne
s'est retire de Manthes a Ponthoise et de la a s t Denis ,
pres de Paris. Le Roy a eu aduis quil en ptoit pour
aller a Amiens. Led t due a faict vng extreme debuoir pour
arrester .... de reytres Walons et Espaignols qui sont
restez de la bataille; mais les reytres se sont retournes en
leur pays et les aultres au Pays-Bas , auec declarement
toute ouuert quils ne veullent plus combatre soubz vng
tel cheff lequel senfuit le premier. Le duc de Nemours
s'est sauue a Chartres et de la a Orleans pour ne sy tenir
point asseure. Ilz y penseront vne aultre fois de plus pres
quant que presenter la bataille au Roy. Tout ce que dessus est prins des lies que lor a escript a mons r le pre-
126
mier president de ceste court, a qui lon mande aussy quil
y a de quoy bien esperer de Paris, allentour de la quelle
ville jl semble que le Roy vueille loger son armee pour
l'affamer. Je partiray demain matin auecq ceux qui cijme
moy ont eu commandement du Roy de lattendre en ceste
vine. Je pourray, estant pres de sa Mate, escrire plus asseurement de tout a V. S., mais je nen auray point si bonne
commodite comme dicy, pour estre bien difficile que je sois
aduerty de tous ceux qui ptiront de la court ou de larmee vers ceste ville, ou vers Diepe ; neantmoings je feray
tousiours tellement mon debuoir que V. S. ne s'en plaindront point a juste raison. Je mande p mes precedentes
la bonne reception que le Pape a faict le 9e de Feburier
a monsieur de Luxembourg, et cóme son legat a aussy
escrit au Roy. Lun et lautre est vrat', comme pour le regardt du premier on la entendu p la depesehe quen a faict
lelt Sr de Luxembourg a sa Mate, luy voulant quasy persuader quelque chose de la bonne volonte du Pape. Mais
suivant les lies jnterceptes pres de Bruxelles, jl faut croire
que ce nest que piperie ; et jay bien volu redire cecy a V.
S. sur cela, a fin quicelles ne pensent point que jen auroy
escript trop legerement. Pareillement pour le regard de
st Malo en Bretaigne je leur ay escript cela mesme que
mondt 8r le premier president a faict au Roy et p son
aduis, afin quen estant aduerties elles deliberassent sil seroit bon darrester es haures et ports des Prouinces Vnies
les nauieres qui seroient duds st Malo. A prat on croit que
le Gouuerneur a bien este tue dans la ville, mais que le
cheau tient tousiours pour le seruice du Roy et que la ville
se maintient a laccoustume, trafficquant auecq ses voisins
et y recepuant vn chun, tapt de la Ligue quautres. De quoy
jay bien volu aussy aduertir V. S. lesquelles je prie Dieu,
Messeigneurs : Vouloir tousiours conseruer soubz lade
garde et protection. A Caen ce 26 de Mars 1590. De
Voz Srs treshumble et tresobeissant seruiteur, gigue Taffen.
Kopt'.
127
XL.
DE GRAAF VAN VALKENSTEIN AAN DE STATEN
VAN UTRECHT.
Zendt Bene compagnie terug, die hij missen kon.
10 April 1590.
Edele , erentfeste , hoochgeleerde , wyse discrete , zeer
voorsienighe heerera ende jnsondere goede vrunden. Naerdyen de Gedeputeerde van heeren Raeden van State , begeert hadde eenighe comp en , soe Naest den tyt soude connen lyden, nederwaerts te schicken, en onder andere die
van Meyrinck ; en alsoe ick nu de selue wel can ontraden,
heb die met patente van heeren Raeden van State , wel
willen affschicken nae Vtrecht. G-ansch fruntlicken van
v E. begeren, die voor een tyt te willen doen accomoderen tot andere ordonn van heeren Raeden voorn , ofte
mogen v E. die gebruycken jn plaetse van die van capen
Gistell, welcke jck alhier noch behoude om tot dienst der
landen gebruyckt te worden. Desen tot anders geen dienende wil v E. hier mede jn schuts des Almachtighen
beuolen hebben. Datum , sGrauenweert den lesten Marty
1590, stylo antiquo.
V E. dienstwilliger,
Origineel.
XLI,
Jo. Philips , Graff zu Falkestein.
TAFFIN AAN ORTEL, AMBASSADEUR IN ENGELAND.
Nouvelles.
10 April 1590.
Monsieur. J'ay receu auecq voz lies la boitte pleine
de bonne Nicosiane, de quoy je vous remercie de grande
affection came pour chose q ie desiroy biera d'auoir. On
ma depuis deliure encores voz derrieres auecq les jncloses
de monsr Bernevelt. Ce resouuenir de m'escrire ainsy de
toutes nouuelles , me comue a n'estre paresseux a re le
mesme enuers vous , encores que pour la verite je ne le
128
puis ff qu'auecq fort grand incommodite, a la suitte d'vne
armee , en laquelle je me suis rendu le premier de ce
mois , m'estant arreste enuiron trois mois par le commandemt du Roy en la ville de Caen, en quoy ji fault que je
confesse que sa Mate m'a faict grand plaisir. Car de la
luiure en, hyuer sans aultres cómoditez que messieurs noz
roes me donnent, jl ne me seroit point possible. Je suis
doncq arriue pres du Roy le mesme jour qu'il est entre
dans la vile de Corbeil, qui fut, comme j'ay dit, le premier
de ce mois , ayans este les bourgeois si bien conseillez
que de luy auoir apporte les cleffs , au contraire de ce
ont faict ceux de Melun, qui ayants receu deux regiments
de gees de pied, se sont laisse battre le 7 e de ce mois,
et deux heures apres la batterie cómencee, la premiere ville
(car jl y en a trois , dont celle de Melun est en vng jsle
que faict la riuiere) a este prinse d'assault et toute pillee;
mais it n'est point a croire comme le coeur a failly a ceux
de dedans , le portant ainsy la faueur que Dieu faict au
Roy. Car comme jl n'y auoit qu'vn trou en vne tour de
la porte , et que pour y parvenir jl falloit vne longue
eschelle , vng capitaine franchois (de qui deux jours auparauant ceux de la ville par vne sortie auoyent prins le
drappeau) s'est jecte brusquement dans les fossez, et auecq
ses soldats a donne a ce trou auecq telle resolution, que
ceux de dedans jntimidez les ont laisse entrer I'vng apres
l'aultre , et par ce moyen la ville a este forcee , laquelle
peu de soldatz pouuoyent encores fort bien deffendre , si
Dieu ne leur eust oste le coeur. Or s'estant jceux retirez
en la ville du millieu, et les ayants le Roy menace de les
y forcer sans nul mercy , ilz ont compose auecq sa Mate,
et doibuent demain sortir, vies et bagues sauues, auecq armes, mais la meische esteinte. Voila Corbeil, encoire vng
bon passaige pour le Roy sur la riuiere de Seyne , e.t
espere l'on qu'il aura ,biera tost tous ceux qui soot au dessus de Paris , aussi bien qu'il a tons ceux qui sont au des-
129
soubz , jusques a Rouen. Prouins s'est rendue et y est
monsr de la Nouue dedans. Laigny pareillement , qui est
sur la riuiere de Marne, et a lon opinion que , au partir
d'jcy, on jra a Meaux, et de la en Picardie, pour tousiours
tant plus jncommoder ceux de Paris. Et cömeneent Je 8
viures a y estre fort courts, a raison de quoy les principaulx
bourgeois se sont assemblez depuis quatre jours pour aduiser aux moyens de se reconcilier auecq le Roy. Mais le
preuost des marchants este alle sussiter les moines, prestres et ceux de la Sarbonne, qui sont venuz trouuer lesd.
bourgeois , les menaeans de la mort s'ilz ne se retiroyent,
et leur jurants qu'ilz mectroyent le feu dans la maison de
celluy qui premier parloit de paix. Auant peu de jours
jlz changeront bien de langaige , ou le peuple presse de
rage de faim leur courra sus. Je vous diray que des principaux de la Ligue (les noms desquels je tairay pour encores) sont apres pour se reconcilier auecq sa Mate, qui en
fera suiure beaucoup d'aultres. Somme, les affaires du Roy
sont en fort bon chemin, et luy apporte lon tous les jours
nouuelles que ses ennemis ont este battus, comme en Lorreyne. En Auuergne, s'est donne vne bataille au mesme
jour que la grande qui a este gaigne par les gens du Roy,
y estant mort le cheff appelle Randan , l'artillerie prinse.
Ceux de Sancaro out aussi deflaict ceux de Barry , leur
ayants prins deux pieces de batterie. Lansac qui auoit
amasse quelques gentilzhommes et faisoit la guerre au pays
de Mayne , sur espoir que le due de Mayenne gaigneroit
la bataille, a este tout deffaict par le G-ouuerneur d'Allenchon, et comme on en a auanthier apporte les nouuelles
au Roy, et quil y en auoit xx prisonniers, sa Ma t a coinmande quon les mene a Tours , et qu'estans la condempnez comme criminels de leze Mate , suivant la derniere
declaration, que le Roy a faicte, leurs biens soyent donnez
a ceux qui les ont prins, qui est bien le 'riven pour extirper la Ligue. Le Pape a escrit aux Princes du sang. seigXVitl. .1.
9
130
neurs, gentilhómes francoys, qu'ilz ont bien faict de recognoistre le Roy pour leur Prince naturel et luy faire seruice.
A commande a son legat de se retirer a Tours, et la attendre de ses nouuelles, par ou jl sembleroit qu'il quicteroit le party du Roy d'Espaigne , comme on croft qu'il
faict. J'ay escrit hier tout ce que dessus a mess rs les
Estats, et ne vous pouuant rien dire dauantaige, je prieray Dieu,
Monsieur , vous doneer en tresbonne sante , longue et
heureuse vie. Au camp de Melun ce X e d'Apuril 1590,
stilo noun. Dessoubz estoit escript, vostre tres affectionne
amy , pour vous fè seruice. De Taffin.
On tient aussi pour certain que le Roy d'Espaigne a
enuoye demander au Pape dispense de marier son filz
auecq sa fine, attendu que soot de deu g meres, ne voyla
pas vn Roy bien catholique.
XLII.
MARNIX VAN ST. ALDEGONDE AAN ORTEL.
Nouvelles.
10 April 1590.
Monsieur. Je ne vous feray jcy long recit des miracles
de Dieu que j'ay veu depuis mon arriuee, et speciallem t de
la prinse de ceste vine de Melun contre toute raison de
guerre et comme par la seule main et conduicte de Dieu,
car je m'asseure que monsieur de la Pree vous a faict pticulier discours. Ceste seruira pour vous aduertir de mon
arriuee pres du Roy, le xxx e du moil passe, a la vine de
Lenart au Monthlery, ou j'ay eu fort bonne audience la
mesme heure de mon arriuee, nonobstant que sa Mate
s'estoit retire, et auoit commande qu'on le laissast au cambinet passer ce soir sans negoces. Depuis j'ay par diuerses
fois eu eest honneur de conferer auecq sa Ma t e , laquelle
a voulu fort particulierement estre jnformee des affaires de
181
nfe pays, et a prins de tort bonne part les aduertences
que ie luy ay apportees, combien que du despuis les affaires semblent estre bien changees, ayant le Pape commie
retire la main de eest alliance encusiencee auecq Ie 1;,ov
d'Espaigne et ayant p ver ..... command(' arrx Prinees
du sang et a la Noblesse d'obeyr au _Roy , comme a leur
Prince naturel et legitime, et rnesrnes lance le legai de
ce qu'il auoit de plusieurs choses vial jrifiormez, et luv
commandant le plustost (veil cpn auroit la cornmodite de
se retirer a Tours , aupres les Cardinaulx de Vendosrne
et Leononcourt. De sorte que je pease que les desseings
du Roy d'Espaigne seront fort esbranslez , et qu'il sera
contrainct de mestre de leao en son vin. 'Fattens de jour
a aultre ma depesche, mais je pense que je ne retoursera}
pas par Angletterre. Car la Boyne a mos partement le
remit a mon option , Bisant que si aultre chose ne s'offril
je suyuisse ina plus grande conimodite. Toutesfois je n'eii
suis encore du tout asseure. Je desire extremement vf.e
conualescence, qui est cause que je vous prie bier fort, si
auez la commodite d'escrire ou mander par desa, me liy
entendre les nouuelles de vre sante. Ce me sera chose
tresagreable d'ouyr que Dieu vous la donne bonne, et Celle
que desirez , comme j'espere qu'il feria. Et sur ce je me
recumanderay a voz boilnes graces, et celles de madenroyselle oostre femme. Priant Dieu,
Mons' Ortell etc. Escript pres de la ville de Mei an ,
le x d'A.puril 1590. Soubscript: lentierem' vie affectionne
et cordial amy, a volts fig seruice. Signe P. de Marnix d
1 Aldegonde.
132
XLIII.
DE STATEN VAN UTRECHT AAN DEN KANSELIER
EN RADEN VAN GELDERLAND.
Aanvrage om hulp, vooral van ruiters , tegen een gevreesden
aanval van den vijand nit Deventer.
15 April 1590.
Eedele, erentfeste, frome, hoochgeleerde, wyse, discrete
heren , gunstige naegeburen en weerde bontgenoten.
Alsoe wy desen nacht aduerten becomen hebben dat de
vyant met zess vendelen voetvolx en` twee vaenen ruyter
binnen Deuenter gecomen is , in meyninge (zoe de aduerten` houde) op den lande van Vtrecht aen te comen , gelyck v E. tselue breder vuyte bygaen copie van tgeen die
van Harderwyck aen die van Amersfoort geschreuen hebben , zullen gelieuen te verstaen, omme (soe wy vermoeden) den rooff vuyt desen lande te haelen en deselue alsoe
voorts in verding te brengen. Ende soe wy jegenwoordich
van ruyter geheel onvoersien zyn , hebben wy v E. hier
van inder yle wel willen aduerteren en vriendel. versoucken , dat v E. gelieue, hier op verdacht zynde, ons met
enich volck , son der] Inge met ruyter , te doen assisteren.
Wy hebben desen aengaen noch geschreuen aen zyn G.
van Ouersteyn en verhopen, jndien de vyant ouercompt
en wy by v E. en zyn G. geassisteert worden, dat wy tsamen de vyant een gewisschen affbreuck zullen mogen doen.
En ons des tot v E. gansschel. vertrouwen , bidden Godt
almachtig v Edele etc.
Gedepden.
Den Ve Aprilis 1590.
Minuut.
133
XLIV.
ANTWOORD VAN DE STATEN GENERAAL OP DEN
BRIEF VAN ELISABETH VAN
6
MAART.
17 April 1590.
Les Estats Generaulx des Prouinces Vnies du Pays-Bas.
Sur ljnstance a eux faicte par le sr Bodley, conseillier jntroduict au conseil d'estat desd s Prouin Vnies p la serenissime Royne d'Angleterre pour auoir responce aux lies
de sa Mate du vj e de Mars, p luy exhibees en leur assemblee le xvij e de ce mois, a ceste fin quilz auroient a
equipper en toute diligence les nauieres plus amplement
mentionnees esd es lies et aultrement : Declairent quilz remercient bien humblement sade Male du soing singulier quicelle prend pour le bien de la cause commune , au maintiennement de la quelle jlz la desirent seconder et seront
tousiours tres volontaires a y apporter tout ce que leur sera
aulcunement possible. Mais comme jlz ne se trouuent souf=
fisament authorisez de promptement pouuoir satisfaire a ce
que sa Mate requiert, daultant que aupauant la reception
desds lies on nauoit p deca entendu liens de certain de
lequippaige que feroit le Roy d'Espaigne , moins de la pt
de sade Mate. Quilz ont aussy tost enuoye copie dj celles
lies a leurs principaulx et faict jnstance vers jceulx , affin
den auoir vne brieffue et bonne resolution. La quelle
(come jlz esperent) sera telle que ladt cómune cause sera
seruie et sa Mate en aura raison de contentement. Faict
en la Haye en lassamblee desds Estatz le xxj e d'Apuril
1590. Soubzscript par ordonnan desds Eestats. Signe
C. Aerssen.
1:-34
XI JAT . ID E GRAA I VAN VALCKENSTEIN AAN DE STATEN
VAN UTRECHT.
Jij zal eene compagnie ruiters en voetvolk zenden tegen den
gevreesden inval van het deventer garnisoen.
17 April 1590.
Edele , erentfeste , hoochgel eerde , wyse , discrete, seer
voorsienighe goede vrunden.
V E. schryuens waii v't deses is my op gisteren iegens
den auont wel ouerantwoordt. Waer op jck v E. voor goede
autwoort wel hebbe willen voughen , dat jek naer v E.
provintie sal schicken myne comp' e ruyteren, eri de compie
voetknechten van Colonnell G-roenevelt ; v E. en doruen
niet sorghen dat de vyant met de ses vendelen knechten
eh twee vaenen ruyteren , die jn Deuenter gecomen sy n ,
eenen jnval jnden platten lande sullen doen. Ick heb sekere aduertentie ontfangeu dat het alleenelycken is om de
garnisoeri aldaer te veranderen, die in sulcke benautheit
eh armoede waren , datse opt punt zyn geweest van bare
vendelen van stange te ryten. Ingevalle sy voor hadden,
de platten landen te foulleren eh ouer de reuiere comen,
can daer stracx van verwetticht werdden , zoe van Arnhem,
Doesborch als andere plaetse, ende alsdan stracx haerluyden den pas benemen, met een goet aentall chrysvolckx,
diemen wt desen quartiere can lichten. Fruntlicken begereri dat v E. van alle voorvallen saecke met my wilt houden goede correspondentie.
Desen tot anders geene dieneri, wil v E. hier mede jn
schutz des Almachtigen beaolen hebben. Datum jlentz
sGrauenweert den vij en Aprilis 1590, stylo antiquo.
V E. dienstwillige vrunt,
Jo. Philips , Graff su Falkestein.
Post date : Ingevalle den noot verheyscht connen v E.
gebruycken de emir ruyteren van heere van Barchon,
135
die byde heeren Raeden van State gedestineert is te liggen jn Wageninghen.
lek heb den post hier noch behouden, die jck v E. morgen sal beschicken.
Origineel.
XLVI.
DE GRAAF VAN VALKENSTEIN AAN DE STATEN
VAN UTRECHT.
De vijand zakt de Maas af.
N April 1590.
Edele , erentfeste , hoochgeleerde , wyse , discrete , seer
voorsienighe heeren eff goede vrunden. Nu stracx ontfang
jck sekere aduertentie , als dat den vyant met gantschen
gewelt , ouer de Maese herwaerts schept, zoe tot Venloe,
Midler als andere plaetsen, oock dat graeff CaerP) in psoon
daer by is. Wat deselue voorhebbens zyn canmen niet geweeten , dan laeten verluyden sich te sullen legeren ,jnde
Duffel ofte Cleefferham , dwelck jck niet heb connen onderlaeten v E. te verstendighen. Want jck oock wyders
verneme, sal v E. laeten weeten om alsoe te beter op haere
hoede te moghen wesen. Desen tot anders geenen dieneh,
beuele v E. hier mede jn schutz des Almachtighen. Datum
jlentz sGrauenweert den ia en Aprilis 1590, st. ant.
V E. dienstwillige,
Jo. Philips , Graff su Falkestein.
Myne ruyteren soude ick v E. toesenden, dan alsoe een
ptie vaii selue wt waer, heb willen wachten tot datse tsamen zijn.
Origineel.
1) Karel van Mansfelt.
136
XLVII.
MAURITS AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
liet garnizoen van Deventer &eft een aanslag op de schans
le Woudenberg in den zin.
20 April 1590.
Mauritz, geboren Prince van Oraengien, Graue van
Nassau ende Marquis vander Vere etc.
Edele , eerentfeste , hoochgeleerde , wyse ende discrete ,
besondere goede vrienden. Wy worden van gelooffweerdigen persoonen onderricht, dat den vyant de garnisoeuen
van Deuenter ende Zutphen, met zekeren getal ruyteren
ende knechten versterkt heeft, in meyninge iet wel te
tenteren inden landen van Vtrecht, ende besonderlyck de
schaatse van Wouwenborch te ouervallen. Eli alsoo v L.
diniportantie der voors. plaetse wel kennelyck is, ende wy
daeronnme van noode achten dat in dilligentie daertegens
voorsien worde : Soo versoecken wv v L. hier mede vrundlyck alsulcken ordre op de voors. plaetse, ende allen anderen daer 't meeste sal van noode wesen, te stellen, dat
alsulcke schadelycke voornemen ende aenslagen des vyants
in tyts voorgecomen worden. En betrouwende ons op v L.
sorghvu]dicheyt ende neersticheyt, willen wy v L. hiermede
Edele , eerentfeste , hoochgeleerde , wyse ende discrete,
besondere goede vrunden, den Heere beuelen. In 'sGrauenhage den xx eu Aprilis 1590.
V L. goetwillige vruiidt,
Maurice de Nassau.
Origineel.
XLVII1.
HEEIZMAIJE AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
Nieuwstijdingen uit .Frankrijk.
20 April 1590.
Myn heeren. Nae het scriuen van delen bygaen brief'
137
heb ick gehoort dat die priucipael art ', waer op zy Majt
gehandelt heeft loet die van Paris , zyn : datse betalen zullen zeuen elf twintich hondert duysent francken off negen
hondert duysent croonen , dat zy Maj t daer zal moegen
oprechten, ter plaetse daert heen gelieuen za] , twe casteelen ofte citadellen , dat het clooster wande Jacobynen geraseert zal worden cli datnien vytl'thien psoonen in des
Majt handen leueren zal.
Indien wy naeder tydinge crygen zal v E. daer van aduerteren. Gescreueii mit haeste deser xx en Aprilis 1590.
V E. dienstwillige medebroeder,
Floris Heermale.
My heerei.. Nae tscriuen van desen is my geseyt vityt
brieuen aen zy Ex sie van Nassau, vuyt Middelburch gescreuen den xviij e11 deser, vanden }were Admiral Nassau,
hoe dat aldaer aen hem expresse]. gecomen was een coopman van Antwerpen genaempt la Barre, om hein te leggen dat den hertoch van Meyne aen hertoch van Parme
gescreuen had deur een expressen courrier, hoe dat hij naede
bataille by Dreux, geweest was binnen Paris eh vandaer
gehaelt hadde zv vroumoeder, de vrouwe van Nemoers,
zy huysvrouwe en de vrouwe van Moutpensier. Dat zeedert, als den viijt"' deser, die van Paris geaccordeert waren
met den Coninck, die welcke binnen Paris gesonden hadde
zoekere groote heeren , om die códitien te$éctueren ; dat
touerbleuen volck van bataille dat by Meynen wederom
versamelt hadde, geslagen was omtrent Bapamelen; dat de
heere van Baligny, goui.terneur van Camerick, gepoocht
zoude hebben Bouchain te ouervallen , maer dattet gefailleert was. Item dat den hertoch van Lorraine deur tusschen spreken vanden hertoch van Ferrara, zy schoenzoen ,
mitten Coninck van Vranckryck veraccordeert was.
Den minister Villers scryfft oick aen zy Ex t e vuyt Zeelant vanden xvij en deser, dat hij brieuen ontfangen hadde
138
vanden president van Normddien, vanden fix en deser, inhouden
dat Melun en Cortel (Corbeil?) aen Co. ouergegaen waren.
Dat de Co. die Zwitzers die hem ouergegeuen hadden inde
bataille , mit paspoort nae huys gesonden hadde en mede
affgedanckt die drye vanen ruyter van baron de Creangie,
deur dien die zeer swack waren om te vechten en starck
opt monsteren. Dat den Co. omtrent den tyt vande bataille
by Dreux noch twe andere bataillen gewonnen hadde , te
weten , een in Dauphine alwaer omtrët Granoble aen voet
vanden berch le Seig r Corso ter neder geleyt heeft a lle
het volck , zoe te voet als te peerde , vanden hertoch van
Sauoyen; dander in Auergne, alwaer die heere van Milan
geslagen heeft de fortzen vande Ligeurs, te weten van
Lionnois , Forest en Auergne , die gecóduiseert worden
byde heere van Rendan.
Item dat Toulouze aengenomen zoude hebben het bestandt van Languedocq, gemaeckt byden heere van Montmorancy. Dat den Turck, onder ptexte vanden revolte van
Barbarien, van dese maent in zee zoude hebben ij e galeyen,
waer tegen de Co. van Spagne hondert galeyen hadde doen
armeren.
Noch is hier zeekere psone by zy Ex tie van Nassau geweest , die gesien heeft dat die gemutineerde Walen in
Vlaenderen gemeynt hadden de stalt van Brugge touerrompelen en Jatter al vyfftich van heml. een poorte geoccupeert hadden , maer dat zy deur het traech aencomen
van hun cóplicen vande burger dooi geslagen zy geweest.
Van alle twelcke ick nyet heb willen laten v E. taduerteren en my daer mede inde goede gratie der seluen te
recómanderen. Gescreuen mit grooten haest desen xxen
Aprilis 1590.
V E. dienstwillige medebroeder,
Floris Heermale ,
Origineel.
139
XLIX. 1)E R.I DEN
VAN GELDERLAND EN ZUTPHEN
AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
Beri omtrent den vijand te Deventer en Zutphen.
21 April 1590.
Edle, erentf'este, hoochgeleerde ende zeer discrete , jnzonders gunstige heren eli vrunden.
Wy hebben ons naerder op die gelegenheit des viants
erkundicht, ende eindtlick erfaeren, dat hy in die duysent
man, soe toe peerde als toe voete, sich jnden beiden steden Deuenter en Zutphen gestercket hadde. Vurhebbens
(glick het gerocht ginck) om een jnval jnden lande van
Vttrecht te doen, vnd die onderdaenen tot contributie te
duyngen. Dan dat zy sich op Paeschs auont wederom wanden anderen, eix ju haer ordinaris garnisoen begeuen. Dan
waerdurch sy daertoe gemouiert zyn , en hebben wy tot
noch toe niet ertaeren ; wat wy wyders vernemen connen
dat zal v K (niet) onverborgen blijuen. Vnd dese tot geenen anderen einde dienende, beuelen v E. hier mede jn
schuts des Almechtigen. Geschreuen Arnhem den XXj,,,
Aprilis xve tnegentich.
V E. zeer goede vrunden ,
I)ie Raeden des turstendums Gelder
vnd graeffschaps Zutphenli.
Urroijieet.
W. Sluysken.
L.
TAFFTN AAN DE STATEN GENERAAL.
NUtcvelles.
22 April 1590.
Messeignuers.
Mes dernieres estoient du 7 e de ce inois , touchant la
prise p assault d'vne des trois villes de Melun, auecq vne
140
addition du 9e , touchant la reddition des deux aultres p composition , ensemble de Prouins et Lagny. Au mesme temps
le Roy auoit faict sommer la vine et le cheáu de Montneau
(Montereau?), et entendant que lon y vouloit tenir bon, jl
y fit acheminer son armee le xe , et le xje les faulxbourgs qui
estoient fortifiez furent prins p escalade , se rendans le mesme jour et la vine et le cheáu. Comme aussy fit Muret et
vng cheat' tresfort pres dud s Montneau nome Eman ensemble la vine de Donnemarie et ceste cy aussy, en laquelle le
Roy s'est rendu le 18e de ce mois. Et ayant enuoye sommer
Nogeant, Sens et Troies en Champaigne , on ne scait encore
ce que fera ceste derniere , mais on espere bonne fin de
Sens , layant abandonne le Gouuerneur appelle Chanalon.
Et quant a Nogeant , distant dicy 4 lieues contremont la
riuiere, les habitans ont hier apporte les cleffs a sa Mate.
Que si Sens en faict de mesme, on tient que larmee jra
vers Meaux et de la aux enuirons de Paris, pour ne s'en
esloigner plus , queue ne soit soubz lobeissance du Roy ,
ce que lon juge deuoir aduenir bien tost , p la necessite
en la queue les habitans y sont reduits. Dequoy font foy
les lies mesmes que le Legat a escript depuis peu de jours
au due de Parme , p lesquelles it adiure ledt Due de haster
en dilligenee le secours, p les larmes et souspirs des habitans , qui nopt plus espoir quen luy. Le priant aussy de
considerer de queue jmportance est que Celle vine ne
tombe es mains du Biarnois (ainsy appelle jl le Roy) mesme pour le seruice du Roy son mre. Ce quinfaliblement
aduiendra bien tost, sil ne haste le secours, estant la riuiere
occupee p hault et p bas. Voila ce que lon a descouuert p
lesdl lies. Et a lon entendu que ledt secours ne sauroit
estre prest de six sepmaines; et quand bien ji le seroit, sy
ne le verra lon tel, quil soit bastant pour secourir la vine
de Paris , ayant le Roy vne armee bonne et gaillarde , augmentee de celle du due de Longeville , en Ia queue sont
deux mille bon chlx, y comprins les reytres, qui sont douze
141
eens , come ma diet mons r de la Noue. Le Roy va tousiours
prosperant de plus en plus en ses affaires , graces a Dieu.
Ayant eu encores hier nouuelles certaines que les forces,
que le due de Mercure auoit enuoye pour reprendre le
cheiu et ville de Mayenne, ont este touttes deffaictes. Trois
maistres de camp (on appelle de ce nom en France ceux
qui ciimandent a vng regiment) y ont este tuez , vn blesse
et prins prisonnier et leurs enseignes emportees; et tient
on ceste deffaicte bien grande et fort a laduantaige des
affaires du Roy , qui cependant pmy toutes ces prosperites ne refuse dentendre a vue bonne paix. Monsieur de
Villeroy a faict pour cela deux voyages vers sa Ma te , et
ly attend on encores de jour en jour. Jay mande a voz
S ríes p mes derrieres que le Pape auoit escript aux princes
du sang et seigneurs franchois , quil trouuoit bon quilz recognoissent le Roy pour leur prince naturel , je l'auoy ainsy
entendu de plusgrandz a la court, qui disoient dauoir veu
les lies, maintenant voz Sries recepuront la copie dicelles.
Plusieurs estiment que, si en tout ce que faict ou diet le
Pape jl y a de la faintise ') quauant it soit guierre jl fora a
bon escient pour le Roy, attendu que lon tient pour certain quil n'est point bien auecq le Roy d'Espaigne, ce que
voz Sries verront en francois. Je lay eu de celluy mesme qui
en est le porteur, ayant este enuoye p moils' de Luxeinborch. Lon a escript de Sedan que le garnison de Breda
a defaict bon nombre des ennemis , depuis peu de jours ;
se que sa Mate desire fort estre veritable. Elle a ce jourdhuy celebre la Ste Cene en ce lieu on s'est trouue fort
bonne et grande compaignie. Lon pt domain djcy, mais on
ne scait ou. En quelque lieu quon aille on espere point de
trouuer les viures a bon marche , se vendant la liure de
fromage 18 s. et tout a laduenant , lon peult don juger de
la si tout est Cher a Paris. En cost endront je Arie Dieu ,
1) Faintise : , feinte.
142
Messeigneurs , vouloir tousiours conseruer voz Sriea soubz
sa sainte garde et protection. A Braye sur Seine ce 22
d'April 1590. De voz S'''ic treshumble et tresobeissant seruiteur. Signe 'fain.
Le Roy a eel ee matiri afluis de Paris que cincq homes
en sont pti pour le venir tuer et entre aultres vng Jacopin. Et que les prescheurs retiennent le peuple en opiniatrete par ces esperances. On a enuoye la description de
leurs psonnes et coutrements, de fachon que lon espere
bien de les attrapper, et que Dieu conseruera le Roy.
La pnte a faulte d'aultre moyen yra p Angleterre , que
si elle est de vielle date V. S. men excuseront sit leur
plaist, et la prendront pour tesmoignaige que je ne veux
estre parresseux a escripre.
La supscription estoit : A messeigneurs , mess T5 les Estatz Generaulx des Prouinces Vnies Pays-Bas.
Rp, 18 de May 1590.
Kopy.
5. Yergaderillg 15 Maart 1862.
Bibliotheek. -- Cjsbrecht van Nyenrode, baljuw van Kennemer
Papieren uit het archief der Classe van Utrecht. —-land.
Losse stukken uit Liet archief van Harderwi^k.
Bibliotheek. Ten geschenke ontvangen :
van den schrijver:
J. B. Rietstap , Armorial yr r Bral.
van den schrijver :
Eene wandeling ii Amsterdapn , door Joannes Aurelius,
Amst. 1859.
Amsterdam, oorsprong en afleiding van de namen der grachten,
eilanden , pleinen , straten , stegen , bruggen , sluizen en torens
deer slati , door J. ter Gouw , 2 e druk. Amst. 1859.
143
Gijsbrecht van Seinstel en de opkomnsl van Amsterdam. Amst.
1861.
In ruiling ontvangen:
van de Kon. Akadennie te Miinchen :
Verzeichnis der illitglieder 1860. 1VI iiiichen 18(10.
1862. 4''.
1862.
,1<<
Ueber die lange haver iind die Enfwichlunrl des chinesichep
Reiches, Rede von Dr. Joh. Heinr. Plath. München 1861. 4".
van het Indisch Genootschap.
Verstag van Liet verhandelde
op
de algea'n. Terg. gehoe(/en oil
24 Maart 1862.
Gijsbrecht, van Nyenrode, l alj/iw vaan Ae1/neirzerland.
Naar aanleiding dezer niet onbelangrijke bijdrage des
heeren van Hasselt, vestigt de heer de Geer de aandacht
meer bepaald op het Naschaft, achter zijne Nalezingen op (4
Proeve tiener Jesch edenis van het ,geslacht ran Nyenrode, te i in den in de Berijden van het Historisch Genootschap, V e 1)1.,
le St., blz. 218-266, waar de gronden nader worden uiteengezet voor zijn beweren, dat Gijsbrecht van Nvenrode,
en niet Jan van I3loemenstein, in het jaar 1358 als baiju,v
van Kennemerland en West- Friesland door Reinold van Brederode werd vervanger. Er wordt vooreerst de korte inhowl
vermeld eener oorkonde, waarbij (I-ijsbreciit van Nyenrode
in het jaar 1357 door hertog Willem van Beijeren tot baljuw van Kennenlerland ev West-Friesland werd aangesteld.
De echtheid van dien brief, welke op eta ouden inventaris der archieven van Nyenrode staat vermeld, zou , naar
het gevoelen van den heer de Geer, zijn af te leiden uit
het door den heer van Hasselt aangehaalde charter van
hertog Willem van 13eijeren, te vinden bij van Mieris, 111.
36, en betrekkelijk tot de bedijking van Krommenie. Dit
charter, waarin Gijsbrecht van Nyenrode met name als
baljuw van Kennererland en West-Friesland voorkomt
144
is daar uitgegeven naar een oud afschrift, hetwelk de dagteekening van St. Ceciliendag 1367 voerde, maar door van
Mieris op den 20' n November 1357 is gebragt. Immers,
hertog Willem van Beijeren had in 1367 reeds ongeveer
tien jaren lang buiten staat van regeren verkeerd ; en
daarenboven is de bedoelde brief blijkbaar een uitvloeisel
eener andere oorkonde , door hertog Willem van Beijeren
aangaande de bedijking van Krommenie kort te voren , op
den 22 en September 1357, gegeven (van Mieris , III. 30).
Het een en ander wordt nader bevestigd door een inventaris van charters omtrent Nyenrode , vroeger aan den
heer de Geer welwillend ter inzage verstrekt door Jhr.
J. W. van Sypesteyn te 's Hage en afkomstig uit de verzameling van Cornelis van Alkemade, wiens handteekening,
benevens het jaar 1698, er boven geschreven stond. Op
dien inventaris toch vindt men o. a. de navolgende oude
bescheiden vermeld:
1354, Maart 22. Een brief, daer by hertoch Willem van
Beijeren, grave van Hollant etc., beveelt aen Gysbert van
Nyenrode , ridder , het baliuschap van Vrieslant , Kermerlant ende vant huys van Nieuburch.
1356, November 23. Een brief, daer by hertoch Willem beveelt aen heer Gysbert van Nyenrode, ridder , te
bewaren 't baliuschap van Kermerlant en Vrieslant ende
den huyse van Nieuburch.
En de echtheid dezer brieven, waarvan ook slechts de
korte inhoud door v. A. wordt opgegeven, vindt men overigens gestaafd door van Wijn , Huiszittend leven , II. 152 ,
waar Gijsbrecht van Nyenrode omstreeks dien tijd uitdrukkelijk als baljuw van Kennemerland en West-Friesland
vermeld wordt.
Wat eindelijk betreft de lijst der baljuwen van Kennemerland , waarop de heer van Hasselt in de voorgaande
bijdrage in het bijzonder onze aandacht vestigt, -- aangezien heer Jan van Bloemensteyn daarin , even als in alle
145
oude kronijken , als baljuw van Kennemerland en WestFriesland , en wel op het jaar 1354 , wordt vermeld , zoo
schijnt dit stuk, ofschoon niet overal even naauwkei nrig
opgesteld, het punt in geschil nader toe te lichten en te
bevestigen hetgeen vroeger door den heer de Geer werd
gesteld aan het slot van het meer genoemde Naschrift,
waar wij lezen :
„Indien Jan van Bloemenstein werkelijk de bediening
van baljuw van Kennemerland en West-Friesland heeft
bekleed, zou dit tusschen de jaren 1350 en 1354 kunnen
plaats gehad hebben , en wel na Diederik van Brederode,
die onder het korte bewind van keizerin Margaretha en
onder het verbeiderschap van hertog Willem van Beijeren
als baljuw van Kennemerland voorkomt (zie Mr. J. C. de
Jonge , Over den oorsproug der Hoeksche en Kabeljaauwsche
twisten , blz. 161) en vóór G-ijsbrecht van Nyenrode, die
voor het eerst op den 22"11 Maart 1354 als zoodanig wordt
vermeld , eer namelijk heer Jan van Bloemenstein in het
jaar 1355 was genoodzaakt geworden , om zijn kasteel aan
den Bisschop van Utrecht op te dragen en daardoor een
Stichtsch leenman te worden , (zie het opstel des heerera
van Hasselt , getiteld Bloemenstein.)
Papieren uit het archief der Classe van Utrecht.
De Heer H. C. Millies spreekt over eenige papieren
behoorende aan het archief der Classe van Utrecht , hem
onlangs ter inzage verleend , waarvan de meesten betrekking hebben op de verschillende Hervormde Gemeenten
in die provincie , sedert het begin der 17 e eeuw. Daarbij
komen onder anderen eenige stukken voor , niet zonder
belang voor de geschiedenis der engelsch presbyteriaansche
gemeente te Utrecht , waaruit b. v. blijkt, dat zij c. 1646
omtrent een duizendtal leden en toehoorders telde. Een
paar stukken hebben betrekking op de geschiedenis van
XVIII. J.
10
146
het schoolwezen in dit gewest ; een van hen is van 1619
en bevat eene verklaring van overeenstemming met de belijdenisschriften der Herv. Kerk , door de Rectoren en
schoolmeesters in deze provincie onderteekend. Het tweede
stuk van 1627 geeft inzigt in den treurigen toestand der
schoolmeesters , die toen nog ten platten lande van huis
tot huis hun inkomen moesten ophalen.
Andere stukken hebben betrekking op collecten voor verarmde gemeenten, predikanten en onderwijzers in Duitschland en andere landen; één daarvan, geschreven uit Lesna
in Groot-Polen, 14 Febr. 1653, geeft een levendig tafereel
van den achteruitgang van het protestantisme in dat land,
onder den invloed van het aldaar zich uitbreidend Jesuitisme.
Meer bijzonder viel de aandacht van Z. H. Gel. op enkele stukken, betrekking hebbende op de kerken in OostIndie en Brazilie en den dienst van den predikant Daniel
Schagen uit Lopik , c. 1635 ter leen verstrekt aan de
gemeente te Fernambuco. Een paar stukken hebben betrekking op Oost-Indie. Daaronder is een vertrouwelijk
schrijven van den predikant Joh. Costerus van 3 Maart
1648, uit het schip de Zeven-Provincien , dat een veel
gunstiger schildering geeft van den zedelijken toestand van
het zeevarend volk, dan men gewoon is in dien tijd daaraan toe te kennen.
Register van losse brieven van October 1555 tot 1568, gedurende Philips regering , tot Alba , berustende op het archief der
stad Harderwijk. Medegedeeld door den Heer Mr. G. A.
de Meester.
N°. 1. 1555, 16 December. Brief van het geldersch
Hof uit naam des konings , verzoekende opgave van alle
geestelijke beneficien in Harderwijk , die de koning als
vorst van Gelre de jure patronatus te begeven heeft; met
het antwoord , dat de regering niet weet , dat hier eenige
147
beneficien zijn, die de jure patronatus tot 's konings collatie staan, dat dit den pastoor evenzeer onbekend is. Vroeger Loquet 38 , W. 62.
N. 2. 1556, 4 Januarij. Het Hof van Gelderland klaagt
bij het Hof van Utrecht over het overtreden van het plakkaat des keizers op de visscherij in de Zuiderzee door de
visschers van Bunschoten , zij blijven waterschepen en de
verboden netten en kayls gebruiken. Vroeger Loquet 65,
N°. 16.
N°. 3. 1556 , 4 Februarij. Amsterdam zendt aan Harderwijk terug het model der netten in de Zuiderzee te gebruiken , door den Secreten Raad bepaald. Vroeger Loquet
65, W. 17.
W. 4. 1556, 17 Febr. en 4 Maart. Brieven van Enckhuizen over het veraccijnsen van zout voor den haring.
Vroeger Loquet 65, N. 18.
W. 5. 1556, 18 Maart. Aalt van Rollik verklaart voor
W. van Honzeler, kon. scholtus te Harderwijk, dat hij over
de Hulshorster kerkweg steeds uit Werden heide had gehaald. Vroeger Loquet 29, N. 20.
N. 6. 1556, 15 April. Afgevaardigden van bannerheeren , ridderschap en steden van Nijmegen , verzoeken den
stadhouder te onderhouden over het herstellen van grieven, zoowel zij als de afgevaardigden uit andere oorden
van Gelderland besluiten eendragtig elkander te zullen
handhaven.
W. 7. 1556, 8 Junij. Antwoord van cantzler en raden
op de klagt door de gedeputeerden van het landschap den
stadhouder ingediend tegen eenige artikelen der ordonnantie van 1547. Zij kunnen niet bedenken welke bezwaren tegen artikel 3 bestaan, daarbij is bepaald, dat naar
de meeste stemmen en opinien zal beslist worden ; dit is
evenwel een algemeen regtsbeginsel. Het doel schijnt echter , dat er geene andere raden zullen benoemd worden
dan inboorlingen. Daarop wordt aangemerkt, dat de keiI(
148
zer den stadhouder toegevoegd heeft vier raden, uit elk
kwartier een, die Z. M. meende der landen costumen en
landregten tamelijk kundig te zijn ; later had de keizer
eene kantzelarij opgerigt en eenige raden, der regten geleerd bij de vier geldersche raden gevoegd , sommigen
waren gekozen uit Gelderland. Het landschap kan geenen
grond aanvoeren, haren heer en landvorst een maat te
stellen, hoeveel uitheemschen hij zou mogen stellen. Het
bezwaar tegen artikel 5, dat het hof alle partijen zal mogen verschrijven, en in der minne te accorderen, is niet
alleen niet tegen het tractaat van Venlo, maar in tegendeel
eene gunst, waardoor vele kosten worden uitgewonnen.
Zoodanige verschrijving is bij hertog Karel en den vorst
van Kleef ook gedaan en het landschap aangenaam, blijkens de reformatie der leenregten van 1547.
De bepaling van artikel 11, dat stadhouder en raden
kennis zullen nemen van de zaken betreffende de domeinen, is niet strijdig met het tractaat. Het behoort aan
het vorstelijk gerigt. Bij het tractaat is wel gesproken ,
dat dezer landen onderdanen als lidmaten en onderdanen
des Heiligen Rijks geholden zullen worden , en dat men
zich solde weten te berigten wat het Rijk in deze zaak
verordend heeft; maar des keizers intentie is niet geweest,
dat deze landen den regten of gebruik des Rijks verder
onderworpen zullen worden , dan zij voor dezen waren.
De geschillen wegens beneficien , staande tot praesentatie of collatie des keizers, ook aangaande materien possessoir en geestelijke goederen, competeren den Vorst; deze
zaken voor den land- en stadregter te rigten , zoude zeer
absurd zijn en de onderdanen dus regterloos of de heer
van zijne hoogheid en collatien beroofd blijven. De possessoire actien van leengoederen aan de leengerigten zou den
leenlieden grooter onkosten veroorzaken , enz. tot 22 punten toe.
Hierop gaf het landschap een tegenschrift dd. 11 Junij.
149
Sedert 1547 zijn bij den stadhouder gedurig vele klagton
ingediend ; verschillende zaken die tot de ordentlijko gerigten behooren, worden voor de cantzelary getoogen ; de
uitheemsche raden hebben , vooral wanneer een der vier
inheemschen niet verschynt, de overhand, vandaar dat partijen boven stad- en landregten bezwaard worden. Uit de
woorden des tractaats , dat den stadholder raden zullen
worden toegevoegd, die de costumen en landregten verstonden en ook de ampten en offi.cien bediend zullen worden van lieden daartoe bekwaam , binnen den lande gezeten of geërfd, kan niet anders worden opgemaakt, dan
dat de Raden uit de onderdanen den stadhouder zouden
besteld worden.
Het is ook billijk ,de inheemschen voor de uitheemschen
te trekken , tot welvaart van het gemeen en tot nut van
den koning.
Dat hertog Karel ook daartegen had gehandeld beteekende niets; hij zoude gelukkiger geregeerd hebben, indien
hij met zijne geboren onderdanen te vrede was geweest,
en dan was het niet noodig geweest, als in 1538 en eenigmaal te voren , bijzondere voordragen daarover te maken ,
als in het 29 e en 34e artikel van het verdrag van 1538
te zien is.
Het verschrijven in der minne geeft geene aanleiding
tot klagen, als het niet geschiedt om de partijen daardoor
van stad- en landregten af te trekken.
De cognitie over de vorstelijke domeinen, waarvan de
vorst de possessie heeft , kan aan zijne kamer gehouden
worden , daar de vorst niet recognosciert eenen anderen
en zijne kamer eene ordinaire jurisdictie heeft , maar desfals moet de furst entweder aan dat gerigt , daar de uytgang van hem geschied, of voor onpartydige nabuurfursten
of voor verordenten der landschap ; daarvan nog in vrisser
memorie is, het exempel doe de doodelijke ontzetting hertog Karel's , vermoge des verdrags van 1538 door veror-
150
denten der landschap , met toedoen der furstelijke raden ,
zijn emendiert worden; want indien Cantzler en Raden in
zaken der fursten domeinen erkennen zullen , moesten zij
eerst in der zake des eeds verlaten zijn. Bij geen fursten
in het Rijk der Duitsche natien is het geschied en gepractiseerd , dat furstelijke raden furstelijke zaken beraadslagen en verdedigen moeten en niet in haar eigen fursten
zaken tot rigters gesteld worden.
Heeft hertog Karel zaken aan zich en zijnen Raad getrokken, daar volgens het beweeren van den landdag niet
behoorende , dan was er ook steeds geklaagd.
De woorden van het tractaat „maar zal dezelve onderhalden als lidmaten van het Roomsche Rijk" geven te kennen , dat zij den regten of gebruiken des Rijks niet verder
onderworpen zijn zolden dan zij voorheen zijn geweest, dit
gestaan de Gedeputeerden wel in het gemeen , maar niet
indistructe , dan zoo eenige zaak voorviel die in de stad- ,
land- of leenregten niet decideerd were, daar moest immers
dat gemeene beschreven regt alsdan stat hebben , anders
zoude men niet weten , waartoe de woorden des tructaats
den onderdanen te goede gedijen mogten.
De particuliere patronen , 't zij in petitoire of in possessoire zaken , mogen niet boven het tractaat bezwaard
worden.
De executien der sententien tot erkentenis des fursten te
laten , kan niet toegelaten worden ; wie den anderen zijne
possessie wil verwinnen moet dit met stad- en lan dregt
uitvorderen.
De koning is verpligt als furst van Gelre in het administreren der justitie in zaken van wederdoopers en sacramentanen , des Rijks ordening of het gemeene keizerlijke
regt te volgen, is billijk; bij verscheiden brieven heeft de
keizer beloofd Gelderland niet anders te behandelen dan
als onderdanen en lidmaten des Rijks ; te zien in het traetaat van Venlo, den conformatiebrief te Spier , het verdrag
151
van Augsburg, het renversaal van 1549 en den conformatiebrief des konings van 1555. Het was op geenerlei wijze
te vermelden, dat het tegen de ordenung der regten ware,
dat zulke woorden den onderdanen niet tho goede solte
opereren , ook zoude tegens den gemeenen regel zijn , dat
men der keizertin en prinsen beneficien latissime zal uitleggen. Daaruit zou niet alleen een absurditas maar ook
eene groote onbillijkheid volgen, namelijk nademaal de landen van Gelre tot de rijks-stuyr mede aangeslagen en als
zij in de betaling versuymig door de kijzerlijke fiscaal aan
het kamergerigt mogen geladen worden , volgens het verdrag van 1548, dat zij van het Rijk lasten en schade en
geen voordeel zouden hebben ; het is geen nieuws, dat men
zich in deze landen zoo langzaam tot de keizerlijke constitutien heeft verstaan, want de experientie leert dat steden
en landen van hare olde gewoonten door eenige constitutien of edicten niet ligtelijk zijn af te brengen. Het zou
in deze landen een zeer ongenadig en ongewoonlijk ding
zijn, ook tot geen heil of welvaart , dat de onderdanen
met de heimelijke inquisitie boven het gemeene regt zullen
bezwaard worden, daar niemand vrij of onschuldig zoude
zijn, in zaken daar getuigen niet genoemd worden, om
tegen haar persoon en attestatie te excipieren en dezelve
te wederlegger, of met andere kondschappen en bewijzen
zich te verdedigen. Het straffen der ketters mag men wel
lijden, maar het moet volgens stad- en landregten geschieden , enz. Vroeger Loquet 3, N°. 24 a en b. Hierbij is
nog een extract uit het zelfde stuk gevoegd.
Eene copie van het wederantwoord van Cantzeler en Raden , van 1659, nader toelichtende dat wat geschiedt niet
is in strijd met de tractaten ; waarbij gevoegd is een
antwoord der Gedeputeerden , dat zij geene magt hebben
met den stadhouder verder te handelen , dat hij verzocht
wordt zich tot den landdag te wenden, Vroeger Loquet
3 , N°. 24.
152
N. 8. 1556 , September. Reces van de vergadering der
Hanze-steden te Keulen. Vroeger Loquet 16 , N°. 34.
N°. 9. 1556, 30 September. Brief des magistraats van
Harderwijk aan het Hof, klagende dat eenige schepen van
ingezetenen, om dat zij met enge netten gevischt hebben,
in arrest zijn genomen te Elburg , waar de schout geene
verhorging toelaat tegen der stads regten, Loquet 65, N.
19 ; benevens bevel van het Hof om de schepen uit het
arrest te ontslaan.
N. 10. 1556 , postdie Catharinae Virginis et Martyris.
Ordonnantie voor het weeshuis. Vroeger Loquet 45, N. 1.
N. 11. 1556, 12 December. Klagte van Harderwijk aan
den scholtus van Putten en Ermelo , dat te Horlo visch
aan wal is gebragt tegen de voorregten dezer gemeente.
Vroeger Loquet 65 , N°. 20.
N. 12. 1556 , zonder datum. De weesmeesters verzoeken aan de gemeente Harderwijk eene plaats om het weeshuis te bouwen. Vroeger Loquet 45 , N. 3.
N°. 13. 1557, Januarij en Februarij. Verklaringen voor
den schout afgelegd omtrent het gebruik der heidevelden.
Vroeger Loquet 29 , N. 21.
N. 14. 1557, Bartholomei. Punten te behandelen op
den Hanzedag te Lubek , waarbij gevoegd is eene gedrukte
publicatie van burgemeester en raden der algemeene duitsche Hanze-steden , om alle vergaderingen tegen den keizer en het Rijk te beletten. Vroeger Loquet 16, N°. 35.
N°. 15. 1557, 18 Maart. Resolutie op den landdag genomen , dat vermits cantzler en raden , het tractaat en
andere verdragen te widder die onderdanen bezwaren, een
ygelijk zijn berigt en bewijs tusschen dien dag en den
heiligen hoogtijd van Paaschen aan de hoofdstad van ieder
kwartier zal leveren ; dat de overgeleverde bezwaren bij de
Gedeputeerden, door den stadhouder binnen eene maand
na Paasschen op te roepen , met den stadhouder zullen
onderzocht worden. De onkosten daarvan en die wegens
153
de legatie naar Brussel zullen in de drie kwartieren uitgezet worden. Bij adelijke eer en ware woorden beloven
zij elkanders personen en goederen te zullen verdedigen
tegen al degenen, die hen boven land- en stadregten willen
bezwaren , of de koning of zijn stadhouder met woorden
en werken eenige ongenade mogt betoonen, daar het landschap alleen de handhaving van het tractaat van Venlo
alle andere verdragen , vrijheden en geregtigheden wenscht.
Vroeger Loquet 3, N. 25.
N°. 16. 1557, 4 Augustus. Copie der verklaring van
Otto van Heezevelt, over het betalen der smalle tiend in
Gelderland. Uitgegeven door Schrassert in zijn Codex GelroZuiph. Vroeger Loquet 24, N°. 2.
N°. 17. 1557, Stephani. Brief van Zutphen, verzoekende
aan Harderwijk om het aandeel in de kosten tot de legatie naar Brussel, als lid der Hanse-steden te zenden, benevens de kwitantie van dertig daalders. Vroeger Loquet
143, N. 36.
N. 18. 1557, December. Verklaringen, dat Arnhem en
Harderwijk vrij zijn van de tolheffing des konings te Arnhem en verzoek van laatstgemelde stad aan het Hof om
de ingezetenen bij het regt , door hertog Arnold geschonken , te handhaven. Vroeger Loquet 25, N°. 16.
N°. 19. 1558, January. Plakkaat des konings tegen het
geld gemunt te Nijmegen , Batenburg, Deventer, Thoren
en Reckem. Vroeger Loquet 32, N°. 8.
N°. 20. 1558, 5 Februarij. Copie van het besluit des
konings tot het oprigten eener Rekenkamer in Gelderland.
Vroeger Loquet 24 , N. 3.
N°. 21. 1558, 10 Februarij. Brief van Kampen aan Hamderwijk , dat de regering er genoegen mede neemt dat hun
scherpregter , Thomas van Milanen , ook Harderwijk voor
eerre jaarlijksche bezoldiging dient. Vroeger Loquet 23,
N°. W.
W. 22. 1558, 14 Februarij. De stadhouder graaf van
154
Hoorn , roept op uitdrukkelijk bevel des konings, tegen
13 Maart, afgevaardigden uit den Raad op, tot het bijwonen van den landdag. Vroeger Loquet 16, N°. 8C.
N°. 23. 1558, 2 Maart. Hendrik Willems Droechschere
en Vlent zijne vrouw, verklaren aan Gerrit Maryssen, uit
hun huis bij de markt gelegen, eenera uitgang schuldig te
zijn. Vroeger Loquet 43, N°. 9.
N°. 24. 1558, 30 April. Emanuel Philibert, hertog van
Savoyen, gouverneur- en kapitein-generaal, verzoekt eenige
stukken geschut den brenger mede te geven , om op de
oorlogschepen gebruikt te worden. De stad zal hierop wel
geen bezwaar maken , daar ,de Generale Staten er over gehoord zijn. Vroeger Loquet 58, N°. 7.
N°. 25. 1558, 4 Augustus. De regering van Elburg verzoekt Harderwijk Egbert Bosch als burger van Elburg te
erkennen. Vroeger Loquet 36, N°. 4.
N°. 26. 1558, Julij en November. Magdalena, gravin
van Weedt, abtdisse te Elten, klaagt aan het Hof dat kort
voor dat Karel V in het bezit van Gelderland was gekomen , ingezetenen van Harderwijk te Kemmenade , buurtschap Appel onder Nijkerk , veertig groote beste eiken
boomen, het stuk over de twaalf daalders waardig, hadden
afgehouwen zonder toestemming der toenmalige abtdisse ,
Veronica van Rijkenstein. Vruchteloos had zij om schadevergoeding gevraagd. Harderwijk gaf te kennen, dat het
vroeger niet had geschreven, daar eenige raadsvrienden om
de pest afwezig waren ; maar hetgeen geschied was , was
op last van den bevelhebber des hertags in den kleefschen
oorlog, tot verdediging der stad ; het was nu veertien jaren geleden ; intusschen was de abtdisse herhaalde malen
hier geweest en had nimmer over deze zaak gesproken. De
abtdisse herinnerde hoe evenzoo, maar van oneindig minder
waarde, met den erfvoogd tot Erckelens op het goed Staveren was gehandeld en hoe de stad tot schadevergoeding
was verpligt ; zij wenschte de beslissing door onpartijdige
155
personen. liet Hof biedt zijne bemiddeling aan. Vroeger
Loquet 20 , N". 9, 10 en 11, en 82 , N. 52.
N°. 27. 1558 , December. Brieven van Arnhem , Nijmegen en Keulen, over het verleenen van bijstand aan de
Hanze-steden Revel en Riga tegen de Muscovieten , die
reeds Narva en Dorpt hadden ingenomen. Vroeger Loquet
16 , N°. 37.
N°. 28. 1559, 10Februarij. Het Hof verzoekt dat voortaan de burgers ten einde tolvrijheid te Arnhem te genieten , voorzien zijn van bewijzen van burgerregt. Vroeger
Loquet 25, N°. 17.
N°. 29. 1559 , 4 April. De regentesse Margaretha beveelt , volgens advies van Viglius , dat de onkosten voor
de legatie naar Brussel, volgens oud gebruik zullen omgeslagen worden. Vroeger Loquet 7, N. 1.
N. 30. 1559, 14 Julij. De geldersche en overijsselsche
Hanze-steden melden aan Keulen , dat zij te Lubek de
vergadering niet kunnen bijwonen, omdat zij van den koning continueel beschreven worden. Vroeger Loquet 16 ,
N°. 38.
N. 31. 1559, sint Jacobs avond. Besluit van den landdag binnen Arnhem beschreven, om zijne gezanten op ultimo Julij binnen G-end voor het vertrek des konings te
zenden. Voor ditmaal zal aan het verlangen des konings
voldaan worden ; doch onder protest , dat in het vervolg
dergelijke oproepingen niet meer geschieden, zijnde tegen
des lands vrijheden. Zij moesten bij den koning nogmaals
aandringen op het herzien der cantzelarij-ordening. Vijftien personen werden gecommitteerd. Vroeger Loquet 3 ,
N°. 26.
W. 32. 1559 , Julij. Extract uit liet landdagsreces omtrent het dagvaarden van het Hof in de zaak van de weduwe van Gent en Plettenburg, tegen den domheer A. van
1Jsendoorn. Vroeger Loquet 20, N. 12.
N. 33. 1560, Maart. Klagte over het Hof door afge-
156
vaardigden van bannerheeren , ridderschap en steden van
Gelderland, overgegeven aan de Regentesse. Vroeger Loquet 3 en 20, N°. 27 en 13.
N°. 34. 1560, 3 April. Copie-acte van de commissie
van keizer Ferdinand , gegeven te Speijer aan Georg Berlin en Ludwig Sthat, der beide regten leeraars, advocaten
van het keizerlijk kamergerigt ; dat de zaak tusschen hem
en des Rijks getrouwen Hans van Holte en zijne medekrijgsverwanten , klageren , en Willem hertog te Gulik ,
Cleve en Berg zijn lieven zoon en furst, beklaagden, wegens verwerkten poene des keizerlijken en heiligen Rijks
opgeregte landvrede en mandati de restituendo , aan het
keizerlijk kamergerigt onafgedaan zijnde, daartoe eenige
bewijzen van zekere positien en artikelen noodig zijn; dat
zij verzoeken eenige personen te hooren, benevens het
besluit der regering om dat verhoor, zonder haar toedoen
te houden , krachtens de privilegien te weigeren. Vroeger
Loquet 23, N. 9. 12 September 1561 dringt de keizer
er nogmaals op aan. Harderwijk hoort de getuigen volgens de voorschriften der vrijheden.
N. 35. 1560, ultimo April. Brief der rekenkamer van
Gelderland aan Harderwijk, dat de koning geld noodig
heeft, dat Harderwijk goederen in pandschap bezit, dat
die meerder waarde hebben , dat zij ze dus namens den
koning willen lossen , of wenschen eene nadere overeenkomst te sluiten. Vroeger Loquet 24, N°. 4.
N°. 36. 1560. Wolf Brink , Gerrit Neugens en Frans
Willemsen van de Wall , rentmeesters van Harderwijk ,
geven aan pastoor Rutger van Baar een schepenbrief,
waaruit blijkt , dat Mensse Jansz. en zijne huisvrouw
eene rente geven van vijf daalders. Vroeger Loquet 43,
N°. 10.
N. 37. 1560, 29 October. De stadhouder roept den
landdag van bannerheeren, ridderschap en steden van Gelderland te zamen.
157
N°. 38. 1560, 20 November. De stadhouder verzoekt
het plakkaat tegen de I-Ieidenen af te kondigen.
N°. 39. 1560, dingsdag avond na Catharina. Verslag van
hetgeen op den landdag is geschied. Sommige leden der
ridderschap maken er bezwaar in, dat de landdag beschreven is op verzoek der vier hoofdsteden , zij zijn geene
meesters. De hoofdsteden verklaren , dat zij het in het belang van het landschap verzocht hebben ; de cantzelier
geeft te kennen , dat de landdag was aangesteld om den
stadhouder te ontvangen , om het rapport der brusselsche
legatie aan te hoor in. Het landschap heeft den stadhouder
welkom geheeten en verzocht de verzekering , dat de privilegien zullen gehandhaafd worden ; de stadhouder antwoordde , dat dit niet gebruikelijk was, en dat hij tot het
geven der verzekering geen last van de Hertogin had.
Het landschap verklaarde dat het geen genoegen neemt
in de commissie des stadhouders, waarin opgedragen wordt,
zorgvuldig toezigt te nemen in het corrigeren van straffen
van de lutheranen, herdoopers en andere ketters; want
daarmede zou de inkwisitie worden ingevoerd , enz.
N°. 40. 1560, 29 November. Bannerheeren, ridderschap
en steden verklaren , gecommitteerden tot de Regentesse
te zenden , om op de onderhouding van het tractaat van
Venlo en de vrijheden aan te dringen , ook om een regtsgeleerde aan te nemen tot verdediging , zij brengen tot
voorloopige kosten duizend daalders op. Vroeger Loquet
3, W. 28.
N°. 41. 1561, 10 Januarij. De stad Thiel vraagt inlichting te Harderwijk omtrent het weeshuis. Vroeger Loquet
45, N°. 2.
N°. 42. 1561, 26 Januarij. Stukken betreffende de vergadering der Hanze-steden te Keulen. Vroeger Loquet 16,
N°. 39.
N°. 43. 1561, 4 Februarij. Brief van Arnhem aan Harderwijk ; den 9f11 Februarij moeten de scholten rekening
158
doen der schattingspenningen; zij verzoekt eenen afgevaardigde te zenden om de rekening aan te hooren ; kan het
zijn Johan Voet , als zijnde zeer ervaren in die zaken.
Vroeger Loquet 7, N°. 2a.
N°. 44. 1561, 5 Februarij. Hattem schrijft aan Harderwijk , dat haar zekere warnong en boodschap gedaan is ,
waardoor de oude herkomen worden bezwaard , zij zendt
daarom Lubbert van Oldenbarnevelt om de zaak mondeling
mede te deelen en raad, hulp en bijstand te verzoeken.
Vroeger Loquet 35 , N°. 1.
N°. 45. 1561, 15 Maart. Plakkaat op de jagt. Vroeger Loquet 28, N°. 2 en 3.
N°. 46. 1561, 2 April. Anna van Essen verklaart aan
de priesters Johan van Brienen en Arent Onraat, als procuratoren der vicarien der Vrouwenkerk, een rijder-gulden
's jaars , uit een kamp bouwland in de Holststeeg gaande ,
schuldig te zijn. Vroeger Loquet 43, N°. 11.
N°. 47. 1561, 22 Augustus. Het kapittel van St. Maria
te Utrecht verzoekt de regering van Harderwijk het proces tegen Aart Engelen te beeindigen. Vroeger Loquet
39, N°. 5.
N°. 48. 1561, St. Bartholomeusdag. De schout van
Koeth te Ermelo geeft op hoeveel op de schatguldens
betaald is. Vroeger Loquet 7, N°. 2.
N°. 49. 1561, 24 September. Brief van Willem van
Scherpenzeel, drost der Veluwe, verzoekende dat de regering van Harderwijk een harer leden zal zenden om in het
landgerigt zitting te nemen. Vroeger Loquet 26, N°. 2.
N°. 50. 1561, 30 November. Elburg verzoekt Harderwijk een tinnen kwart kan bontsche maat te laten maken.
Vroeger Loquet 94, N°. 1.
N°. 51. 1562, zonder datum. Verdrag van dertien veerschippers , ter goedkeuring aan de regering van Harderwijk gezonden , over het varen naar Amsterdam. Vroeger
Loquet 68, N°. la.
159
Y. 52. 1562, 27 Februarij. Claas van Oldenbarneveld,
dijkgraaf van Arckemede , geeft de regering van Harderwijk kennis van eene vergadering der geërfden en verzoekt
afgevaardigden te zenden. Vroeger Loquet 30, N°. 5.
N°. 53. 1562, 28 Maart. De stadhouder verzoekt, namens de Hertogin gouvernante , onderzoek te doen naar
een boekje te Antwerpen verspreid, „Belijdenis des gelo0 fs"
en de verspreiders te vervolgen. Vroeger Loquet 82 ,
N°. 53.
N°. 54. 1562 , vrijdag na den heiligen paaschdag. De
regering van Zutphen verzoekt Harderwijk den koster van
Zutphen, Rleifart Guldenarm, te laten passeren. Vroeger
Loquet 25, N°. 18.
N°. 55. 1562, 4 Mei. Burgemeesters, schepenen en raad
van Nijmegen , klagen over de belemmeringen die te Keulen hunne kooplieden ondervinden , dat hunne bezwaren
op de Hanze-dagen niet waren verhoord , dat zij daarom
ongenegen waren de vergadering, op Trinitatis te Lubek
te houden , bij te wonen. Vroeger Loquet 16 , N. 40.
N°. 56. 1562 , 30 Mei. Het landgerigt had 25 Oct.
1554 in de zaak tusschen de gemagtigden der Smullingen
en der erfgenamen van Sander Bentinck te Nykerk gewezen , dat men den ordelwijzer zijn nootvarst in het toekomende niet zoude afwinnen , ten ware den drost ter gelegener tijd eerst had doen verschrijven verordenten der
steden en der ridderschap, opdat zich de ordelwijzer met
dezelven te regt zou mogen beraden, nu schrijft de drost
aan Harderwijk om een raadslid te zenden op 10 Junij te
Nykerk , ten einde deze clarong na te komen. Vroeger
Loquet 26, N°. 3. De drost roept vervolgens op om het
landgerigt te Ede en elders bij te wonen , N°. 4.
N°. 57. 1562 , 1 Junij. Harderwijk herinnert Deventer
aan het privilegie van 1291, waardoor de burgers in ascensu et descensu geen hooger tol op den IJssel dan duos
denarios et obulum zullen betalen ; tegen dat privilegie
160
was Riekolt Jacobsen Luik tol afgenomen. Vroeger Loquet 25, N. 19.
1562 , 13 Junij. De stadhouder schrijft eenen
N. 58.
bededag uit voor het herstel van den kroonprins van Spanje.
N. 59. 1562, 20 Junij. Jan Rijcksen en Geerte zijne
vrouw, geven aan de priesters Johan van Bruenen en Aerndt
Onraedt, procuratoren van de gemeene vicarien eenen uitgang. Vroeger Loquet 43 , N°. 12.
N°. 60. 1562, 24 Junij. Het Hof te Arnhem schrijft aan
de Regering te Harderwijk , dat het vernomen heeft dat
hun raadsvriend geweigerd wordt getuigen te laten hop
-ren,tzijgwodhevanigrsld;t
dit elders niet geschiedt ; het verzoekt daarom dit toe te
laten of het zal de gouvernante er kennis van geven.
Harderwijk bleef weigeren. Loquet 23, N. 12.
N°. 61. 1562, 27 Junij. Het landgerigt vonnist , dat de
geërfden te Leuvenum en de ingezetenen van Hierden
over de velden met landregt moeten procederen. Vroeger
Loquet 29 , N°. 22.
N°. 62. 1562 , 2 Julij. Everhardus Swaen , pastor Ecclesiae et decanus jurisdictionis Veluae, judex ordinarius dagvaart Theodorus Dorrhe, vice-Curtis te Elburg, om te verschijnen 7 Julij te Nijkerk ad locum nostrum judicialem ,
ter instantie van de pastoors Rutger van Boer en Andreas
Jacobi Fylani , die hij van diefstal beschuldigd heeft. Dorrhe
antwoordt, dat hij niet zal komen, tenzij de andere pastoors
ook tegenwoordig zijn. Vroeger Loquet 42 , N. 21.
N°. 63. 1562 , 19 September. Brief van Kampen. Harderwijk stelt voor den scherpregter van Kampen ook in
hare dienst te nemen , Kampen antwoordt , dat het niet
mogelijk is twee heerera te dienen en aan twee met eeden
verbonden te zijn ; men wil hem echter wel, wanneer het
noodig is, dienst laten doen. Vroeger Loquet 23, N. 13.
N°. 64. 1562, 17 October. Het Hof zendt een adres en
twee soencedullen van wegen Reinier Rijks, burger dezer
161
stad, verzoekende te onderzoeken naar de toekomst van
den nederslag. De regering antwoordt , dat het bij haar
niet gebruikelijk is , wanneer de handdadiger van eenen
nederslag uit de stad en vrijheid vlugt, zoo als in casu,
eenige inkwisitie te doen , anders dan bij des nedergeslagenen bloedverwanten gevraagd , dat zij hiervan niet mogen afwijken; het origineel soencedul door partijen geteekend komt overeen met het afschrift aan het Hof geleverd..
Het is gebruikelijk , wanneer de dader zich met des nedergeslagen vrienden heeft verzoend, hem de stad en vrijheid volgens de willekeuren voor veertig ponden niet te
weigeren; maar wat hij voor de genade des landsheer moest
geven, kunnen zij niet taxeren. Zij kunnen eenen handdadiger van eenen doodslag beleiden in hare stad tot haar
of des lands vorst wederroepen. Hij was steeds onbesproken , de waarde zijner goederen als zijnde buiten de stad
gelegen, kunnen zij niet beoordeelen. Vroeger Loquet 23,
N°. 14 en 15.
N. 65. 1562, 16 November. Brief van Johan Bentink,
rentmeester op de Veluwe, aan Harderwijk, om den ti lasdag uit te stellen. Vroeger Loquet 24, N. 5.
N°. 66. 1562 , prima dominica, quinta post Trinitatis.
Frater Lambertus Weerd , conventus Hardervicensi gardianus et caeteri patres et fratres minorum ordinis Sancti
Francisci , verklaren dat frater Gerardus Westrenen, zijne
primitius in conventu Herderviceno gevierd heeft. Vroeger Loqust 42 , N". 20.
N°. 67. 1563 , Maart en April. Plakkaten des konings
op de jagt. Vroeger Loquet 28, N. 4 en 5.
N°. 68. 1563, 14 Junij. Een deurwaarder van den geheimen raad des konings beteekent een brief des Konings dd. 14 Junij 1563 , aan den burgemeester van li arderwijk Herman van Oldenbarneveld en den pachter van
's konings tol, Odulphus tol, Gerard Mulaert in tegenwoordigheid van eenera gedeputeerde van 's Hertogenbosch
xvIii. J.
II
162
en eenera bode der eantzelarij ; bij welken brief de burgers
van 's Hertogenbosch vrij worden verklaard van alle tol- en
ongelden in Gelderland , op grond van een tractaat van
het jaar 1203 binnen Leuven gesloten, tusschen Hendrik
hertog van Braband en Otto graaf van Gelderland. Vroeger Loquet 25, N°. 20.
N°. 69. 1563, 14 Augustus. Een vonnis der schepenbank van Harderwijk. Alsoo Jan °Claasen van Munster
zich op pandsterking onbillijker wijze verhalden en Coenen,
de panden soo hem die geswooren stadsdienaar gelovet en
behandigt, heeft afdrengen wollen, daardoor hij sich tegen
het gerigt vergreepen en na den scherpsten regt zijn lijf
verbeurt heeft, soo hebben de gemeene schepenen , om
Gods wil en voorbede zijner vrienden, hem zijns lijfs op
dit pas begnedigt, mits dat voortaan op sijn lesten koir
gaan sal , en soo hij sich tegen iemand datelijk entgaan
mogt , dat sij dan de leste en eerste misdaad te gelijk vervolgen en straffen willen. Dus sal Jan sijne mishandeling
openbaar bekennen en van de schepenen op sijn keien rittende genade en van den beledigten Coenen vergif fenis om
Gods wil bidden; en dit geschied sijnde eene gewoonlijke
orffede voor sich, sijne erfgenamen en verwanten sweeren,
dat hij sijner gevankenisse halven, burgemeesteren, schepenen en raad, hare dienaren, burgeren en inwoneres niet
wil belasten.
Deze sententie is hem voor de schepenen op de kamer
voorgelezen, daar hij op sijne keien vallende van .de schepenen vergiffenis bad en na de klokkenslag voor 't portaal
nederviel en van de schepenen andermaal genade en van
Coenen vergiffenis bad , dat hij hem na sijn lijf gestaan
had , voorts de orphede in forma consueta gesworen voor
burgemeesters Sweder van Hoeclum en Jan van Vanevelt.
Vroeger Loquet 23 , N. 17.
N°. 70. 1563 , 4 September. Extract uit het landdagsreces , wegens geschillen van het gerigt aan den Engelan-
163
derholt. Vroeger Loquet 27, N°. 2'' ; hierbij behoort een
genoegzaam vergaan geschrift , bevattende een verhaal van
de zamenkomst der ridderschap en stedengezanten met den
stadhouder op het Loo ; toen deze het voornemen had
met cantzler en raden het gerigt aan het Engelanderholt
mede bij te wonen , waartegen de ridderschap en steden
zich verzetten, als zijnde in strijd met de bepalingen van
1357, 1390, 1444 en 1461. Vergelijk G. van Hasselt
De klaarbanken van Enzgelanderholl , bladz. 10 enz.
N°. 71. 1563, 4 November. Het sint Agnieten-convent
te Harderwijk geeft Aaltje Reijers vergunning om op de
werf aan den Arkerdijk te timmeren. Vroeger Loquet 38 ,
N. 13.
N°. 72. 1563, 14 November. Bepalingen door de regering te Harderwijk vastgesteld omtrent den afslag van visch.
Vroeger Loquet 65, N°. 21. Waarbij behooren brieven van
drossaard, burgemeester, schepenen en raad van Terschelling en Texel.
N°. 73. 1563, 6 December. Verhaal van hetgeen op den
landdag te Nijmegen is geschied ; klagten tegen den cantzler en raden wegens het schenden der vrijheden en het
Venlosche tractaat.
Nijmegen geeft te kennen, dat voor eenige jaren op den
Valkhof, , bij schepenen een vonnis ter appellation gekomen
was, en schepenen zich daarop langwijlig beleert hadden
en toen het vonnis uitgesproken was , had de verliezende
partij zoolang bij cantzler en raden aangehouden , dat
den amptman van Over-Betuwe bevolen hadden het vonnis niet ten uitvoer te leggen, ofschoon de schepenen aanboden het te verdedigen; zelfs om het proces en de sententie, op kosten van ongelijk , door verschillende academien
of den Hoogen Raad te Mechelen te laten onderzoeken,
alles te vergeefsch; Nijmegen wenscht bij het landschap
hulp tegen die inbreuk op de vrijheden.
Arnhem verklaarde , dat de slaring aan het Engelander1
ons
zij
H
164
holt voor menschen gedachtenis geweest is ; dat ook ongeveer 90 jaren geene daring geschied was, dat de stadhouder
er eene in September had willen houden , maar dat de
cantzler en raden ook zitting hadden willen nemen, waardoor de claring geenen voortgang had kunnen hebben.
Ook tegen die inbreuk wordt hulp verlangd.
Er wordt besloten den stadhouder te verzoeken daarin
te voorzien en anders bij het Hof te Brussel te klagen.
Doctor Leeuwen, Leoninus, is willig het landschap te Brussel te dienen; de bisschop van Atrecht had verklaard, dat
de Gelderschen bij de Regentesse moesten aanhouden, dan
zouden zij in genade ontvangen worden. Het kwartier
Zutphen was wijfelende , hetgeen euvel werd opgenomen.
Dat kwartier trad later toe. Vroeger Loquet 3, N°. 28a.
N°. 74. 1564, 31 Januarij. Copie van hetgeen op den
landdag te Nijmegen is voorgevallen ; deze copie is zeer
vervuurd.
Ieder kwartier zal zijne afgevaardigden benoemen , zoo
uit de steden als uit de ridderschap, de namen zullen aan
Nijmegen medegedeeld worden. Zij zullen zich den 5e11
April des avonds in het logement het Hert binnen 's Hertogenbosch en B en April te Brussel in het wapen van Hongarijen laten vinden , daar komen ook de afgevaardigden
van het kwartier van Roermond.
Den stadhouder zal het medegedeeld worden ; de leden
van het kwartier de Veluwe , die aan het Engel anderholt
te doen hebben, meenen dat zij in Mei terug zullen zijn,
zoo dat de klaardag dan heropend kan worden.
Na den afloop der brusselsche legatie zullen de afgevaardigden jaarlijks eens vergaderen, eerst te Roermonde,
dan te Zutphen, daarna te Arnhem om de bezwaren te
vernemen en naar bevind te handelen.
De bezwaren van Diederik van Plettenberg, Anthony
van Ray , Jelis Piek en der schepen van het ambt Kriekenbeek tegen het Hof zullen in geschrift gebragt worden
165
en mede naar Brussel worden genomen. Vroeger Loquet
3, N". 284.
N. 75. 1564, 10 Februarij. Verklaring omtrent het gebruik van het Leuvenumsche heideveld door ingezetenen
van Hierden. Vroeger Loquet 29 , N. 24.
N. 76. 1564, 10 Februarij. Accoord tusschen Gerrit
Voet Gz. en de holtrigters van het Speulderbosch ; de magistraat van Harderwijk zal in hunne geschillen over eenige
houtgewassen beslissen. Vroeger Loquet 29 , N°. 23.
N. 77. 1564, 6 April. Copie van het verhandelde binnen 's Hertogenbosch, in het Minnebroederen-klooster bij
de afgevaardigden der bannerheeren, ridderschap en steden
van Gelderland , waarbij Zweer van Hoeklom , burgemeester van Harderwijk. Het stuk is zeer vervuurd en hier
en daar onleesbaar. Wij zien er uit, dat de afgevaardigden
eenen brief aan den stadhouder schreven , verzoekende
spoedig te Brussel te verschijnen om hen behulpzaam te
zijn; hierna vertrokken de gezanten naar Brussel en kwamen er den 8e! April. Den volgenden dag verscheen doctor Leoninus en ontvingen zij berigt van den stadhouder ,
dat hij donderdag of vrijdag te Brussel zou zijn en zooveel
als redelijk was hulp zou verleenen. Den tienden April
zijn zij met Leoninus in conferentie getreden en twee
adressen gereed gemaakt, die den volgenden dag in het
net waren geschreven. De vraag over het Engelanderholt
gaf tot geene bedenkingen aanleiding ; maar bij het bezwaar van Nijmegen zou onderzocht worden, of het vonnis
op het Valkhof gewezen zou zijn tegen het landregt van
Over-Betuwe dan niet, en in geval dat landregt niet bewezen was , zal de ridderschap van Over-Betuwe de executie
van het vonnis laten geschieden ; of het appel van Herwen
en Aart op den Valkhof te Nijmegen behoort of aan den
Praest.
Vervolgens is een adres aan de Hertogin opgesteld over
de klagten door particulieren bij den landdag ingediend
166
(zie N°. 74) ; zij verzoeken de Regentesse dat zij bevelen
zai , dat ieder klager zijne zaak in geschrift bij de hoofdstad van het kwartier zal indienen, om door den stadhouder , eenige commissarissen van den Hove en afgevaardigden van den landdag , die in de landregten ervaren zijn ,
onderzocht en vereffend te worden.
Den 12 en April hebben de afgevaardigden den graaf van
Hoorn , dien van Egmont en den prins van Oranje bezocht
en om hunne voorspraak gevraagd; dien middag aten gij bij
den Prins, den volgenden dag bij den graaf van Egniont
en den 15en bij den graaf van Hoorn , met de genoemden
en den Stadhouder, die inmiddels was overgekomen, benevens den heer Montenij.
Aan ieder der genoemde voorsprekers, benevens aan den
president , zijn afschriften der adressen gegeven; het verhoor was op 18 April bepaald. Het hof van Gelderland
had den stadhouder inmiddels voorgehouden, dat de afgevaardigden niet behoorden te vergaderen zonder toestemming des konings of van den stadhouder. Leoninus antwoordde daarop , dat zij vergaderen mogen , noodra in den
lande eenig gebrek voorviel, dat daarover voor hni erd en
meer jaren verdragen waren gesloten en door de Hertogen
tot op het tractaat van Venlo steeds bevestigd; blijkets
de acten van 1418 en 1423 en anderen
Den 17en April om drie uur zijn zij voor de Hertogin
verschenen. De prins van Oranje , de graaf van Hoorn,
de stadhouder , de heer van Rárlaymont en de president
Viglius waren tegenwoordig. Leoninus deed het woord.
Tot handhaving der vrijheden zond het landschap de afgevaardigden , zij verzochten de klagten te doen onderzoeken
en daarin overeenkomstig de keizerlijke en koninklijke beloften te voorzien ; verder om eene ordonnantie op het
beleid der justitie in het graafschap Zutphen , zooals zij
door bannerheeren, ridderschap en de steden van dat graafschap was ontworpen, vast te stellen. De Regentesse had
167
daarop met haren Raad gesproken en door den president
laten antwoorden ; dat zij goed gezind was, dat zij het landschap dankbaar was voor het onderhouden der religie en do
gehoorzaamheid; dat zij daarom ook genegen was te onderhandelen en de gebreken te herstellen. Het eerste adres
bevatte het verzoek , om de jurisdictie van Nijmegen op het
Valkhof hersteld en tot hare eerste gestaltenisse teruggebragt
te hebben. Het tweede adres betrof het appel aan het Engelanderholt. Van alden tyden en onverdenkelijke jaren was er
een gerigt aan het Engelanderholt op de Veluwe geweest ;
daar zat de vorst van Gelre teregt in zaken van appel tegen
vonnissen in andere geregtsbanken gewezen, met ridderen
en knechten op de Veluwe geërfd. De vorst had daar steeds
alleen de bloote vraag en bestading des ordels , maar de
ridderen en knechten beraden , stemden en hadden de
wiesdom , volgens diverse aide cedulen , claerboeken, vonnissen of claringen , ordonnantien , rekeningen en opteykeningen ; waarom het gerigt dan ook genoemd was, „claering van ridderen en knechten" , gelijk onder anderen in
Overijssel en binnen het vorstendom in Overbetuwe , de
appellatien op then praest , over aller menschen gedenken
in tegenwoordigheid des vorsten oder van einige geërfden
in Overbetuwe , volmagt hebbende van zijn f. G. van ritteren en knegten verklaart en gedecideerd zijn. Dat de
oude originele landbrief op Veluwe door verleden krygsloopen verbracht und verloren zijnde , hertog Carel , 10
Junij 1532 , op verzoek van het landschap eenen nieuwen
landbrief verleend heeft, waarbij hij beloofd heeft, alle jaar
of ten minsten om de drie jaren, eens met de frunde van
rade und ridderschap van Veluwe, aan Engelanderholt ter
claringe te zitten of ten minsten eenen van die frunden
van raden in sijner f. g. plaatse te schikken, dewelke met
den vrunden voorscr. alle appellatien solden ordelen en
claren.
Dat in September a 1563, na voorgaande verschrijving
168
des stadhouders , ridderen en knechten aan Engelanderholt
goedwillig verschenen waren; maar dat zich daarbij cantzler en raden gevoegd hebben, verklarende mede ter daring
te willen zitten en stemmen uit kracht van den nieuwen
landbrief. Dit b lij kt echter niet uit den brief; want de
woorden , „mit onse vrunden van rade, zijnde van de ridderschap und geërfden op Veluwen" , behooren verstaan te
worden, gelijk als het volgend woord „van Veluwen" alle de
voorgaande woorden determineert , en beteekent dat beide
de voorgeschrevene qualiteiten te samen en in eodem genere personarum verstaan moeten worden, te meer , daar
in de volgende clausul „of ten minsten einen van onsen
frunden" dat woord frunden necessario verstaan moet worden en gerefereert tot die ridderschap en geenerwijse admitteren separatie van de voorscr. qualiteiten.
Dat althans cantzler en raden hierin niet hebben kunnen gecomprehendeert worden, want wanneer eenige furst
of heer persoonlijk in zijn furstelijke digniteit erschijnt en
sich de kennis van zaken aanneemt , alsdan geen stem
mog claren , competeert den van provincialen raden oder
ganselijk stilstaan propter preeminentiam dignitatis , oder
semptlijk mit dem fursten en staande in latere suae dignitatis , tamquam partes quo relato ad totum per se non considerantur , voor een corpus geacht worden en niet meer
dan met eene stem voteren en suffragieren mogen.
Dat ook zoodoende de form van claren naden olden gebruik , 'tgeen de nieuwe landbrief klaaglijk bevestigd, veranderd zou worden en niet meer geschreven kunnen worden
„claring van ritteren en knechten"; maar van „cantzler en
raden en anderen" buiten alle gewoonten van pronuncieren, ook in proprio consistorio den cantzler en raden binnen der stad geassigneert.
Waarom de landschap verzoekt dat die nieuwigheid en
indragt afgesteld worde , volgens het tractaat van Venlo
en het reces van 1559 met con. Maj. te Gent opgerigt.
169
Het derde adres handelde over de particuliere zaken en
verzoekt zooals bepaald was.
Het vierde adres. In den zeldzamen en wilden loop
dezer landen voor de regering van den keizer en koning
was vele onordentlijkheid of ongeschikkelijkheid in het
landregt of de procedure van Zutphen gevallen ; het landschap had den koning eene nieuwe betamelijke ordnung ,
naar regt, usantie en loop der landen verzocht; maar daaraan was geen gevolg gegeven , daarom waren eenige articulen opgesteld , naar het gebruik van het graafschap ; zij
verzochten die te laten visiteren, approberen en voor een
generaal landregt inzitten.
Den 18'» April leverden de gezanten den president Viglius eenige bewijsstukken over , als copiën van bezegelde
brieven en clarongen 1357 en 1394, en extracten uit de
claerboeken , berustende in de rekenkamer van 1423 tot
1470 , benevens de briefwisseling over het verschil en het
verzoek aan hertog Carel om den landbrief van 1532.
Den 20en April hebben de afgevaardigden met eene commissie door de Regentesse aangewezen , ten huize van doctor Hopperus geconfereerd.
De afgevaardigden verzetten er zich tegen , dat de geschillen door den stadhouder , drie uitheemschen en drie
gedeputeerden van den lande zouden beslist worden. Zij
wenschten dat de Regentesse in tegenwoordigheid der afgevaardigden , zonder form van proces, volgens het tractaat
van Venlo zal beslissen.
Nog hebben zij verzocht dat de onkosten der legatie
zouden omgeslagen worden.
In den namiddag van 25 April zijn zij met Leoniuus
voor de Hertogin verschenen, in tegenwoordigheid van den
prins van Oranjee , de graven van Egmont en Hoorn, den
stadhouder , den heer van Barlaimont , den president Viglius en de twee secretarissen Johan van der Aa en Baptista Berty. Het antwoord op de adressen is toen gege,
170
ven, waarvoor Leoninus bedankte; de president beloofde
steeds vertroosting, met vermaning , dat de re ligie vooral
wel onderhouden moest worden en dat het misverstand
tusschen de erfgenamen van Marten van Rossum geeindigd
werd. Hierop namen zij afscheid.
De Hertogin consenteerde op de eerste vraag; in September zou de verklaring geschieden bij den graaf van
Megen, drie commissarissen uit den Grooten Raad en gedeputeerden uit de drie kwartieren; staakten de stemmen,
dan heeft de stadhouder eene beslissende stem. Wordt het
bij haar bevonden dat die van Nijmegen op den Vadkhof
niet tegen landregt gewezen hebben, zoo zal de sententie
voortgang hebben ; anders het vonnis van Herwen.
Omtrent de clarung aan den Eugelanderholt, ordonneerde de Hertogin dat de clarung zal geschieden bij gewoonlijker authoriteit, superintendentie, directie, omvraag
en zoo de stemmen staakten , toeval van den koning als
hertog, of deszelfs stadhouder, of die dezen vervangt, mitsgaders van cantzler en raden, die maar als een ligehaam
gehalden zullen worden. De ridders en knechten en stedenvrienden, die eenmaal in eene zaak gezeten hebben,
zijn bij de clarung uitgesloten. De kosten der clarung
zullen zijn ten laste van zijne Majesteit , zoo wijd die profijten der voorschreven clarung zullen mogen strekken.
De particuliere klagten zullen beslist worden als voorgesteld was. Aan cantzler en raden zal geschreven worden
zich te reguleren naar voorgaande ordonnantien en met
verdere proceduren, executien enz. stilstaan en verhoeden
dat er geene verdere klagten ontstaan.
Het concept-landregt van Zutphen zal door den stadhouder en commissarissen worden nagegaan, waarop de
Regentesse een voorstel zal worden gedaan. Ook Roermond
kan een concept-landregt inleveren. De onkosten die geraamd worden op 8000 daalders zullen omgeslagen worden,
hetgeen overschiet zal bewaard worden. Nijmegen zal be-
171
talen 2800, Roermonde 2000, Zutphen 1400, Arnhem
1800 daalders. De vereeringen werden vastgesteld als volgt :
De stadhouder vier voeder wijn en vier ossen , kostende
f 600; de prins van Oranje twee voeder wijn, I 200, zoo
ook de graven van Hoorn en Egmont en de president
Viglius , doctor Hopperus en Cobelius ieder een voeder
wijn en een os , evenzeer f 200 bedragende , doctor Leoninus f 400, de secretaris van der Aa f 25, Berty f 35,
voor de bevelsbrieven f 25 , de vier secretarissen van de
kwartieren ieder f 50 , de deurwaarders f 18 , te zamen
1668 daalders. Daartoe betaalde Nijmegen 584 daalders ,
Roermonde 417, Zutphen 292, Arnhem 285 daalders. Dei.
Men April namen de afgevaardigden afscheid van den prins
van Oranje en de overige begiftigden , die verder steeds
genade, hulp en gunst beloofden. De Veluwe was vertegenwoordigd door Johan van Hell , Johan tho Boecop ,
Dirk Riperbant , Jacob van Ommeren en Zweer van Hoeclum. Eene opgave der overige afgevaardigden is er bij.
Vroeger Loquet 3, N°. 28e.
N. 78. 1564, 30 Mei. Copie authent. van de acte van volmagt van den deken en het capittel van Sint Peter te Utrecht
aan Johannes Bogaert U. S. licentiatus et canonicus , om de
vacante sede archidiaconali vicarius generaal te funger en in
spiritnalibus et temporalibus. Vroeger Loquet 42, N°. 22.
N. 79, 1564, 26 Junij. Remonstrantie van den officiaal
der proostdij van Sint Peter te Utrecht , aan burgemeesteren , schepenen en raad van Harderwijk overgegeven.
Dat voortaan alle dooden , behalven geheel armen of
aan contagieuse ziekten gestorven of kinderen , voornoens
zullen begraven worden met een zielmis , en de uitvaart
daarna met een zielmis gedaan zal worden , daar thans de
dooden achter noens zonder zielmis en vigelie tegen de oude
costumen der heilige kerk begraven worden, en sulks
smaakt na de ketterij van sublatie van het vagevuur , ev
dat men voor de dooden niet behoorde te bidden.
172
Om de kerk te repareren, dat de vicanen voortaan de
diensten zullen waarnemen en den pastoor het choor helpen
houden , waartoe volgens de resolutie van het concilie van
Trente , uit alle beneficien f 18 's jaars, om de presentien
te emploijeren, behoorden genomen te worden, dat het
gesupprimeerde officium van Sint Joost-altaar wederom hersteld moest worden , evenzoo het opgeheven officium dat
door den pastoor vergeven werd , om in de Moederkerk op
heilige dagen de epister te zingen en eenige missen in het
gasthuis te laten doen.
De regering antwoordde , dat zij zou handelen zoo alt;
het geheele landschap handelde , en dat zij over sommige
punten met den pastoor zou spreken. Vroeger Loquet 42,
N. 23.
N°. 80. 1564, 25 Julij. Inventaris der goederen bevonden in het Minnebroederen-klooster te Harderwijk , opgemaakt in tegenwoordigheid van schepenen, commissarissen,
den gardiaan en conventuelen. Vroeger Loquet 42, N°. 24,
benevens eene opgave der misgewaden van 10 Febr. 1565.
Vroeger Loquet 38, N°. 13a.
N°. 81. 1564, 13 Augustus. Nijmegen zendt eenen brief
van daar naar Keulen gezonden , dat zij geene afgevaardigden naar Lubek op de vergadering der Hanzesteden kan
zenden, ten gevolge der pest. Vroeger Loquet 16, N°. 43.
N°. 82. 1564, 27 October. Voorwaarden van aanbesteding
van eene tafel op een altaar in de Vrouwenkerk. Vroeger
Loquet 42, N°. 23a.
N. 83. 1564, November. Het verbond van bannerheeren, ridderschap en steden, wordt door het kwartier de
Veluwe, vertegenwoordigd door acht en dertig personen,
goedgekeurd. Al wat behandeld wordt zal verheeld en gezwegen worden. Verder gaat het kwartier eenige gebreken
in de manier van procederen na. Vroeger Loquet 4, N°. 5.
Benevens eene bijna vergaan copie van het verdrag. Daarin
wordt vastgesteld , dat het hoog noodig is te begeeren,
173
dat de tegenwoordige cantzler en raden als uitheemsche
personen, of de onderdanen in strijd met de vrijheden bezwaard hebbende, worden afgezet; dat dit den stadhouder
zal medegedeeld worden , niemand zal voortaan op het
schrijven van den cantzler en het hof verschijnen ; de
verdragsbrief zal 10 December bezegeld worden. Vroeger
Loquet 3, N0. 28a.
N°. 84. 1565, zonder datum. De gildemeesters van het
Sint Anthonie-gilde te Harderwijk, verpachten land in
Hulsthorst , de acte wordt gepasseerd ten overstaan van
wyncopsluiden en uit den anderen gesneden A. B. C. D.
Vroeger Loquet 55, N°. 3.
N. 85. 1565 , 1 Januarij. Anthoine de Grener klaagt
bij messieurs les Bourgemaitres de la ville de Harderwijk,
dat soldaten van het garnizoen geene soldij werd betaald,
omdat zij met verlof waren geweest. Vroeger Loquet 17,
N°. 13.
N°. 86. 1565, 28 Maart, Beschrijving der regterlijke
organisatie in Gelderland, opgemaakt door den secretaris
van Nijmegen , Johan van den Hove, aan doet. Hopperus
en doet. Coebel te Brussel overhandigd. Vroeger Loquet
3, N. 29.
N. 87. 1565, 25 April. Johan, abt, Casparus, prior
etc. , Bruno, kelner van het klooster Abdinkhof te Paderborn, verzoeken herstel der schade veroorzaakt in 1543,
door het laten vallen van boomen ter waarde van i' 500
op last der regering van Harderwijk. Vroeger Loquet 82,
N°. 54.
N°. 88. 1565, April. Willem van Hoeman en juffer
Geertruid van Wijnbergen , echte lieden , geven tot dienst
van het altaar het Schoenmakersgilde eenen uitgang uit
een huis. Vroeger Loquet 53, N°. 1.
N°. 89. 1565, 23 April en 3 Mei. Copien van eenen
brief der regering van Nijmegen aan heoninus te Leuven, over de zwijgende tol te Dordrecht , de canselarij-or-
174
dening en de vereering aan den stadhouder en de bede
aan den koning , met het antwoord van Leoninus. Hij
is naar Brussel geweest , en heeft den president Viglius
gesproken. }Jet verzoek van vrijdom aan de tol te Dordrecht zal zwarigheid ontmoeten, overmits dezelve generalijk
bij de Staten geconsenteerd is , en betaald wordt van allen
den ingezetenen koopluiden van herwaarts ever , ook gepriviligeerd zijnde en vrijheid hebbende van tollen. En
roverre den buiten koopman vrij en exempt ware van den
voarz. impost en dezelve bij den ingezeten kooplieden betaald wordt, dat door zulke differentie de geheele koopmanschap van de wijnen herwaarts over te brengen , zou
komen aan de buiten en vreemd koopluiden, vrij zijnde
van den voorschreven impost; daarover had hij een adres
opgesteld.
Voor de landregten moest eene commissie benoemd worden.
De vereering en beden waren onderwerpen de regten
niet rakende, maar in facto eene gunst van de onderdanen ;
al geeft men eene vereering, daardoor Jian de bede des
konings moeijelijk verminderen.
N°. 90. 1565, 7, 8 en 9 Mei. De afgevaardigden der
drie kwartieren Nijmegen , Arnhem en Roermond, geven
den commissaris des konings Corbell hunne denkbeelden
op , om de cancelarij en het hof van Gelderland beter in
te regten. Vroeger Loquet 20, N°. 17.
N°. 91. 1565 , 16 Mei. Verklaringen -over de gronden
tot het Speulderbosch behoorende. Vroeger Loquet 29 ,
N°. 25.
N°. 92. 1065, 13 September. Blief van den stadhouder
van Briweu aan Harderwijk. Hij heeft de brieven over de
zaak van Meynart Friese ontvangen en met den canzler
en raden gesproken ; hij is gezind om een of twee commissarissen te zenden , om met de schepenen de stukken
nategaan , de gevangenen te hooren en te vonnissen ,
wenschende hun oordeel te kennen. Hierbij behooren
175
brieven van het Hof aan Harderwijk , waarbij verklaard
wordt , dat , op grond de schepenen de commissarissen alleen willen laten adviseren , zij zich niet met de zaak inlaten. Vroeger Loquet 23, N. 18, 19 en 20.
N°. 93. 1566 , 4 Mei. De regering van Arnhem verzoekt
Elburg den uitvoer van wol te keeren, daar de spinnerijen ,
theijsen weven of sunst voor de Veluwe een middel van
bestaan is. Vroeger Loquet 98, N°. 2.
N". 94. 1566, 17 Mei. Handelingen op den landdag te
Zutphen , met het opschrift „Valeant et pereant qui inter
nos dissidium quaerunt." De secretaris van Nijmegen,
Johan van den Hove , brengt rapport uit over zijn wedervaren te Brussel , er wordt besloten om op nieuw afgevaardigden te zenden , ten einde de cancelarij-ordenung ,
zooals die is voorgedragen , bestendigd te erlangen. Het
verdrag van eenigheid wordt vernieuwd. Vroeger Loquet
3, N°. 29°, Hierbij de instructie voor de nieuw benoemde
afgevaardigden , den graaf van den Berg, Gerrit Ingen
Nuyland en Cornelis van Wese , met de adressen , waarin
op het herzien der landregten wordt aangedrongen. En
daar Cobelius naar den rijksdag te Augsburg was , zullen
zij niet vertrekken voor zijne terugkomst , waarvan Leoninus kennis zal geven. Vroeger Loquet 3, N°. 29'x.
Den 18 Mei besloot het landschap tevens de Regentesse
te verzoeken, van de gefaerliker inquisitie ontlast en ontslagen te blijven ; reeds in 1556 en 1560 hadden zij dit
ook gevraagd, zij was nu in eenige landschappen ingevoerd,
dat maakte bevreesd ; zij begeerden niet anders als lidmaten
des heiligen Roomschen Rijks, in kracht harer privilegien
gehalden worden mogen , zooals sij haar weder God en de
Christelijke leer niet misbruiken , dat de overtreders ten
geboorlijker stad en landregten ter verontwerong en justitie
gestelt mogen worden, uit kracht van het Venlosche tractaat en andere heerlijke bestedigde privilegien en vrijheden.
Vroeger Loquet 3, N°. 29a.
176
N°. 95. 1566, Trinitatis. De keizer verzocht de Hanzesteden te Lubek vergaderd een turken stuer. De vergadering is daarover verwonderd. De societeit bezit geene
kas , zij is in den laatsten tijd niet verbeterd. Tot vermijding van des keizers ongenade moest men zien wat
men kon , maar dan ook verzoeken de. Hanzesteden als
een stand des heiligen rijks aan te nemen, te beschermen
en het herstel der privilegien te verhelpen, alzoo ieder
stad in het bijzonder als lidmaat des rijks tot de generale
rijks-stuer evenwel moest bijdragen. Vroeger Loquet 16,
N". 45.
N°. 96. 1566, 28 Augustus. Brief des stadhouders,
ernstig aanmanende om het plakkaat tegen het vernielen
van kerken te handhaven. Vroeger Loquet 82, N°. 55.
N°. 97. 1566, 31 Augustus. Verdrag te Nijmegen gesloten over de godsdiensttwisten. Uitgegeven bij van Hasselt, Stukken voor de Vaderl. Geschiedenis, I. N°. 38. Vroeger
Loquet 3, N°. 30.
N°. 98. 1566, 7 September. Memorie van hetgeen den
afgevaardigden van Harderwijk in last werd gegeven naar
den landdag te Nijmegen; zij zullen verklaren , de afstelling der inquisitie is op de voorgeslagene voorwaarden niet
aannemelijk ; men moet als lidmaten der heiligen Roomschen rijks alle vrijheid en privilegien , inzonderheid in
zaken de godsdienst betreffende , begeeren.
Indien de koning dit niet wil, maar met geweld indringen wil, dan zullen de afgevaardigden verklaren , genegen te zijn te treden in het opgerigt verbond , want
schoon de stad den koning van harte is toegedaan, nogthans zal men tot afstelling der inquisitie en erhaldung
des gemeene vredes en welvaart , lijf en goed opzetten.
Het was noodig hier het blokhuis aftebreken ; want
daaruit kon den gemeenen Vaderland veel kwaad geschieden.
Vroeger Loquet 82, N°. 56.
N°. 99. 1566, 26 September. Brief van den stadhouder;
177
hem is geloofwaardig berigt , dat te Harderwijk een kettersche predikant eenige malen in der Minnebroederen kerk
gepredikt heeft, niettegenstaande de belofte bij de stad
met het landschap den koning gedaan , om de olde Catholijke godsdienst te zullen onderhallen ; hij maant alzoo aan,
dien predikant terstond te verjagen , op verbeurte der vrijheden. Ook heeft hij vernomen , dat de brug naar het
blokhuis was gesloten , en de burgers de wacht hadden
genomen, zonder acht te geven op den drost , dit raakte
des konings hooge geregtigheid
Met het antwoord der Regering van Harderwijk , 22 September. Voor eenige jaren was Rutger van Baar, pastoor,
door eenen anderen geordende geestelijke , voor een dief
uitgescholden, dat dien pastoor was aangezegd om zich te
zuiveren , maar dat hij dat niet had gedaan , dat zij hem
wegens de murmurering der gemeente de dienst hadden
opgezegd, doch hem eenige inkomsten hadden gelaten.
Daarop had hij den magistraat en de burgerij gelasterd en
gelogen, zoodat zij genoodzaakt waren hem af te zetten en
naar eenen anderen zielverzorger om te zien. Dien ten
gevolge was hier een predikant gekomen , die in andere
omliggende plaatsen gepredikt heeft ; hij heeft eenige sermoenen voor de burgeren gedaan, 't welk of ketters veere
of niet haar onbewust was; in deze was dus niets gedaan,
dat des konings ongenade verdiende.
Zij hadden de wacht op het blokhuis ondernomen , omdat de stadhouder op den laatsten landdag bevolen had
de stad vlijtig te bewaren , hetgeen zonder het blokhuis
te bezetten niet kon geschieden. Zij hadden dus voor Z.
M. en den landschap goed devoir gedaan, Vroeger Loquet
82, N. 56a.
N°. 100. 1566, 24 November. Memorie en instructie
voor Willem van Scherpenzeel, drost op Veluwe en Jacob
Botter , landschrijver, om burgemeesteren en raad en de
gantsche gemeente der stad Harderwijk , van vege den
XVIII. J.
12
178
koning voor te dragen. De Hertogin regentesse heeft met
bevreemding vernomen , dat er nieuwe kettersche predikatien binnen de stad zijn gedaan bij uitheemsche predikanten en bij haarlieden gestadet zijn ; dat ook de grootti- en
andere kerken verwustet , beroofd , de ornamenten bello
ven, de beelden in stukken geslagen en ze met de .gestoel4
ten en banken verbrand zijn geworden , alles onbehintrd
en onbelettet van haarlieden. Dat zij verder het kon: Maj.
huis hadden ingenomen , de brug gesloten , het geschut
daarvan afgehaald en hetzelve met tde poorten in de' stad
hadden doen brengen, en den drost zijne magt en authoriteit benomen , als willende zelf wacht houden , tbegse*
rende dat alles wederom in den vorigen staat te herstellen,
de schade te vergoeden, den drost satisfactie te geven,
op straffe van outset te worden van a lle privilegien en
vrijheden en daarenboven de a ll erhoogste ongenade .des
konings te gevoelen.
Hierbij is gevoegd een schrijven van den stadhouders,
zendende van 's konings wege de genoemde afgevaardigden;
gants ernstig gesinnende , haar aan te hooren in hetgeen
zij voordragen zullen met alle glimp en zedigheid, alf
hij stadhouder in persoon daar was, en alles na te leven,
op verlies der vrijheden , en dat zij des konings hoogste
ongenade niet zullen ontgaan. Vroeger Loquet 42 , N°.
25 en 82 N°. 57.
N°. 101. 1566. Instructie voor de gedeputeerde raadsvrienden en der gemeente van Harderwijk , om zich bij
den stadhouder te verantwoorden en met hem te verdragen.
Zij zullen aanbieden de nieuwe uitheemsche predikanten
te verlaten en inheemsche aan te nemen , de oude religie
en ceremonien te handhaven en te dien einde in de Broederen-kerk een bekwamen pastoor aan tes tellen in plaats
van Rutger van Baar , die om zijne misdaden niet weder
aangenomen kan worden , zoo nogtans in het stuk der
religie zijne Genade der stad wil beloven , 't geene te la-
179
ten genieten , dat andere steden in Gelderland genieten
zullen.
Het huis is uit besten wil bezet, het is door het vreemde
krijgsvolk verwoest, niet door de burgers, zij zijn ook gezind het te herstellen en het geschut er wederom te brengen, mits de stadhouder be]ooft er geen vreemd krijgsvolk
in te leggen zonder toestemming der stad of der gemeente,
of van de alinge landschap. Vroeger Loquet 42 , N°. 26.
N. 102. 1566, 23 September. Brief van Keulen aan
Harderwijk om 9 November afgevaardigden te zenden voor
de hanze-aangelegenheden. Met berigten uit Lubek, dat
de turksche stuer wordt geweigerd, dat de keizer echter
die contributie niet eischt als eene pligt , maar uit christelijke liefde. Vroeger Loquet 16, N. 46.
N°. 103. 1566, 21 December. Brief der regering van
Arnhem aan die van Harderwijk. De brief dezer zijdl geschreven was ontvangen ; zij is gansch bedroefd over het
ongemack waarin Harderwijk verkeert. Er is eene vergadering der vier kwartieren tegen 29 December belegd,
overeenkomstig de opgerigte union, ten einde te trachten
de aanstaande gefhaerlickheden af te wenden. Vroeger
Loquet 11, N°. 10a.
N°. 104. 1566, 19-22 December. Brief des stadhouders aan Harderwijk ; hij heeft vernomen , dat de soldaten
en dienaren des konings , die tot het bewaren van het
blokhuis zijn afgezonden , met geweld verjaagd zijn , sommigen, waaronder de drost, gevangen genomen en anderen
gedood zijn. Hij beveelt de gevangenen dadelijk te ontslaan.
Harderwijk antwoordt , dat die knechten aan haar geen
werbong getoond hebben , waaruit blijken kan dat zij koflings soldaten zijn; maar dat zij stilzwijgend heimelijk des
morgens bij den duisteren door een nieuw gebroken gat
van de muur kruipende waren ingekomen en eenig geschut , staande op de markt , hadden vernageld , dat zij op
de . burgers geschoten en eenigen gedood hadden ; (lat de
12*
180
magistraat, krachtens de bevelen des stadhouders handelende , om voor de zekerheid der stad te zorgen en tot
redding van zich zelven, de burgers in de wapenen waren
gekomen en die onbekende, moedwillige vijanden hadden
tegengetrokken en verjaagd. Dat de drost „leses overvals beruchtigd zijnde", zij het niet raadzaam oordeelden
hem als nog te ontslaan ; maar dat hij eerre genadige gevangenis heeft en dat zijn goed, geld en zilverwerk in
gelijke bewaring is. Zij verzoeken dus de stad niet als
rebel aan te zien. Vroeger Loquet 60, N°. 4.
N°. 105. 1566, 29 December. Brief van Willem, graaf
tot den Bergh, aan Harderwijk, in antwoord op eeti schrijven van die stad. Het is hem bewust, wat tusschen de
stad en den stadhouder heeft plaats gehad, hij had wel
mogen lieden , dat sick die dingens anders , wie beshehen
ist thogedraigen hatten. Maandag komen de gedeputeerden van Gelderland binnen Nijmegen ; hij zal daar ook
een gezant zenden. Vroeger Loquet 11, N°. 11.
N°. 106. 1567, 13 Januarij. De schepenen van Harderwijk bieden aan den toeziender en bewaarder van het harnisch in het gasthuis aan, om het harnisch dat bij den
overval uit het gasthuis is gehaald door de burgers weder
te leveren, zoo goed en kwaad als het is en het gebrokene
te herstellen , en daar dit aanbod wordt geweigerd protesteren zij daar tegen. Vroeger Loquet 44, N°.
N°. 107. 1567, 16 Januarij. Brief van den stadhouder
aan de regering van Harderwijk , vermanende den drost
aanstonds los te laten , zooals hij onlangs geschreven had;
zoo niet, dan zal hij alle Harderwijkers die hij bekomen
kan aanhouden en zoo tracteren, dat zij blijde zullen zijn
sulx te doen. Vroeger Loquet 17, N°. 14.
N°. 108. 1567, 17 Januarij. Brief van Nijmegen aan
Harderwijk. Zij hebben een bode maar Brussel gezonden
om antwoord van den stadhouder . op dezer stads verzoek door de landschap overgegeven. (Zie van Hasselt,
18t
d. I, N°. 62). Het autwuord
ontvangen.
Harderwijk
heeft
zulke groote ongehooris
zaamheid en rebelligheid tegen den koning getoond, anci
het veranderen der religie , violeren en spolieren der kerken, als ook met het ontweldigen en innemen zijner majesteits huis, meubelera en geschut, in geweldiglijk uitkeeren en erslagen dergenen , die aldaar gesonden waren ons
zijn mejesteits huis in possessie te nemen, dat het de
Regentesse verwondert, de landschap haar nog wil verstaan,
doch om zich niet te beklagen , dat men haar boven regt
en billijkheid wil bezwaren, zal men te vreden zijn, dat
de stad teregt gesteld en verhoord wordt voor zijn Majesteit en deszelfs cantzler en raden van Gelderland , mits
het huis en geschut weder stellende in vorigen staat en
zes vaardelen knechten innemende. Vroeger Loquet 82 ,
N°. 57a.
N°. 109. 1567, 20 Januarij. Brief van Johan toe Boecop tot Harsloe en Jacob van Omroeren aan Harderwijk.
Zij zijn met Coenraad van Mekeren , Peter van Steprade
en Gerrit van Ingen Nieuwland naar Arnhem gereden en
hadden om meer statie te hebben bij den stadhouder, de
heeren van Herhen en van Hemmen en Allert van Bemmel ook verzocht. Zij zullen terstond schrijven wat het
antwoord des stadhouders is. Vroeger Loquet 82 , N. 571'.
N°. 110. 1567, 24 Januarij. Sweer tho Boeeop schrijft
aan de regering van Harderwijk , dat hij te Kampen gaat
wonen, kunnende om merkelijke oorzaken niet langer te
Harderwijk wonen ; hij zegt zijnen eed als schepen op ,
belooft geheimhouding van hetgeen hij gezien en gehoord
heeft enz. Vroeger Loquet 82 , N. 58.
N°. 111. 1567, 27 Januarij. Brief van den burgemeester
Reyner Wolf uit Arnhem naar Brussel aan den stadhouder geschreven, werwaarts deze was gegaan. De predikant
was dadelijk verwijderd, Harderwijk wenscht zich met den
stadhouder te vergelijken, en daarom ten minsten nog
Stmkken, Vaderl. ederris,
182
veertien dagen of drie weken van eerre bezetting te blijven.
verschoond. Vroeger Loquet 82 , N. 57c.
N°. 112. 1567, 6 Februarij. Nijmegen zendt het antwoord dat het van den stadhouder heeft ontvangen op zijn
verzoek om zijn togt naar Harderwijk uit te stellen , het
moet ten sterksten aanraden om den stadhouder in onderdanigheid te bejegenen en zich in een verdrag te begeven.
De stadhouder schrijft, dat hij overmorgen het krijgsvolk
monstert en dan optrekt, dat het dan te laat zal zijn voor
Harderwijk om een verdrag te sluiten. Vroeger Loquet
82 , N°. 57c.
N°. 113. 1567, 8 Februarij. Brief van Hardt rwijk aan
Nijmegen. Zij zal den to en Februarij de gezanten naar
Nijmegen zenden om zich met den stadhouder te verstaan.
Er zijn de punten bijgevoegd, die de stadhouder eischt,
en de bedenkingen die de raad tegen sommigen had. Het
sint Joris-gilde had al de artikelen verworpen ; maar verklaarde zich met de vuist te willen verdedigen; de andere
gilden wenschten de punten door de schepenen verworpen
niet aangenomen, en boden aan zich met de schepenen
tot verdediging te verbinden, maar anderen toe te geven.
Benevens de daarop verstrekte volmagten , onderhandelingen met den stadhouder en het accoord, uitgegeven bij
van Hasselt, d. I. N. 65 en volgende nommers. Vroeger
Loquet 82 , N°. 59.
N°. 114. 1567, 6 Maart. Harderwijk neemt bij het
weeshuis tegen 6 pC. driehonderd guldens op , tot timmering in dezen gevaarlijken tijd. Later is die schuld afgelost.
Vroeger Loquet 45 , N. 4.
N°. 115. 1567, 1 April. Brief des stadhouders, zendende
een plakkaat, waarbij de koning gelast, de burgers, poorters
en kooplieden van 's Hertogenbosch en de goederen aan
te houden , zoolang de cantzler van Brabant en de kamerheer van Merode met de dienaren daar zullen gevangen
gehouden worden. Vroeger Loquet 83, N°. 61a.
183
W. 116. 1567, 2 April. Acte door Peter van Appeltorn.
Godert Pannekouck als kon. raden en Peter van Sint Pieters
als adjunct geteekend, verklarende , dat de stad in het afleggen van den eed op het accoord niet gecapteerd zal worden. Vroeger Loquet 82, N°. 60. Zie van Hasselt, N°. 85.
N0. 117. 1567, 9 April. Harderwijk verbindt zich om
aan meester Fredrik van Boymer, raad, voor zijne goede
diensten de stad thans bewezen, gedurende vijf jaren, jaarlijks aan zijn huis te bezorgen twee aamen goede Rijnsche
wijn of de waarde , en vervolgens als hij iets zal doen voor
de stad, de vacatie met 2 Caroli gulden te voldoen. Vroeger
Loquet 83, N°. 61.
N°. 118. 1567, 16 Junij. Plakkaat des konings over
den gouden gulden en zilveren daalder. Vroeger Loquet
32, W. 9.
W. 119. 1567, 1 Julij. Brief des Stadhouders aan Harderwijk, dat de drost Otto van den Sande, eerstdaags met
100 knechten zal komen , aanmanende hen onverlet op het
huis te laten trekken en zich stipt aan de capitulatie te
houden ; om ook de kerk door den wijbisschop te laten
verzoenen , en zoo iets op den pastoor te zeggen is , dit
aan te brengen. Vroeger Loquet 60, N°. 6.
N°. 120. 1567, 30 Junij. Copie van eenen brief van
keizer Maximiliaan aan de stad Colln, verzoekende de steden van het kwartier van het Hanzeverbond bijeen te roepen
en nogmaals de Turksche Stuer te verzoeken. Vroeger
Loquet 16, N . 47.
W. 121. 1567, 1 September. Adres van burgemeesteren
schepenen en raden , benevens het meerendeels der gemeenslieden , in naam der ingezeten van Harderwijk , aan
cantzler en raden van Gelderland; te kennen gevende, dat
de heeren doctoren en raden, Godert Pannekouck en van
Apeldorn , met eenen brief der Hertogin regentesse waren
gekomen , waarbij de Hertogin beveelt, dat zij de commissarissen behulpzaam zullen zijn; dat die commissarissen
184
hadden gevraagd , of zij zouden toelaten , dat zij verhooren
instelden, en zoo schepenen werden gedagvaard, of zij dan
ook komen zouden ; dat ofschoon zij meenden dat volgens
het verdrag de zaak zou blijven tot de komst des konings,
zij echter gezind waren de verhooren toe te laten, mits in
bijzijn van twee schepenen en de eed door eenera stads
bode te laten afnemen ; dat de commissarissen verklaard
hadden dit niet te mogen toelaten. Als dienaars en regenten der stad zijn hun vragen te doen , die zij niet
kunnen beantwoorden , zij wenschen derhalven de commissarissen anders te gelasten , of wel drie weken uitstel, om
zich tot de regentesse te wenden.
Het Hof antwoordt, dat het hier niet in kan beslissen,
daar de last door de regentesse is gegeven.
N°. 122. 1567 , 6 November. Verantwoording van burgemeesteren , schepenen en raad van Harderwijk , op de
vraagpunten door de doctoren Peter van Appeltorn en
Godert Pannecoeck, als kon. Maj. commissarissen gedaan,
overgegeven door de burgemeesters Lambert Brinck en
Ernst Witten. Zij protesteren vooraf, dat deze manier
van doen de stads oude vrijheden en willekeuren onschadelijk en haar schepens eed niet praejudiceren zal.
Zij hadden gehoopt met derge lijke vragen niet bezwaard
te zullen worden, daar niemand buiten ordinaris wegen van
justitie , noch in civiele , noch in criminele zaken tegen
zich zelve te getuigen heeft, schuldig is en dit ook nimmer
in de stad gehoord of gebruikt is.
Dat zij echter de waarheid zullen huldigen. Op aanzeggen van den stadhouder op der steden verschrijving te
Nijmegen , 1 September 1566 , om de stad wel te bewaren,
hebben zij de wallen en muren hersteld en met goedvinden
der gemeensluiden het huis bezigtigd, daar het binnen de
stad lag en er geene wacht op was. Werd het niet bewaard , men • kon er achter opgaan en met drooge voeten
de stads muren beklimmen.
185
Op het huis was niemand dan Bene meid met kleine
kinderen, en daar de drost dikwerf veertien dagen van huis
was, hadden zij besloten het buis mede te bewaken en de
achterdeur te sluiten. Zij hadden daarop gesteld twee
metalen stukken met het stads wapen en nog een ijzeren
stuk , die in vorige tijden onder den vorst van Kleef,
daarop ook gebragt zijn, om de stad te beschermen , waartoe
het huis gebouwd is ; dat de drost te huis komende , zeer
toornig was geweest en gedreigd had, hetgeen gemaakt
was te zullen afbreken , dat dit zeer onbillijk was, want
de stad lag aan de portieren der zee, door dit huis was
de stad wel eens verraden.
Volgens het reces met den vorst van Cleve, is het gebruik dat eenige gilden de nominatie van 24 uit haar
gilden hebben, die zij schepen en raad laten aanschrijven
en nomineren , en daarna bij den burgemeester in der tijd,
den drost op het huis gebragt wordt, die daaruit twaalf
wraakt , gelijk op Pauli 1566 geschied is. Dat in het laatst
van gemeld jaar de gekoren 12 , zich bezwaarden , klein in
getal zijnde en boven old gebruik, verscheiden missiven van
de hertogin en stadholder, cantzler en raden , ook aan
haar mede gesonden werdende, en begeerden aan den raad
haar te consenteren nog twaalf tot zich te nemen , 'twelk
haar (alsoo voortijds ook 24 van de gemeente plagten te
wesen) was toegestaan, die sij selfs genommeert en tot
sich genomen hebben.
Zij hebben aan de gemeente geen brieven geschreven ,
ontfangen of achter gehouden hebben ; de plakkaten zijn
steeds gepubliceerd. Omtrent het bewaken der poorten,
bolwerken enz., is door de schutterij niet anders gedaan
dan in vorige tijden.
Zij ontkennen dat de predikanten met consent of bevel
der schepenen, uit of in de kerk geleid of gebragt zijn.
Het is buiten de regering geschied , dat het volk in de
Minnebroederskerk eenige beelden gebroken en weggeno-
186
men heeft, omdat de mandemaker die op den predikstoel
door den guardiaan bekeven wierd en door het klooster
moetende gaan, niet voor den dag kwam; vermoedende de
burgers dat hij daar binnen geslagen werd , waardoor het
gebeurde, dat het volk toeliep door den trans om hem te
redden.
Het is waar, dat zij de Vrouwenkerk hebben doen sluiten, om de spoliatie en storming der beelden voor te komen , op het berigt dat dit te Amsterdam , Utrecht enz.
geschied was. Op het verzoek der gilden hebben zij toegestaan de cieraden en beelden weg te nemen en te bewaren, en dit bij nacht te mogen doen, om dat met verbod
en publicatie niet wel iets te verhinderen was. Het breken
van het kruis in de kerk en op het kerkhof is buiten hen
geschied. Zij hebben het puin uit de kerk laten ruimen.
Het verhaal van het innemen van het blokhuis en het
gevangen nemen van den drost volgt hierop.
Zij ontkennen eenige brieven van eenige consistorien
ontvangen te hebben , noch zich met deze wegens eenige
confoederatie besproken te hebben, maar dat verleden jaar
zeker manspersoon van Antwerpen komende , hun had
laten lezen een afdruk van een request aan den koning ,
waarbij vele heeren , steden en personen solliciteerden om
generaal pardon wegens de verandering der religie , willende Z. M. ten dien einde eene som gelds praesenteren
als eene vereering.
Dat alzoo hier ook verandering der religie was voorgevallen , schepenen en raad met haars gemeensluiden niet
ongeraden bevonden hadden, Z. M. ook met diergelijk request aan te roepen , en ten dien einde een uit het schepensom en een uit de burgeren hadden afgevaardigd naar
Antwerpen om daaromtrent het regte bescheid te vernemen , haar ook in voorraad hadden medegegeven f 500
om als eene vereering aan den koning gepraesenteerd te
worden.
187
Dat die gezanten geen regt bescheid kunnende krijgen .
wanneer de overlevering van zoodane generale of particuliere request zoude geschieden , weder naar huis gereisd
waren en die penningen in bewaring hadden gegeven aan
Peter de Pottere.
Dat die gezanten vervolgens andermaal naar Antwerpen
waren gegaan om zich te erkondigen hoe het met gemeld
request gelegen was, en komende tot Amsterdam hadden
vernomen , dat de heeren die den request zouden overleveren bij malkander te Vyanen waren , zij daar naar toegingen en toen van graaf Lodewijk van Nassau wegens
den prins van Orange tot antwoord kregen , niets zekers
deswegens te kunnen zeggen, doch als de stad van Harderwijk zich met haren stadhouder, den graaf van Megen,
verdragen konde , solden zij zulks niet afslaan.
Dat de gezanten toen wederom te huis komende, den
raad , den drost en den landschrijver van Veluwe daarvan
rapport hebben gedaan , die ook voort daarna zich met
den stadhouder in verdrag gegeven hadden , dat ook tot
stand zoude zijn gekomen , zoo niet de voorgemelde jammerlijke en onvoorziene overval der knechten was tusschen
beide gekomen.
Dat zij den secretaris Rensen niet aan den graaf vair
den Berg en Cuilenborg gezonden hebben.
Twee- of driemalen hebben zij de knechten van Brederode door de stads dienaren laten zoeken doch vruchteloos.
Al wat door haar in deze zaken is gedaan, is uit geene
andere intentie geschied, dan om vrede en eendragt tusschen hare burgers, naar gelegenheid des tijds te erhalden.
Vroeger Loquet 23 , N°. 21.
N°. 123. 1567, 12 December. Brief van den stadhouder.
Het komt hem niet gelegen om het geschil tusschen dele
drost en de stad Harderwijk te beslissen. Zij moet, door
scheidsniannen des roods, de zaak beëindigen. Soldater
naar Elburg te verleggen kan hij niet , de stad is groot
188
en magtig genoeg om het garnizoen te behouden. Vroeger
Loquet 83 ,
N°. Bie.
N°. 124. 1567, 15 December. Sauveguardebrief v an den
stadhouder aan den commandeur van 's heeren Loo , Joachim van Speulde. Op de huizen en de bouwhoven kan
het wapen des stadhouders gezet worden. Vroeger Loquet
38, N°. 14.
N°. 125. 1567 à 1589. Eenige bladen met het opschrift :
Dit sinnen de weduwe renten , die nu bij de Fratres in
wonen. Vroeger Loquet 46 , N°. 4.
6.
Vergadering.
12 April 186`L.
Rapport der Commissie in 1616 naar Leeuwarden gezonden. —
Stukken voor de geschiedenis der jaren 1590 en 1591.
Rapport der Commissie naar Leeuwarden gezonden in 1616.
De Heer W. G. Bril spreekt over het Rapport van de
Commissie, in 1616 naar Leeuwarden gezonden, ter voorkoming der verandering der Regering aldaar. Bij de procedure tegen Oldenbarnevelt heeft men te vergeefs naar
dit rapport gezocht. Teding van Berkhout, de eenige, die
daaromtrent alstoen inlichting geven kon , verklaarde dat
hij geen rapport had geteekend. Na Oldenbarnevelts dood
werd het evenwel opgespoord. Geen wonder , dat er een
afschrift in het Provinciaal Archief alhier gevonden is, daar
de Heer de Wael van Moersbergen lid der Commissie heeft
uitgemaakt. Uit het stuk blijkt , dat Teding van Berkhout
het inderdaad niet heeft geteekend, waarschijnlijk omdat
hij met de zaak zelve niet was ingenomen.
De bezending was van belang als eerste stap gedaan om
in de Staten Generaal eene meerderheid tegen de staatkunde van Oldenbarnevelt te verkrijgen. Daarop volgde
189
spoedig de poging om den invloed van Kampen in de Staten van Overijsel te fnuiken , en de Regeringsverandering
te Nijmegen, die de Remonstrantsche oppositie in de Staten van Gelderland heeft gebroken.
De Regering van Leeuwarden beriep zich op haar octrooi.
hetwelk de inmenging van elke Provinciale Macht ter vervanging harer leden buitensloot. Wilde men dus de partij
die aldaar op het kussen zat, er afdrijven, dan moest men
tot buitengewone maatregelen de toevlucht nemen. Dit had
men te Franeker met goeden uitslag gedaan ; maar te
Leeuwarden scheen het zoo gemakkelijk niet te zull en geschieden. De Regering alhier begon met op eene petitie
van de burgerij geen acht te slaan , en trachtte door eene
bezending naar de Staten Generaal in 1615 een krachtiger
maatregel af te wenden. De Staten Generaal besloten
eene Commissie naar Leeuwarden te zenden. De Friesche
Gedeputeerden te 's Rage zochten dit te keren ; op nader
aandrang evenwel uit Leeuwarden ging de bezending door.
Vanwaar echter dat de stadhouder Willem Lodewijk zoo
tegen Oldenbarnevelts staatkunde optrad , als wij hem dit
bij deze gelegenheid te Leeuwarden zien doen? Zijn tegenstand dagteekent van 1615. Oldenbarnevelts beginselen
leidden tot eene alliantie met de Noord-Duitsche Steden,
wier vrijheden hij tegen den Koning van Denemarken en
de inlandsche Vorsten, bepaaldelijk (en zulks bleek uit
den ruitertocht van 1615) tegen die van het Huis van
Brunswijk , handhaafde. Die poging scheen een aanslag
tegen den Duitschen Vorstenstand. Nu bedenke men, dat
de Hertog van Brunswijk zwager was van Willem Lodewijk
en van Ernst Casimir, en dat het Huis van Nassau mede
tot den Duitschen Vorstenstand behoorde. Zou dan aan
dit Huis elke bodem onder de voeten worden weggenomen , behalve de onzekere fortuin en de wisselvallige gunst
der Republiek ? Dit kwam den Frieschen Stadhouder te
hagchelijk voor , en sedert ondersteunde hij de Contrare-
190
monstranten. Werkelijk hadden de predikanten de hand in
de Regeringsverandering te Franeker en te. Leeuwarden.
pe Commissie uit de Staten Generaal; werd te Leeuwarden door het volk hartelijk ontvangen. Der Regering
echter ontzonk de moed : , men kwam met een voorstel tot
accommodatie voor den dag. Er werd van de zijde van den
Stadhouder, het Hof en de Gedeputeerde Staten meer geeischt ; de Raad onderwierp zich onder acte van . non-prejudicie. Het octrooi werd ter zijde gesteld, en voor goed
waren Frieslands vertegenwoordigers ter Generaliteit in de
oppositie. Weldra stonden Utrecht en Holland alleen. De
afdanking der Waardgelders in eerstgenoemde Provincie en
de arrestaties in Holland waren de laatste tooneelen van
het drama.
(Het rapport zelve zal in de werken worden opgenomen).
Stukken voor de geschiedenis der jaren 1590 en 1591.
LI.
HEERMALE AAN THIN .'
Geruststelling omtrent de voornemens van den vijand.
22 April 1590.
Myn heere. Gister auont omtrent negen vuren heb ick
v E. brieff, ten zeluen dage gescreuen , ontvangen, mette
copie des brieffis vanden heere Graue van Valckesteyn ,
aen v E. den ix en deler vuyt sGrauenweerdt gescreuen.
Eh- hoewel ick v E. ten hoochsten bedancke vande goede
aduertétie en sorchfuldicheyt die zy voor tgemeen welvaren zyn dragen , soe en wil ick den zeluen oick nyet verswygen datmen alhier zeekere tydinge heeft, dat den vyant
sich ten zeluen dage als des voors. heere Graeffs brieuen
gescreuen zy, noch stil en vast was houdende voor Breda,
191
ronder eenich gewach van 'op te trecken, hoewel te vermoeden is dat hy yeuwers op wacht o ff yet anders in sinne
muet hebben. Zullen daer omme v E. wel doen en zoe zy
eenige naeder aduertentie vernemen , den heeren alhier
terstondt daer van taduerteren , die nyet nae laten zullen
v E. mit alle assistétie en goede correspondétie te bejegenen. En zoe midlertyt de schanse van sGrauenweerdt
mit thien vendelen knechten , en die andere omleggen steden mit tamelick garnisoen beseth eh versyen zy, moeden
v E. sich voor een cleyn gerucht , off' oick aentocht van
volck , wel gerust houden eh nyet twyffelen van alle assistétie, indien de vyant mit eenich gewelt derwarts marcheerde , waer toe schynt weynich apparetie te wesen. Eh
desen anders nyeuwers toe dienen, wil v E. in scherm des
Almachtegen beuelen. Gescreuen inden Hage desen xxije"
Aprilis 1590.
V E. dienstwillige medebroeder,
Floris Heermale.
Origineel.
LII.
MAURITS AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
Belooft te zullen waken tegen de aanslagen van (le garnizoenen van Deventer en Zutphen.
1 Mei 1590.
Mauritz, geboren Prince van Orangien, Graue van
Nassau, Marquiz vander Vere etc.
Edele , erentf este , hochgeleerde , wyse en discrete , besondere goede vrinden. Wy hebben vuyt v L. brieuen
verstaen de vergaederinghe die den vyant binnen Deuenter
en Zutphen zoude beghinnen te houden , en het geuoelen
dat ghy L. daeraff zydt hebbende, met het gheene g. L.
daertegens vannoode vindt gedaen te worden. Ende bedancken v L. voor uwe naersticheit en sorchvnldicheit wel
192
hertelicken. Wy en sullen niet naelaten daerop te . letten
en wat daertegens noodich zal wesen, sulx te dirigeeren,
dat wy verhoopen syne aenslaghen sullen hem te niet gemaekt worden. V L. vrundelik versoekende , ons by tyde
en wylen vant gheene aldaer zal . moghen voorvallen te
verstendigen, op dat wy op als te beter ordre stellen moghen.. Eli hiermede
Edele, erentfeste, hochgeleerde, wyse en discrete, lieue
besondere, zydt Godt beuolen. In sGrauenhaghe den eersten May 1590.
V L. goetwillige vrindt ,
Origineel.
Maurice de Nassau.
LIII.
MAURITS AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
Bijstand te verleenen aan de troepen, die voor een aanslag,
vermoedelijk dien op Nijmegen , moeten dienen.
3 Mei 1590.
Mauritz, geboren Prince van Orangien, Graue van
Nassau , Marquiz vander Vere etc.
Edele , erentfeste , hochgeleerde, wyse ende discrete besondere goede vrienden. Wy hebben beneffens den Raede
van Staten noodich geuonden zeeker getal van volck van
oorloghe in diligentie by malkanderen te doen vergaederen , en onder anderen dat den Capitain Gossen van Baalen met syne compaignie tegens maendach tsauons hem
tot Gorinchem laet vinden. Waeromme wy niet en hebben
willen naelaeten v L. mits desen de patente daertoe dienende hiermede ouer te seinden , v L. wel ernstelick versoeken alsulken ordre te willen stellen, dat tselue ronder
faulte offte vuitstel geschiede , aengemerckt tselue maer
voor weinich daghen zal wesen. En also wy tot dien effect diuersche compaignien so te voet als te peerde , vuyt
193
dien quartiere bescreuen hebben , dewelke door v L. quartieren haer passagie sullen moeten nemen , so versoeken
wy v L. insgelyx vrindelik den officiers en guardien aldaer
te belasten , dat se liet vors. volck alle goede hulpe verthoonen, eli besonderlik benaerstighen dat teghen sondach
smorghens sonder faulte tot Reenen goede gereedtschappe
van ponten gehouden worde , omme de genen die aldaer
sullen moeten ouer scheepen , in diligentie ouer te helpen.
Ende want der landen dienst sulx grotelix is verheischende,
willen wy ons vertrouwen offte v L. sullen daeraff in genen
gebreck blyuen. En hiermede,
Edele , erentfeste , hochgeleerde, wyse en: discrete , besondere goede vrinden , zydt Godt beuolen. In sGrauenhaghe den 3en May 1590.
V L. goetwillige vrindt,
Origineel.
Maurice de Nassau.
LIV.
MARNIX VAN S T . ALDEUONDE AAN DEN RAAD
VAN STATE.
Het belang van Nederland en van Engeland vordert dringend
dat men den Koning van ,Spanje belette in Bretagne
of" Normandie post te vatten.
6 Mei 1590.
Messieurs. Je ne vous feray jcy long discours des atfaires de ce Royaulme, car monsieur de la Pree en escript
bien amplement a messieurs les Estats Generaux. Et comme it m'a cóicque ses lies, jestimeroie faire tort a sa souffisance, si je me voulois icy estendre a en faire reditte. Me
surceant doncques de cela, je vous representeray seullement icy, messieurs, lestat de ce Royaulme, lequel on ne
poeult juger, scion lapparence humaine, sinon estre croissant en prosperite, veu que les affaires du Roy vont dedans ce Royaulme presques a souhait. Mais au regard des
13
xviii. J.
194
affaires de dehors , jl semble que it est bien requis d'y
emploier grande prudence et force , pour obuier au fracas
dont eiles nous menacent. Il est certain , ainsy que voz
Sries ont assez veu par les tres deciffrees que je leur ay
enuoiees dAngleterre , que le Roy dEspaigne y emploiera
et le nerd et secq , afin d'en empescher que ce Roy ne
vienne a paisible jouissance de son Royaulme. Et si parauenture le Pape ne tient bon, ainsy quil y a quelque apparence , croyes ou quil le forcera de saccómoder a ses
humeurs , ou quil fera ses affaires sans luy , ou mesmes
par auenture quil fauorisera quelque aultre a lestat Papal,
pour luy tenir contrequarre, ainsy que plusieurs gees dauthorite pensent que desia il en a donne la promesse au
Cardinal Caietan, qui est pour le present Legat du Pape
a Paris. Quoy quil en soit, lon tient icy pour asseure que
son armee nauale est desia preste a Coróne , et furnie de
deux a trois eens voiles , en jntention de mectre pied a
terre , ou en Bretaigne , ou en Normandie. Or le Roy n'a
pas icy les moiens pour sy opposer. Aussy les principaux
ports de France , tant celuy de Nantes , que de St. Malo
et de Haure de Grace, sont en la puissance de ses ennemis.
Tout son espoir et attente est sur l'Angleterre et les
Pays-Bas , lesquelz it juge y auoir si grand jnterest come
luy mesme ; voire il n'y a pas longtemps quil me diet que
]jnterest quilz y ont, est plus grand que le sien. Car a luy
on ne luy oste liens de ce qui est en sa puissance , quand
l'on se saisit des haures que ses ennemis tiennent , et le
pis quil en poeult attendre eest le hazard d'vne battaille ,
a laquelle en tons euenemens il se doibt preparer, soit
que ses ennemis aient la mer a leur cómandement, ou point.
Mais au regard dAngleterre et des Pays-Bas, si l'Espaignol
mette vne fois le pied a quelque port, ou de Bretaigne ,
ou de Normandie , eest comme sil mettoit presques le
pied sur leur gorge , car il a tousiours rooien de les assaillir quant it veult, et les contraindre de tenir tousiours
195
de grandes armees a despenses excessiues, silz ne veuillent estre en hazard de se trouuer surprise Voila pourquoy
sa Mate estime que pour leur respect particulier ilz y mectront tel ordre, que lennemy n'aura moien de mectre pied
a terre. Pour eest effect II a par diuerses Ibis sollicite la
Royne dAngleterre , et au regard des Pays-Bas il m'en a,
pane quelque fois. Mais messieurs vous pouuez jager c-6merit quil fault que je demeure icy court, n'en ayant ny
charge, ny aduertissement quelconcque. Cela est cause
que je vous veux bien supplier d'y aduiser a bon escient,
et si voz S ri " trouuent le faict digne de consideration, quil
leur plaise y resouldre ce qu'en leur conseil y trouueront
conuenable, et daduertir le Roy de leur resolution. Je
masseure quil sera bien aise dentendre quelle soit conforme
a ses conceptions , et si par auenture elle ne sy rapporte
pas du tout, encore me tiens je asseure que voz S nes luy
sauront representer les raisons et motifz de leurs conseilz
et actions auecq tel fondement , quil aura toute occasion
de s'en tenir tres content. Ce nest pas a moy de vous
remonstrer, messieurs, combien ceste cause de France est
conjointe jnseparablement auec celle de nte patrie , car
voz Sri" lentendent mieux que moy. D'une chose suis je
bien asseure , que feu monseigneur le Prince dOranges, du
quel le jugement en choses destat a este trouue admirable
de toutes gem dentendement , a tousiours estime que le
periode ou la catastrophe de noz maulx gisoit en cela, quand
'interest de nte cause seroit tellement conjoinct auec celluy
de la France , que le Roy tres-chtien voudroit embrasser
la guerre contre lEspaigne. Or si doncques cela se debuoit esperer , il est desia a la porte par ce moien que je
propose. Voz Sri" y pourront aduiser et en resouldre ce
que se trouuera le plus conuenable, pour la seurete de
lestat de rife patrie. .1e fay mon compte , sil plait a Dieu
de faire la grace au Roy d'entrer dedans Paris, de solliciter (inesmes auec jmportunite) ma depesche et mon retour
13
196
Et en tout eue(ne)ment je hasteray de retourher le plustost
que je pourray. Cependant sil plaint a voz Sries me cómander quelque chose, ou sur ce faict ou aultrement, je seray
a leur seruice. Si le tamps ne le permect pas, comme je
pense quil ne fera tousiours, je supplie voz Sries de considerer combien it emporte de maintenir bonne correspondence auec sa Ma te, pour lequel effect vous auez icy monsr
de la Pre, qui cognoit les humeurs de ces pays , et y est
bien agreable , ou bien vous y pouuez employer tel quil
vous plaira.
Atant , apres auoir baise les mains de voz S ries , je prie
Dieu,
Messieurs, de les maintenir en sa sainte garde, leur donnant en parfaite sante vie tresheureuse et longue. Escript
de Laigny sur Marne ce vj e May 1590. Soubzscript , de
voz Sries bien affectionne seruiteur et humble amy. Signe
P. Marnix. La superscription estoit a messieurs , messieurs du conseil dEstat des Prouinces Unies du Pays-Bas.
Kopy.
LAT.
DE GRAAF VAN SOLMS AAN DEN GRIFFIER AERSSENS.
Beleg van Noordara.
13 Mei 1590.
Monsieur. Estant ce slatin de bonne heure arriue en
ce lieu , ay trouue que l'ennemy auoit doiz ceste nuict a
trois heures recommence a battre en force le fort de Noordam lez Seuenberhe, auecq quatre canons entiers et trois
demy-canons, y ayant faict bresse raisonnable, en pensant
p moyen d'vn grand drumeier estonner et empescher le
remparement et defence de ceux dud' fort. Ains pour le
prompt secours que leur ay faict de fraisches gens, ne leur
a este aulcunement possible, domsant quant et qt, vng as-
197
Sault, en ayant este viuernent repottssez , estant veste leur
bacterie sur les trois heures a veste apres disner , apres
auoir tire quelque huist eens coups de canons , s'estarrs
les gels de guerre d'jllecq fort valeureusemt maiirtenuz.
Et espere pour Geste nuict en personne les aller visiter,
et les rafreschir de tout ce que leur sera necessaire pour
la conseruation de la place. M'asseurant, veu l'escorr e et
grand deshonneur que l'ennemy a receu , qu'il quictera le
tout, conforme le conseil et afluis qu'a donne Nicolas Baste,
Commissaire graal de la cauaillerie , au conte Charles de
Mansfeldt. Lequel est aussi jntentionne de le fé, comme
entens par quelques vns que le S r Gouuerneur Liere quoit
enuoye aux champs, et pour ceste nuict le S r Admiral
pour prendre plus
Verdoes enuoyera aussi quelques
de langue des comportemens de l'ennemy. La perte de
ni'e coste n'est encores que quatre bommes en tout, dequoy vous ay bien voulu aduiser, comme semblablement je
feray a mons r le Conte de Nassau en foutes occurrences
de tout ce qui se pourra passer par deca. Et sur eest
endroict je prieray Dieu etc.
Monsieur etc. De la dicque du Clunaert ce xiij e de May
1590, dessoubs estoit escript. Tresaffectionne a vous seruir. Signe Henry Gerardt , Conte de Solms.
A monsieur, monsieur Aerssens, Griffier de Messieurs
les Estatz Giiaulx a la Haye.
Ar ia
Dopy.
LVI. ADMIRAAL VAN DER DOES AAN DE ADMIRALITEIT
VAN ROTTERDAM.
Beleg van Noordara.
14 Mei 1590.
Edele etc.
De c6moditeyt geuonden hebbende, hebbe jck nyet c on-
198
nen laten v E. te verwittigen , als dat jck op gisteren
morgen ontrent vier uren neffeus den Graue van Solms
alhier gecömen ben , en den Graue van Mansfelt beuonden beschieten het fort van Noordan met zeuen heele
ende halue cortauwen. Dewelcke naer dat hij de batterye
tot naer midlach ten 2 uren gecontinueert ende ontrent
800 schoten geschoten hadde, met een drómelaer gemaeckt
met een nedervallende brugge , ende een groote mars ende
eenige pleyten , een storm op de voers. schansse gedaen
heeft. Dan es by onse soldaten, wesende ontrent drie hondert jn getale, onder het beuel van cape Matthys, lieuten
van Gouuernr van Willemstadt, vromel. te rugge geslagen ,
tot groote schande ende schade van Graeff van Mansfelt.
Om welke faulte te repareren, heeft den voerra Graeff zyn
volck wederom doen embarqueren ontrent twee uren naer
desen midlach, ende zyn voetvolck te lande naer de bresse
doen marcheren , maer heeft met geen minder schande
ende schade dan den voergaen dach , hem moeten retireren , doer dyen den brant jnden drómelaer geschoten es
geweest , waer ouer veel vande soldaten verdroncken zyn.
Iek Nebbe op huyden scryuens ontfangen van Gouuerneur
van Breda , met welcke hy my verwittight als dat opden
xj en leses voor den voers. schansse den Lieutenant Colonnel van Graue ..... van Mansfelt met een mousquet
zyn been ontstucken ende een Cap" met ontrent xxx soldaten dooi geschoten zyn, ende de tydinge loopt jnt lant
van Breda dat opden xj en en xiij en ouer de 400 soldaten
ende eenige cap e gebleuen zyn. Die schade die den
vyant op huyden geleden heeft en es ons noch nyet bekent. Wy hopen op morgen van alles zeker tydinge te
hebben. Wy hebben aen onse zyde ontrent xx doden en
xxx gequetsten. Wy hopen dat den vyant opiniatreren zal;
onze soldaten zyn willich alles te verwachten , te meer
naerdyn wy die van schansse by dage en by nachte connen secoureren etc.
199
Edele etc. Actuiii opdeii dyck van C2luyndert voor Hoordam den xiiiku Mey 1590. Onderstont v E. dienstwillige
Peter van Does.
Superscriptie : Edele etc. , die IRaedeil ter Adiniraliteyt
tot Rotterdam.
Kopy.
LVII. HEEIMALE AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
Opriyten van beurzen voor studenten le Geneve. rijdingen
uit Frankrijk en van- jet fort Noordam.
15 Mei 1590.
Myn heerera. Gister auont heb ick ontfangen twe uwer
E. missiuen, d'eene vanden xxix e1 Aprilis, belangen die
mute , mette ingeleyde requeste van v E. muntnïr aldaer.
Iek en zal nyet laten die den Staten Graal voor te dragen
en v E. van my wedervaren taduerteren. Dandere nuissiue
(wesen vanden tij en deser maant) was belangen die ij lli soldaten diemen int landt noch zoude moegen doen comen ;
waer op v E. my ouersenden haer resolutie, insgelijcx opte
versochte assistentie by die van Geneue, en zal my nae
voors. resolutie reguleren. Midlertyt en kan ick nyet laten v E. mede ouer te scriuen dat hier voorgeslagen is ,
offt ongeraeden zoude wesen tot Geneue op te rechten
zeekere getal van buersen voor studenten van dese landen,
en flatmen thans die van Geneue met een merkel. somme
van penui sonde moegen assisteren, waer tegens die vanden voors. stadt gehouden zoude wesen, den voors. buersalen ofte studenten zekere peiiin iaerlicx vuyt te reycken,
waer op v E. mede zullen moegen letten eli naeder aduiseren.
Nyeumaren vuyt Vranckryck en. hooren wy nyet, eenige
leggen dat den Hertoch van Parma doelt is den Ligeurs
nyeu secours toe te schicken, dan is nyet zeekers, gelyck
200
mede nyet en is van dat Paris den xxvie11 April , stilo nouo,
ouergegaen zoude veesen.
Wat zy Ex tie vuytgerecht off noch voor handen nemen
zal , verwachten wy vuyt dien houck te hooren , jnterim
houdt hem den vyan t noch voor en omtrent Breda , en
heeft beschooten en daer nae bestormde het fort Noordara
by Zeuenbergen , gelyck v E. tselue naeder zullen cijnen
verstaen vuyte copie vanden brieff vanden Graue van Solms
by desen gaen. Gister heeftmen wederom zeer hoorera
schieten, immers tot lang nae de noen toe. Wafter op gevolcht is verwachten wy te hooren , die verstaen dat den
voors. Graue nyeu en versch volck mit behouften tot wederstandt van een storm , inde voors. schanse geschickt
heeft. Waer mede ick v E. den Heere beuele. G-escreuen
inden Rage desen xve11 Mey 1590.
V E. dienstwillige medebroeder,
Origineel.
Floris Heermale.
LVIII.
MARCELIS BAX AAN , .... .
Tref en bij Calmpthout.
15 Mei 1590.
Monsieur. Ick heb uwen brieff ontfangen etc. Voer
nyeuwe tydinge , wy zyn als gisteren nacht met ontrent
twee hondert peerden en vier hondert te voet wt dele
stadt getrocken , doer de aduertentie die wy hadden dat
acht vendelen Ierschen met ettelycke compaignie peerden
ende vele amonitien van oorloghen zouden naer het leger
cómen. Ende alssoe wy langhe gewacht hadden en js nyemant gecommen, ende wederomme naer huys commen hebben ontrent Calmpthout gerencontreert ontrent twee hondert
peerden, waer onder waren ontrent vyfftich bagagiepeerden. Ende alsoe zylieden ons voetvolck sagen zyn wyt
201
jnde heyde geweken, alwaer zylieden zonder Ons voetvolck
met oase ruyterye begeerden te vechten. Wy dit siende ,
verlatende ons voetvolck , zyn stracx met een galop naer
haer geloopen ende alsulcke charge met eene furie gegeuell, dat wyse opde vlucht gebrocht hebben. Wy hebben
gecregen ontrent tzeuenticli peerdeu off daer ontrent, zoe
gevangen als dooden ontreut tzestich , van ons maer een
gequest. Onder dele trouppe waren ontrent tsestich verraders van G-eertrudenberghe , waer van eenighe quade
schennen alhier zyn ; wy zullen henne namen zoe vande
dooden als gevangenen ouersenden, om de vylftich guldens
te mogen hebben. Dit is die rechte geschiedenisse vande
zaecke zoe jck noch anders nyet en weet ; het zal die
zaecke van G-raue van Mansfelt zeer verachteren jut het
belegh van schansse, mits hy het volck ende amonitie zeer
groot van doen heeft. Hiermede etc Vuyt Berghen opten Zoons den xv '"' May 1590. Onderstont, v goede vrient
Marcelis Bax.
Wy en hebben van officieren nyemant gecregen als de
cornette van Corardin , nochtans hebben wy se gevolcht
van Calumpthout tot voer de poort van Antwerpen.
Kopy.
LIX. DE
GRAAF VAN SOLMS AAN DE RAAD VAN STATE.
Beleg van .1V oordam.
16 Mei 1590.
Extraict dyne lre du seigneur Conte de Solms de
la dicque deuant Noordan le xvj" de May 1590.
Messieurs. Jay veu etc. Au surplus lennenly lest auanthier aultresfois aduance a donner assault a ceux du fort
de Noordan , apres auoir tire quelques huict eens coups de
canon , dont it a este fort viuement repousse auec perte
202
de six eens homes des siens , cincq car s en chef mortz
sur la place. Le Lieutenant Colonnel de Borlote blesse
a la jambe et le Colonnel Patton aussy bien fort attaint.
Et jay ferme espoir quil sera a la fin constraint dabandonner le tout, auec tres grande escorne et deshonneur, ne
scachant de quel bois it doibt faire flesches , estant ceste
nuict venu faire vn essay pour passer la riuiere a Rysenhooft pardela le Clunart , pour par ce moyen nous venir
attaquer. Ains lempeschement tant des gens de guerre
que de noz vaisseaux lont garde , et suis encores trauaillant au mesme lieu, et a la Leste des ennemis. La haste
que jay ne me permect de vous faire si prolix etc.
Messieurs etc.
Post date: Lennemy a tache aujourdhuy de passer la riuiere, aiant plante 4 pieces de bacterie a la plat , sur la
faueur desquelles ji pensoit passer oultre , jl at enfondu
et fort detrempone le batteau de guerre. Toutesfois on
la retire vers la terre. A la fin voiant questions en armes
sest retire vers ses trouppes. Ce que doresenauant passera
ne fauldray de vous en aduertir.
A messieurs, messieurs du Conseil dEstat de la Comte
dHollande.
LX.
DE REGERING VAN NIJMEGEN AAN PARMA.
Beleg door Maurits. Aanvrage om bijstand.
19 Mei 1590.
Monseigneur.
Nous ne doubtons aulcunement que vie Alteze ne soit
a plain aduertie , tant par noz precedences que dailleurs,
comme lennemi apres auoir essaye en vain le xe de ce
moil enleuer la vile par surprinse, le 4e jour apres y est
venu meetre le siege et le ler demain et toss les jours
203
depuis faict continuellenient vice furieuse batterie, rompant
et brisant non seullement nos tours et defences du toste
de l'eau , desquels lon le pouuoit flancquer, ains auecq cela
faisant vng jncroyable degast et dommage aux esglises, monasteres et tour aultres edifices publiqz et priuez. Et
comme led. ennemi ne cesse de trauailler en extreme dilligence a faire nouuelles trenchees et fortz, pour y planter
encores aultres pieces dartillerie oultre les dix canons dont
jl s'est seruie jusques a ores , jl est a craindre que sans
prompt secours la vine (qui nest ramparee ny pourueue
contre tels efforts) pourroit pericliter et ceder a la furie du
canon. bind que la disette des amonitions et prouisions
dedans et la pourette des bourgeois , pour les calamitez
quilz ont soufferts plus que d'aulcune aultre vine de tout
ces Pays-Bas, est si grande et eux deuenuz a telle extremite , quil est du tout *possible dentretenir le surcroist
de la garnison a nous enuoye a noz despens (ainsy que
faisons) et recouurer pour 4 ou 5 jours taut seullement
aultant de fouraige et auoine quil fault pour la cauaillerie,
si lon ne veult auecq vng jndicible regret et dommaige
chasser tout le bestial hors de la vine et le jecter en proye
a lennemi, ce que tourneroit a la totale ruine de la bourgeoisie. Qui est l'occasion que nous supplions treshumblement et prions tres jnstamment a V. Al' e nous vouloir en
toute haste enuoyer secours, pour rompre lennemi auant
quil a acheue ses trenchees et fortifications , afin que ne
soyons p sa furie ruinez du fond en comble, ainsy que serons
sans doubte, quand mesmes nous serons secouruz p apres,
si le secours ne vienne en temps auant quatre ou cincq
jours au plustard. Et nous confiaut entierement que V.
Aize ayant esgard a la sincere affection que nous auons
porte et a la reduction de ceste vine et tousiours depuis
au seruice de Dieu, du Roy et la religion Catholicque jusques a auoir pour ceste occasion giste continuellement ,jnuadez, trauaillez et mangei ,jusques aux os p noz ennemis
204
qui encores pour le put lie cerchent clue se rassassier de
ure sang pour saouller leur appetit de vengeance, ne nous
laissera perir ou tomber en leurs mains en ceste tresvrgente necessite , sins promptement nous deliurera et du
siege et des miseres esquelles auons vescu depuis cincq ans
enca. Nous prierons le bon Dieu octroyer a V. Aize ,
Monseigneur , en pfaicte saute , longue et heureuse vie.
En grandissime haste de Nymmegen le 19 de May 1590.
Soubzscript de vie Alteze , treshumbles et tresobeissants.
Les Bourganres, Escheuins et conseil de la ville de Nymmegen, par ordonnan djceux, signe J. de Hart.
Post data : Ce matin du 20° lennemi a batu ceste ville
de plus de cent vingt coups de canon auecq balles de feu,
pensant meetre le tout en flamme et cendres. Et faict
continuellement tresgrande dilligence pour planter encores
aultre grande quantite d'artillerie , en jntention de nous
battre et jnuader p force. Que nous faict derecheff tres
jnstamment prier a vostre Alteze de nous vouloir secourir
en toute haste.
La supscription estoit: Monseigneur, monseigneur le due
de Parme et de Plaisance, char de lordre, Lieutenant Gouuerneur et Capne General pour sa Mate , es pays de p decha.
Kopy.
LXI. MARNIX VAN ST . ALDEGONDE AAN DE STATEN
VAN ZEELAND.
Over de f ransclie zaken.
21 Mei 1590.
Messieurs. Vos lies du ix e d'Auril mont este rendues
hier au maiin, qui fat le xxr de Mey, et au mesme jnstant
cóe j'estoye alle avecq mons r de Nassau au quartier du
Roy, s'offrit l'opportunite de parler a sa Ma te auant quelle
fut descouchee. Ou je luy baillay vos lies, et quant et
205
quant luy fis la congratulation qu'il vous a pleu m'encharger de fe sur le subiect de la victoire q Dieu luy at
donnee. Laquelle jl a prinse de fort bonne part, et vous
en a remercie, messieurs, fort songneusemt, auecq offre de
la bonne volonte en vie endroict, cóme je luy auois faict
offre treshumble de vie part de vos seruices et deuotions ,
en tout ce qui seroit en vre puissance , auecq vne bonne
et fiddle correspondence a toutes occurrences , pour tout
ce que pourroit concerner le restablissement des affaires
de la chrestiente, en pticulier de ce Royaulme de France ,
et de la grandeur et prosperite de sa Mate . belle a aussi
este biera ayse d'entendre ce quil vous a pleu m'escrire
de nouuelles, combien que l'arriuee du S r de Nassau estoit
beaucoup plus fresche. Et notáment a volontiers entendu
les empeschemens que l'on donne p dela a lennemj , affin
quil ne passe auecq grandes forces se joindre aux rebelles
de sa Mate , desirant infinement d'estre particulierement
et souuent aduerty de toutes les apparences qu'il y a des
preparatifs que l'ennemy pourroit faire pour le veuir icy
embarasser.
A quoy messieurs s'il vous plaisoit tenir la bonne main
pour en estre songneusement et a la verite aduertis , et
puis en advertir sa Mate p le menu (puis que vous auez
icy l'agent de mess , les Estats ordinaire , qui est monsr
de la Pree, lequel y est fort propre, vtile et agreable a
ceste nation, de sorte quil vous y peult ff bon et fidelle
seruice) , croyez messieurs que ce seroit vne chose tresagreable a sa Ma te , et pourroit grandement luy seruir
pour l'acheminement et direction de ses affaires ; puisque selon les apparences humaines j1 ny a dans ce Royaulme forces aulcunes qui puissent rompre ou arrester le
cours de ses victoires et prosperitez , aids que toute l'esperance et ressource des Ligeurs, ses rebelles , ne depend
que des forces estrangieres, et notáment de celles de nie
ennemy commun le Roy d'Espaigne. Par on V. S. peu-
206
went recueillir , combien jl eut porte a sa Ma te d'estre
souuent , et p le menu aduerty de ce quil en doibt attendre. Et pource que le chemie d'Angleterre est long , de
sorte q les lies arriuent fort tard , me sambleroit (soubs
correction) que vous feriez biera, messieurs , d'addresser voz
lies par la voye de Dieppe entre les mains de mons r le
Commandeur, mons r de Chatte, qui est Gouuerneur d'jcelle
vile au nom du Roy. Pour le regard de ce que se passe
par deca, jl est certain que la mort du Cardinal de Bourbon , lequel est nagueres decede de ce monde , estant
encores en prison , seruira merueilleusement aux affaires
du Roy , a cause que ce masque estoit le seul pretexte
aux rebellions des Ligeurs , d'aultant quils osoyent dire
que le droict de la couronne luy appartenoit come au
plus proche, tout ainsi comme si le droict de representation n'auoit point de lieu en France. Et de faict Pon
trouue p leurs lettres jnterceptecs quils s'en trouuent merueilleusement empechez. Ayants este tenuz a Paris sur
ce suget plusieurs diuers conseils , ausquels on ne s'est
pas trouue d'accord de ce que l'on auroit doresenauant a
faire, ray quel pretexte ou auroit a obtendre. Les vns ayans
este d'aduis que l'on deburoit declarer le Roy d'Espaigne
pour Protecteur general de la France. Les vns que l'on
deburoit appeller quelquun des Princes du sang qui sont
pres de sa Mate , et nómeement le Conte de Soissons ,
pour par ce moyen meetre diuision entre la Noblesse. Combien que finalement tous semblent auoir arreste quil ray
auoit nul prince du sang, qui fut capable de la succession
de la Couronne , et pour ce aucuns se sont enclinez a y
appeller le Ducq de Lorraine. Bien est vray q tous s'accordent en ce poinct , quil fault choysir et nömer le Ducq
de Mayenne pour Lieutenant gaal de la couronne et estat de France. Mais au principal, jl semble que la diuersite des volontez rompra mesmes l'accord en ce poinct, de
tant plus que le nom d'Espaigne est odieux en la,France.
207
Et toutesfois les forces de dedans ne peuuent suflire a leur
deffence sans 1'Espaignol. Taut y a que la duchesse de
Uuyse, qui a este comme le principal cheff des sus& conseils , a desia depesche vers le Roy Cant pour obtenir de
sa Mate licence et passeport de se pouuoir retirer de Paris
vers le Ducq de Mayenne, que pour luy remonstrer (cóe
elle faict p ses lfes) que puis que lel t Cardinal est mort,
aussi la plus grande difficulte et obstacle des affaires du
Roy est desia oste. Et que pour cela la ville de Paris
seroit bien jncline a se rendre a sa deuotion, s'il se vouloit rendre catholique. Pour lequel effect jls entendent de
prier les catholiques qui sont aupres du Roy , de se vouloir joindre auecq eux pour luy en former vne cómune et
generale repte. Enquoy, messieurs, y a deux traicts a considerer, l'un de l'ouuerture qu'jls taschent de faire a quelque appoinctement en leur extreme necessite , l'aultre de
menace , p laquelle jl semble quils veuillent jntimider sa
Mate p le mogen de la dissention quils pretendent de meetre entre ses seruiteurs , pour le regard de la Religion.
Mais sa Mate (comme luy mesme nous disoit hier) est fort
bien armee et munie contre ces assauts la, et espere bien de
rompre leurs desseius. Et de faict, les afl wires sont desia si
auant , que la ville de Paris se trouue serree de tous costez,
et le Roy tient toutes les riuieres et passages , sauf senlement Ponthoise , par lequel jl faut necessairement que
le Due de Mayenne vienne, s'il les veut secourir ou Bonner la bataille. Car le Roy a ces jours passez saissi la
ville de Beaumont, et le cháu, apres auoir endure quelques coups de canons , craignant la sappe , sest aussi
rendu sur quelques conditions: a scauoir, si dans six jours
(lont desia les deux sont passez) le Due de Mayenne
n'amenoit camp forme pour les secourir. Il a aussi pris
st Clou, et Lisle Adam et tout ce qui restoit de petites
places , a lentour de la ville, comme le Pont de Charanton ,
st Noir , et autres semblables. Et trouue l'on que ceux
208
de la ville nont moyen de viure que pour vn mois, comptaut des le xe de ce mois de May. De sorte que l'on espere que la ville se rendra bien tost a la mercy de sa
Mate , qui sera certes vng grand cheff d'oeuure , et eiome
l'on diet vng coup de la partie. Car jl ny a point de
doubte que plusieurs aultres villes n'ensuyuent leur exemple. J'espereroye, si Dieu par sa grace auoit amene les affaires a ce poinct, que je pourrois auoir bien tost ma depesche pour retourner p dela, laquelle aultrement je voy
estre dilayee de jour en jour , nonobstant toutes les jnstances que j'en puffs faire. Je ne laisseray pourtant d'y
jnsister encores, combien que je crain fort que je ne pourray gueres aduancer , jusques a ce que Geste ville soit en
l'obeyssance du Roy. Dieu vueille doneer a sa Ma te etc.
Messeigneurs etc. Escrit de Lusarche ce xxj e de Mey
1590. Dessoubs estoit escritt, de V. Sries bien humble et
affectionne seruiteur , signe de Marnix.
Depuis ceste escrite sont venues nouuelles que les gees
du Roy ont prince la ville de Vitry en Champaigne.
Superscription : A messieurs , messieurs les Estats du pays
et Comte de Zeelande, ou a leurs deputez.
Kopy.
LXII.
TAFFJN AAN DE STATEN GENERAAL.
Nouvelles.
26
Mei 1590.
Messieurs.
J'ay escrit a V. S. le 22e de ce mois , taut p la voye
d'Angleterre que de Dieppe , tout ce que je scauoye lors
de l'estat des affaires de France. Ascauoir que le Roy
s'estoit saissy de tous les passaiges de la riuiere d'Oise,
depuis Pontoise jusques a Soissons ; que la mort du Cardinal de Bourbon causoit grande alteration entre les
Ligeurs , confessans les vns que le Roy d'aujourdhuy est
209
a Olt le plus proche de la couronne , et se trauaillans la
plus part pour en eslire vng aultre , sans scauoir mieux
se resouldre sur vn faict de si grande jmportance , silo
que le Due de Mayne soit cependant declaire Lieutenant
General de la Couronne, et le Roy d'Espaigne Proteeteur
d'jcelle. Jadioustoys aussi que led. Due de Mayne entretient les Parisiens en espoir da secours quil doit auoir
des Pays Bas , qui ne peult toutesfois estre plus grand
(cde on entend) que de huict eens cheuaulx et quatre
mille ho-mes de pied, et qu'auec cela et ce qu'jl pourra
auoir d'ailleurs , j1 ne pourra rien effectuer , contre le
desseing que le Roy a sur Paris. Voyla mess" le principal subiect de mes precedentes. Maintenant p ce porteur, que jay trouue allant a Dieppe , V. S. seront aduerties que, partant l'armee du long de la riuiere d'Oise pour
s'approcher plus pres de Paris , le Roy la passe a l'IsleAdam auecq trois a quatre eens eheuaulx, pour aller battre
le Viconte de Tauennes, qui s'acheminoit auecq quelque
cauaillerie vers le Due de Mayne. Mais comme jl en eut
le vent, jl debusqua si promptement sans trompette, qu'estaut bien loing deuant le Roy, sa Ma le le laissa tourre ,
et retournant auanthier en l'armee qui est en ce lieu cy,
s'estant en cedt voyage saissy des ville et chasteau de Gisois
(Gisors), la oil jl a laisse le Conte de St Pol, aupres duquel se doibuent joindre les trouppes de Normandie , pour,
se tenans audt Gisois, empescher que rien ne puisse entrer
par terre dedans Pontoise. Le mesme jour que le Roy
arriva en ce lieu, il alla au pont S t Clot" voire le Mareschal d'Aumont, qui de ce coste la resserre aussi bien fort
la ville de Paris. Et trouua sa Ma te que beaucoup de poures gens des fauxbourgs de lad e vine y viennent trauailler aux fortifications pour bien peu de pain , comme ils
font aussi au pout Cliaranton , et s'en retourneet aa soir
en leurs logis , sans quo ceux de la vine peuuent on osent
y donner empeschement. Le Roy au partir dud pont St
XVIII. J.
14
210
Clou, s'en est alle a Thaliet, qui n'est qu'a vn derny quart
de lieue de Paris, prennant possession d'vne fort belle
maison que la feue Roynne mere y a faict battir. Pendant quil y a este a enuoye quelques cauailliers Bonner
dans les fauxbourgs de St Hónore, d'ou ils ont amene des
cheuaulx sans aulcune resistence, tant jls lont estonnez.
Et estant de retour le mesme jour en ce lieu , est venu
vers luy le S r de Vitry, qui cómande a deux compaignies
de cauaillerie dans la ville de Paris , pour faire ouuerture
de paix de la part des Parisiens , lesquels se veuillent bien
submectre a l'obeyssance du Roy , et le recognoistre pour
leur Prince legittime, pourveu q son plaisir fut de se rendre catholicque. Mais cóme jls vont point tousiours tenu
tel langaige , et que eest la necessite qui les faict maintenant s'abaisser jusques a la , aussi sa Ma te se promect
bien, qu'auant quil soit guerre, jls quicteront encore ceste
condition , veu que aussi bien jls ne l'obtiendront jamais.
Ledt Sr de Vitry s'en est hier retourne a Paris , et ne
scait on encore aultre chose de sa negociation , ninon quil
duit aller vers le Due de Mayenne auecq trois aultres
deputez de lade ville de Paris , pour luy dire que si dans
certain jour jl ne les peult secourir et faire leuer le siege,
quil vueille traicter de paix auecq sa Ma te , a faulte dequoy
ceux de Paris la traicteront sans luy. On a hier surprins
des tres du Due de Nemours (lequel commande en lade
ville de Paris) escriptes au Due de Mayenne , luy mandant que lade ville ne se peut plus maintenir que tout
ce mois, et que si au commencement de l'aultre jl ne la
peult secourir , ,jl fauldra queue se rende. Or l'apparence
de ce secours est si petit, que V. S. peuuent bien esperer
que sa Mate sera bien tost dans lad e vile. L'on y a publie
le pain a certain pris , sans le pouuoir hausser ; ce qu'a
causse que les boulengers n'ont point cuit , et quil y a eu
grand rumeur dans lad. ville. La ou on a aussy deffendu
a peine de la vie que, quelque chose quil aduienne, nul ne
211
soit si hardy que de faire barricades, ny tendre les chennes.
Procedant ceste defence de la ërainte que les grands ont
que les petits ne se cantonnent. L'on a hier icy prins vng
quidam, habille en hermite, ayant soubz son pourpoint 11I1
jacque de maille et vne dague. Ii a este mis es mains du
preuost de l'hostel , qui le fera pier cler ce jourdhuy , p
beau ou par force, mais je n'en puis encore rien escrire.
Nous partons demain d'jcy pour aller (a) Gonnesse, a jntention , comme on diet, d'jnuestir et battre s t Denis; la ou
on dit que la necessite est fort grande, ne sy portant rien
que de Paris, et ce encore a la desrobee. A eest jnstant
est venu quelquun de Paris qui diet que le menu peuple
a pille le bled qui estoit dans les greniers des Celestins,
qui est vng grand tesmoignage d'alteration. Laquelle sans
doubte jra tousiours en croissant, jusques a taut que finablement lade ville tombera soubz l'obeyssance de sa Mate.
Je prie Dieu que ce soit bien tost et qu'il maintienne
tousiours,
Messeigneurs etc. A Argentueil en haste ce 26e de May
1590. Dessoubz estoit escript : de V. S. treshumble et tresobeyssant seruiteur, signe; de Taffin. La superscription ;
A Messeigneurs, Messeigneurs les Estats Gidaulx et Conseil d'Estat des Prouinces Vnies du Pays-Bas.
Depuis la pate fermee le St' d'Alphenan m'est venu dire
que le Roy a entendu hier au soir bien tard p vn hunne
venu expres, que ceux de Paris out change d'aduis d'enuoyer vers le Due de Mayenne. Ne portant point leur necessite de differer d'auantaige a traicter de paix et qu'a
ces fins jlz enuoyeront des deputez vers sa Mate apres
demain. Ledt Due de Mayenne est a Bruxelles, afin (e6me
on estime) de ne veoir, estant en France, la perte de Paris
pour luy.
Ko_py.
14*
212
7. Vergadering. 26 April 7862.
Bibliotheek. — Stukken voor de geschiedenis der jaren 1590 en
1591.
Bibliotheek. Ten geschenke ontvangen :
van den Schrijver:
M. S. E. V. le Grand de Reulandt , Discours prononcé á
l'occasion du congrés artistique. Anvers 1861.
van den Heer van Lennep :
Jan Davids Boekekraam. III. 18.
In ruiling ontvangen :
van de Kon. Akad. van Wetenschappen :
Jaarboek 1861.
Verslagen en Mededeelingen , afd. Natuurkunde , XIII. 2.
van de Acad. Royale de Belgique :
l'Histoire de la ville de Louvain du Jean Molinaeus , par P.
F. X. de Ram. Brux 1861. 2. v. 4°.
Chronique de Jean de Stavelot . par A. Borgnet. Brux.
1862. 4°.
Compte rendo des séances de la commission royale d'histoire,
3e
série, II. 3 e
III.
1-4.
Bulletins des séances de la classe des leitres 1861. Brux.
1861. 8°.
Acces des Etats Géné raux des Pays-Bas 1576-1585 , notice
chronol. et anal yt. , par Gachard , 1 1' vol. Brux. 1861. 8°.
Annuaire 1862.
213
Stukken voor de geschiedenis der jaren
LXIII.
1590 en 1591.
ELISABETH AAN DE STATEN GENERAAL.
Pouvoir voor Wilkes.
23 Mei 1590.
Messieurs nos bons amis. Suivant la promesse que par
roe commandement vous feirent dernierement les seigneurs
de nre Conseil priue, de vous enuoyer quelque personnage
de -roe part, nous auons depesche deuers vous le S r Wilkes,
secretaire de roe& conseil , auquel pour le regard de sa
preudhommie et de la cognoissance quil a des affaires de
vfe estat (en quoy il s'est parcydeuant employe auecq
bonne volonte) nous auons donne charge de vous
niquer ce qui nous semble conuenir pour nre seruice et
le bien des prouinces de l'vnion. L'ayant a eest effect accompaigne de pouuoir et authorite suffisante, cóme nobs
faisons – ces prites, de traicter, negotier et conclurre auecq
vous, tant sur lesclarcissement du traicte de nre secours,
pour remedier aux defaultz et jmperfections qui se trouuent audt traicte, que pour reformer les abus et desordres
qui sont arriues en vie estat par les contrauentions qui
y ont este faictes de part et daultre. Nous asseurants ,
pour l'opinion quauons de vte prudence et affection , que
vous trouuera prests et disposes a consentir et accorder
tout ce qui sera vtile et necessaire pour la conseruation
de viedt Estat, et lentretien de l'alliance et correspondence
requise entre nous et les Prouinces Vnies. Et a ceste fin
nous vous prions de prester foy et creance aud t S r Wilkes
en ce quil vous dira de nfie t , et sur ce suget proceder
a la resolution et conclusion de ce quil aura a vous proposer , jointement auecq roe Conseillier Bodley. Et aussy
tost que nous aurons este par eulx aduerties de ce qui
sera conclu et accorde sur les points et axles de leur ne-
214
gotiation, ne fauldrons jncontinent de vous enuoyer lire cousin le Baron de Buckhurst , muny dample pouuoir et authorite pour le tout confirmer et ratifier. A tant, messieurs
nos bons amis , nous nous recommandons tresaffectueusement a vos boones graces, priant Dieu vous tenir touiours
en la sienne. Escript a nre palais de Grenouuiche le xxviije
jour de May 1590. Desoubz estoit escript : vostre bien
afléctionnee, signe , Elizabeth R. La superscription : A
messieurs nos bons amys les Estats Generaulx des Prouinces Vnies des Pays-Bas. R,p a le xxiij de Juing 1590.
Kop?.
LXIV.
PUBLICATIE VAN GEDEPUTEERDE STATEN VAN DEN
LANDE EN DE MAGISTRAAT DER STAD UTRECHT
TEGEN DE CONVENTIKELEN BUITEN DE STAD.
29 Mei 1590.
Alsoe tot kennisse vande Gedep e11 vande Staten vanden
lande van Vtrecht ende die magistraet deser stadt gecómen es , dat , nyet jegenstaende menichfuldige voorgaen
verboden by placcate gedaen , dat hem nymant en soude
veruorderen te houden ofte te laten vynden jn enyge vergaderingen ofte conventiculen jnt heymelicke noch openbaer , binnen ofte buyten de stadt , jn huysen ofte daer
buyten , verscheyden persoonen haer veruorderen dagel.
vergaderingen binnen ende buyten deser stadt te houden.
Ende dat namenl. gebeurt es dat op sonnendach lestleden
den xxiiij deser maent, veel , soe mans als vrouwpsoonen
tot een seer groot getal, haer geuonden hebben buyten
deser stadts poorten omtrent den Dael, en aldaer jnt velt
sekere psalmen gesongen en eenyge capitulen wt den Bijbel (soe sy seggen) doen lesen hebben , onder telexel ende
pretext, van dat zy exercitie begeren vande gereformeerde
religie , gelyck en jn manieren als off hen tselue binnen
215
de stadt verboden ofte verhindert worden. Daar nochtans
de oprechte gereformeerde Euangelische religie binnen dese
stadt alleen ende geen ander, openbaerlick jn alle kerckeu
geleert, gepredickt en geexerceert wort door ministers en
predicanten die ouer lange jaren professie gedaen hebben
vande voors. religie eh jn Hollant ronder opspraeck gestaen , geleert ende gepredickt hebben , ende als suuer en
gesont jade leere gekent , geacht ende gehouden zyn geweest, oock by die gewesen kerckenraet van Utrecht selue.
En zy voor alsulcke ter eernstiger begeerte en continueel
aenhouden vande Magistraet deser stalt, byden Staten
van Hollant en zyn Erne van Nassauwen, als Gouverneur
vynden lande van Hollant alhyer gesonden zyn geweest ,
om die gereformeerde kereke en gemeente deser stadt
met duytdeylinge van Godes woort en der Sacramenten ,
naer djnsettingen onsen Heeren Jesu Christi , te dienen ,
gelyck zy nu een tyt gedaen hebben. Alsoe dat sulcke
persoonen noch oorsaecke hebben dvoors. vergaderingen
buyten oft binnen dese stadt te houden , anders dan urn
haer moetwille te bedryuen, tot verachtinge van hoer wettige ouericheyt ende om d'auctoriteyt vande selue te supplanteren eh onder de voet te drucken. Ende alsoe dan
alsulcke vergaderingen, het zy jut heymelick ofte jut openbaer geschiede, nyet alleen naer rechten maer oock by. verscheyden placcaten soe voorschreuen es verboden syn. Soe
jst dat dvoors. Gedeputeerden van Staten ende myn heerera
de Schoudt , Bourgemr, Schepenen en Raden vande stadt
Vtrecht, wel scherpel. mits desen belasten ende bevelen
een yder, van wat staet, qualiteyt ofte conditie hy zy, hein
te wachten van eenyge verhinderinge te doen leggen, maken
op te houden oft haer oock jn eenige vergaderingen ofte
conventiculen , het zy heymelick ofte openbaer binnen off
buyten dese stadt , jn huysen , kercken , cloosteren ofte
andere besloten off onbesloten plaetsen te laten vynden
by dage ofte by nachte, onder wat coleur, dexel ofte pre-
216
text tselue Boude mogen wesen, all waert oock om psalmen opde gereformeerde wyse te singen , predicatien van
gereformeerde, roomsche off andere religie te hooren, ofte
oock om yemanden van voors. religie te hooren leren wt
de Heylige Schrift ofte andere boucken, ofte om eenige
andere exercitie te doen vande voors. ofte andere religien,
anders dan die openbaerl. op gewoenl. dagen en vren en
tot gewoenl. plaetsen sullen geschieden ende gedaen worden. Op peyne dat yeder van die geene, die ter contrarie
van desen beuonden sullen worden gedaen , en haer jn
eenyge vande voors. vergaderinge, tzy heymel. off openbaer buyten ofte binnen dese stadt, by dage ofte by nachte
gevonden sullen hebben , verbeuren sail de söme van vyfl
en twyntich gulden , t'appliceren tot behouff vanden officier die d'executie doen sail, tweeshuys en dolhuys binnen
dese stadt , elcx een derdendeel , en bouen dyen arbitralick gestraft zullen worden naer gelegentheyt der saecken.
Ende dat die aucteurs, jnstigateurs en hooffden van sulcke
vergaderingen en die dselue doen leggen, opgehouden jn
hoer huyssingen ofte op haer erue gedoocht, aldaer geleert,
gelesen ofte gepredickt sullen hebben , daer ouer gestraft
sullen worden, als oproerige, seditieuse en perturbateurs
vande gemeene ruste, andere ten exemple. Blyuende nyettemin de voorgaende placcaten en ordonnan, soe vande
Staten als Magistraet op tstuck vande heymelicke en openbaer vergaderingen gepubliceert jn weerden. Aldus gedaen
opden xxviij en dach van Mey xve en tnegentich. Onderstont
my pst, getekent G. de Ledenberch, en noch leger geschreuen ter ordonnan des Raets der stadt Vtrecht , ondert G. valider Voort.
Aldus gepubliceert vanden Stadthuyse tVtrecht den xxixen
May 1590. By my
Vander Voort,
217
LXV.
ORTEL AAN DE STATEN GENERAAL.
Aanbeveling van Wilkes.
10 Juniij 1590.
Hooge mogende, edele, wyse, voersienighe, zeer discreet
Heeren.
Gaende tegenwoordich den haere Wilkes, brenger deses,
jn ambassade van haere Mat naer onse quartieren , zulcx
uwer M. E. ontwyffelyck voer desen zyn geweest verwitticht, zoe wel om alle voerledene zaecken wederom te brengen ,jn goet accordt ende vnie, als van haere Mats wegen
wijders met uwe M. E. te handelen ende communiceren
ende alles tegens die ouercompste van Milord Buckhorst
zelfs te prepareren , gelyck breeder van hem mondelinge
zal worden v erstaen . Heeft my zyn E. voer zyn vertreck
hoochel. versocht dele weynige regulen aen v M. E. te
willen scryuen, ende versoecken dat alsoebalde tzynder
ouercompste eenighe sufficiente psoonen vuyt v M. E. vergaderinghe mochte wordden gecommitteert, omme met hem
van alles te treden jn cómunicatie en preparatie voers., te
mer zyn E. hier staen op een zeker en singulier preferrement, niet geern veeltyts aldaer vergeeffs zoude toebrengen , maer liever alles zoewel tot haere Ma ts dienst als
den landen besten accellereren zoo veel mogelyck.
Ende alzoe jck wel weet, dat v M. E. den voers. mr
Wilkes van oudts kennen als een goeden vrindt en welwilder van Landen, en sich daeromme te gevoeghel. zullen laten vinden , wil jck, desen beneffens myn gants
dienstel. recommandatie eyndende , Godt almachtich bidden v M. E.
Hooge , mogende , edele , wyse , voersienighe , zeer discrete heeren, altijts te houden jn syn heylige bewaringhe.
Londen, jn haest desen lesten Mey 1590, stilo anglico et
218
veteri. Onderstont : Vwer M. E. dienstwillige ende geteeckent J. Ortell.
D'opscrif í : Hooge mogende , edele , wyse, voersienigh e ,
seer discrete heerera, myn heeren, die Staten Generael der
Vereenichde Nederlantsche Prouin etc.
Rpa xviij Juny 1590.
Kopy.
LXVI.
MAURITS AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
Alle schepen tijdelijk naar Wijk le brengen , opdat de
vijand niet over den Rhijn kome.
13 Junij 1590.
Mauritz geboren Prince van Oraengien, Graue van
Nassau etc. , Marquis van Vere , etc.
Edele , eerentfeste , hooghgeleerde , wyse ende discrete ,
besundere goede vrunden. Wy hebben van verscheyden
orten waerschouwinge gehadt , dat den vyandt geresolueert
zoude wesen , zoo ouer den Ryn als ouer de Wael- te
willen commen , omme ons jn ons voornemen alhier te
beletten. Ende omme hem daerjnne zoo veel mogelick
te verhinderen , hebben wy den capiteyn Jan Lambrechtsz.
last gegeuen hem opten Rynstroom ende jnde Veenen te
begheuen , ende alle de schepen en schuyten die hy tusschen Aernhem en Wyck , oock jade Veenen voors. sal
vinden , terstonts neerwaerts tot Wyck toe te doen commen, omme aldaer jn bewaernisse gehouden te worden tot
onze naerdë ordonnantie. Versoucken v L. domme ernstel.
aen magistraet en beuelhebberen der voors. stede te scryuen , ende haer jn onzen naem wel expressel. te belasten,
datse alle de voors. schepen en schuyten aldaer jn goede
bewaernisse doen houden, ende geene schepen , hoedanich
die wesen mochten, opwaerts en laten commen , zonder
219
onzen voorweten of naerder ordonnantie. Want der landen dienst tzelue alzoo noottelicken js verheyschende.
Ende hiermede,
Edelen , erentfeste , hooghgeleerde , wyse eh discrete ,
bezundere goede vrunden, zyt Gode beuolen. Int leger
voor Nimmegen den xiij e11 Juny 1590.
V. L. zeer goetwillige vruildt ,
Maurice de Nassau.
Origineel.
LXVII.
HEERMALE AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
Aankomst van Wilkes. Berigten van de Maas en uit Duitse/iland.
De Secretaris Gilpin vraagt om betaling zijner achterstallen.
19 Junij 1590.
Myn heeren. Achtervolgende haere Maj ts resolutie (waer
van ick v E. geaduerteert hebbe) is gister nae de noen
hier gearriueert de heere Wilkes , sonder dat wy alsnoch weeten zyn vuyterlickc last anders dan vuyt eenen
brieff vande Agent Ortel, die in generalibus terminis is
en tzynen versouck gescreuen , waer vá copie by desen
gaet. Zoe geringe hy zyn cómissie ouergeleyt off naeder
openinge daer van gedaen zal hebben, zullen v E. geaduerteert worden. Den voors. heere Wilkes compt (zoemen
seyt) ouer Zeelant en dat zoe subytelick , datmen daer
van nyet gepreauiseert is geweest, al hoewel die van Zeelant in gelycke zaecken wel neerstich plegen te wesen.
Nyeus is hier anders nyet dan dat den vyant
van om.
treat Nirnmeghen de Maes wederom ouer vertroucken is ;
eerighe seggen zonder geboth van hun oeuerheyt, zoe
Graeff Karel nae Brussel getogen was. Vuyt Vranckryck
off Vrieslant eh Groningen hebben wy ghans nyet. Vd
Duytschlant seytmen dat der Churtursten gesanten , tot
Coelen versamelt , gescheyden zy, sonder datmen noch yet
220
zeekers hoort van hun besoignes , anders dan dat geseyt
wordt van een nyeuwe by eencompste tegens den maent
Augustus , alwaer die heeren Churfursten in eygener psoonen zullen erschynen ; watter van wesen zal wil den tyt
leeren.
Voorts my heeren wesen dese voorleden dage byden
Raedt van Staten, hebben haer E. my versocht , dat ick
uwe E. soude willen recómanderen zeekere requeste byden
Secretaris Gulpin v E. ouer eenigen tyt gepsenteert, ten
eynden hy zoude moegen erlangen zy achterwesen en versoucke. Zall daer omme v E. gelieue die zaecke te houden
voor fauorabelick gerecómandeert en my dese aenscriuinge
ten besten affnemen. Waer mede ick v E. den Almogen
wil beuelen. Gescreuen inden Hage desen xix en Juny
1590, stilo nouo.
V E. dienstwillige medebroeder,
Origineel.
Floris Heermale.
LXVIII.
MAURITS AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
De vijand heeft de schans van Ementil ingenomen. Vriesland
tegen zijn strooptochten te beveiligen.
24 Juny 1590.
Maurits, geboren Prince van Oraengien, G-raue van
Nassau etc. , Marquis vander Vere etc.
Edele , eerentfeste , wyse , voorsienige en discrete, besundere goede vrunden. Ons heeft de welgeboren onzen beminden swager, heer Wilhelm Lodewyck, Graue van Nassau etc. , jn diligentie ouergescreuen , dat den vyandt de
schantze van Emetil jngenomen hebbende, zyne preparatie
gemaeckt heeft omme het geheele platte landt van Vrieslant aff te loopen en te spolieren ; ende ons daeromme
zeer jnstrntel, versocht , wy wilden hem met zeker getal
221
volex, zoo te voet als te peerde te hulpe commen. Ende
al est dat wy jn deze conjuncture van tyde zeer weynich
volex uyt deze quartieren connen missen , soo hebben wy
nochtans, jnnesiende de jegenwoordige gesteltenisse vande
voors. prouincie , nyet willen naelaten , hem zekere compaignie ruyteren , onder dewelcke dye vanden Graue van
Valekesteyn mede geordonneert js , derwaerts te zeynden.
Ende alzoo de voors. zaecke neersticheyt ende acceleratie
is verheyschende , versoucken wy v L. hiermede wel ernstel., de voors. compaignie promptelicken met een maent
betalinge te doen versyen , op dat zy nyet opgehouden en
worden, want der landen dienst tzelue noottelicken js verheyschende. Ende hiermede
Edele, eerentfeste, hooghgeleleerde, wyse ende discrete,
bezundere goede vrunden, zyt Gode beuolen. In tieger
voor Nymmegen den 24 e,. Juny 1590.
V L. goetwillige vrundt ,
Maurice de Nassau.
Wy versoucken v L. jnsgelycx den welgedachten Gratie
van Valckenstyn met eenen bequamen wagen off twee te
willen accommoderen , jndyen s. E. tzelue versochte.
LXIX. PUNTEN VOORGESTELD DOOR WILKES EN BODLEY,
IN DE VERGADERING DER STATEN GENERAAL,
OVER
DE MONSTERING EN KRIJGST CIIT.
26 Juny 1590.
Daultant que des poicts principaulx de ni e charge a
communicquer a Voz Sries de la part de sa Ma te , auons
voulu choisir pour commencement de nous proposer celluy
des monstres et discipline des gens de guerre, a la soulde
de sado Ma te , dopt ji semble (par les plaintes assiduelles
quauez tousiours faictes) que la reformation en est Bien
requise. Voz Sues estans aucthorisees de par vos supe-
222
rieurs, comme nous de par sa Ma te , de traicter et conclure
non seullement la dessus , mais sur les aultres poinctz de
mede charge (ce que desirous expressement scauoir), nous
esperons quvserez de diligence affin que, ce point expedie,
nous puissions passer oultre a vuiler et resouldre des aultres , au contentement de sad e Mate et bien commun des
Prouinces de l'Vnion.
j. A Cant messieurs touchant le faict des monstres, nous
vous ferons pt d'vne ordonnance en forme de placcat, aggreable a la discipline ancienne du RRoyaulme d'Angleterre.
Laquelle discipline sa Ma te veu]t et entend quon face entretenir parmi ses subiects maintenant en seruice es prouinces vnies. De sorte que lad e ordonnance estant publiee
et mise en execution, les abus et fraudes es monstres et
factions des gens de guerre seront leuees , et sa Ma Ce et
les prouinces a laduenir bien seruies , moyennant que les
commissaires de la pt de V. S. facent leur deuoir es lieux
et places ou les garnisons seront tenues.
ij. A ceste fin Voz Sries auront jncontinent a cómectre
es vines de la Briel le , Vli ssingues , Bergues sur le Zoom
et Oistende des bons et fidelles commissaires , quy facent
leur demeure et residence , et quelques vns a se trouuer
en campaigne et ailleurs ou les compaignies Angloises
seront employees. Lesquelz p bonne correspondence auecq
les commissaires de sa Mate , puissent chun en son resort
faire effectuer le contenu de lade ordonnance et se trouuer presents aux payements , qui se feront de sepmaine
en sepmaine auxde4 compaignies. Et a faulte de telt commissaires, que les prouinces soyent tenues davouer et tenir
bon les rolles et payements qui seront faicts, sans y pouuoir contredire en maniere aulcune.
iij. Et comme les fraiz ordinaires des leuees de gens en
Angleterre, pour renforcer les compaignies du secours de
sa Mate , venants a saffoiblir par mort , maladie ou mutilation , moutent tour les ans a grosses sommes de deniers ,
223
qui ne doibuent estre par sa Male supportez, ains plustost que les prouinces (puis que les renforcemens se font
pour la defence djcelles) en soyent chargees. Toutesfois afin
que cela se face sans geer ny sa Mate, ny les prouinces,
les fraiz desd es leuees et des transportations seront portez
p les defalcations, qui se feront sur absents et nombre
defectiffs en chasque compaignie.
iiij. Que les officiers du camp, asscauoir le Mareschal, le
General de la caunillerie, Colonnel de ljnfanterie, General
de lartillerie, le Sergeant-maior , les Corporaux et Quartierwires du camp, de quelle nation quilz soyent, seront payez
et entretenus, pour le temps quilz seront en seruice, par
les Prouinces Vnies, sans que sa Ma te en soit aucunement
chargee.
V . Que les compnIes Angloises tant du secours de sa
Mate , quaultres , sortans de leurs garnisons pour aller aux
lieux ou le camp se dressera, ou pour estre aultrement
employez au seruice du pays , allant et venant , seront
menez et conduits p des Commissaires des prouinces , qui
leur pourveoient aux villes et villages en passant, de loOs aux maisons, sans les laisser loger a lerte, ou les
fourrer dedans les eglises et moutiers ') , ou p faulte de
moyen de les accommoder, grand nombre des soldats sont
par le passe demeurez morts ou malades. Et que lesd es cornpaignies , ayants a se retirer, pourront retourner a leurs
garnisons aux mesmes villes et places d'ou jlz seront sortiz , si le Gouuerneur General de sa Ma te et le conseil
d'Estat des Provinces Vnies n'aduisent de les accomoder
en daultres villes et places de garnison , esquelles elles
seront receues et admises p la patente dud t Gouuerneur
et Conseil sans contradiction. Et seront lesds compaignies
par tout dedans leurs garnisons furniz et acciimodez des
seruices, ne plus , ne moings que celles du pays.
1) montier: monast?re.
224
vj. Et comme es villes cautionnaires it est pourveu que
les Gouuerneurs et soldats nauront pas a se mesler de la
police etc. desd es villes, qu'aussy les bourgeois et habitans
djcelles ne se pourront entremesler en chose apptenante
a la garde desd es villes, comme aux guets et sentinelles de
nuict sur les rues, portes, passaiges et murailles, ny aux
portes et endroicts ou la garde se doibt faire dordinaire
de jour , sans l'adueu et commandement des Gouuerneurs
ou de leurs Lieutenans.
vij. Item les fortifications ja faictes , ou a faire, dedans
les villes et places d'asseurance, pour la guarde et conseruation djcelles, seront pour le temps quelles demeureront
entre les mains de sa Mate , maintenues, faictes et reparees
a la charge des Prouinces Vnies , comme aussy le feust
roues et tout aultre appareil duisant a la grosse artillerie
desdes villes et places. Et seront lesd es villes et places
fournies d'vne bonne et conuenable proportion de pouldres,
boulets , mesches , et aultre munition , a la discretion du
Gouuerneur Gaal de sa Mate, comme p le traiete est expressement porie.
viij. Que si les Prouinces Vnies pour le temps quil plaira
a sa Mate leur continuer son secours , se vouloyent seruir
d'aulcunes compaignies Angloises, payez a leur propre charge, p dessus celles qui sont de son secours; ilz promectront
les entretenir, quand a leurs gaiges, a mesme pied que faict
sa Mate , et les laisser commander et gouuerner scion la
discipline d'Angleterre. Et es lieux et places ou les compaignies Angloises (soyent a la charge de sa Ma te ou du
pays) seront mises en garnison, it ne se fera aulcune mesligue (en Cant que faire se pourra) de compaignies d'aultres nations, a la raison de la diuersite de leur soude et
discipline, afin dobuier aux desordres et jnconuenients qui
sont pcydeuant arriuez a cause de Celle meslingue.
ix. Sa Mate ayant par plusieurs annees, tapt pour le
secours de ses voisins, que pour la defence propre de ses
225
Royaulmes, terres et Sties , faict des fraiz jnsupportables, a
raison de quoy ses coffres et finances out este extremement
espuisees et attenuees. Se trouuant pour le put constraincte
en lien d'vne partie de gaiges et soulde de ses forces
employees au secours des Prouinces Vnies , leur fournir et
accómoder hors d'Angleterre de quelque quantite d'habillemens et de viures, les Prouinces Vnies en general, n'auleune djcelles en pticulier , ne pmectront pas quil soit
faicte ou mise jmposition, taille ou accise quelconque sur
lesd es habillemens et viures. Pourveu que djceux ne soit
faict trafficq, vente ou marchandise a aultres, quaulx soldats
mesmes qui seront a la paye de sa Mate , soubz peine aux
contreuenants de confiscation desd s viures et habillemens.
Enoultre , puis que sa Mate , au regard de ce queue aura
meritee allendroict des Prouinces Vnies , par la despence
de ses finances et des vies d'vne jnfinite de ses bons et
fiddles subiects, employez a la defence djcelles, se pourroit
a bon droict promectre beaucoup de debuoir et d'affection
de la part desd es prouinces. Et quil ny a chose, enquoy
jcelles ne voulussent condescendre a luy gratifier, et que
les deux poincts subsequents deburoyent de par Voz Snes,
de vte propre mouuement, sans quaulcune jnstance vous en
soit faicte, estre concedez a sa Ma te , toutesfois sad e Mate
nous a commande vous requerir de sa pt de trouuer bon.
x. Premierement la conuersion des 600 clilx de son secours en 1200 pietons, pource que les fraiz sont tresgrands
de toussiours remonter les desfaits et perdus, taut pour
le regard de la difficulte de pouuoir recouurir cfilx en ces
pays, que den tirer d'Angleterre , pour renforcer les cornettes.
xj. Secondement que les 15 mortes-payes en chasque
compile de 150 testes de son jnfanterie, et les 10 mortespayes en vue corneae de 100 lances, taut pour le passe
que pour l'auenir , soyent p Voz Snes approuuez et mises
en compte , puis que eest de rancienne discipline de son
xviii. J.
15
226
Royaulme d'Angleterre, et ce qua tousiours este paye p les
Rot's et Princes ses progeniteurs, depnis 300 ans, a leurs
subiects quand jl a este question de s'en serdir en leurs
guerres propres, et quoyquau traicte mesmcs mention n'en
soit faicte en termes expres. Signe Tho. Wilkes , Tho.
Bodley.
Kopy.
LXX.
HEERMALE AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
26 Juny 1590.
Myn heeren. Ick heb huyden v E. geaduerteert wat
zoe aen zy Ext1e , als hier versocht wordt , van wegen de
heeren Gouuerneur en Staten v5 Vrieslant, en dat daer
op (als weseli een zaecke in desen tyt subiect veel cósideratien) wel gedelibereert maer noch nyet geresolueert
en was. Maer is zeedert tvoors. verzouck wederom in deliberatie geleyt , zoe ten respecte van tgenerael als elcke
provincie int pticulier, en oick d'aduertêtie diemen vanden
vyant heeft , en vuyterlick beuonden dat opt beleyt en
exploicten van oorloge qualick een vaste voet en resolutie
genomen kan worden , aengemerckt die alle veranderingen
subiect zy en nae die occurrêtien gedirigeert moeten worden. Hebben daer omme de Gnale Staten eyntel. voor haer
aduys op dese voorgedragen zaecke verclaert, dat goet ware
dat die heeren Raeden van State hem alle tsamen inder
yele transporteerden op Arnhem off noch naeder zy Extie
en ons leger, zoet doenlick waer. Om zoe wel op dese, als
andere voorvallende zaecken, tsamentl. terstondt cQsideratis
cósiderandis te resolueren en deselue haere genomen resolutien doen effectueren ten dienste vanden lande , achtervolgen d'jnstructie en last heml. opgeleyt. Om alzoe te
voorcomen alle scriuen en wederscriuen, twelck deur dusdanige verre separatie vanden anderen nootwendich moet
227
geschieden mit verlies van veel tyts eiÏ occasion van tlandt
goeden dienst te mogen doen. Waer op die vanden Raede
verclaerden datse mitten ander naerder daer op zouden
delibereren , en mogen daer om haer resolutie verwachten.
Midlertyt Bende ick v E. beneffens desen copie van zeekeren brieff van haere Maj t aeh Staten General gescreuen,
die de heere Wilkes saterdach laestleden in dese vergaderinge ouergegeuen heeft , doende voorts in crachte vande
credence daer inne vervat , zeekere generale propositie de
welck zy E. versocht is by gescrifte ouer te willen genen,
twelck by aengenomen heeft; en gedaen zy zal copie daer
van ouersenden.
Gister is hier gecomen de heere Cooper, gecomitteert
by die van Zeelant, om beneffens mr. Jan vande Warcke
te besoigneren in dese vergaderingti. En zoe wy verstaen
dat dezelue mede brengt zynder principalen verclaringe
en resolutie opte cotributie, gecosenteert zeedert het iaen
lxxxvj , is te verhoopen dat de besoignes voortaen van meerder importantie wesen zullen en p cosequens dat wy eens
van hier scheyden zullen mogen.
Die heeren Raeden van State hebben in onse vergaderinge verthoont zeekere rescriptie , byden heere Nicolais
van Berck aen heml. gedaen, waer by hy hem in effect
excuseert van meer inden Raedt va State te copareren ,
zoe zy cömissie geexpireert is etc. , ter weicker oersaecke
aen v E. gescreuen zal worden.
Nyeumaren vuyt Vranckryck hebben wy hier anders gheen
dan ick v E. huyden by extract ouer gesonden heb. Vanden vyant in Brabant compt aduertence dat hy , sterel,
wese"
n iiij m man te voet en xxij cornetten ruyter, hem onthoudt in Brabant vp drye verscheyden plaetsen, nyet verre
v Rauesteyn, al waer hy gecápeert eh begrauen leyt,
doch nyet zoo verre vanden anderen off sy enen in alle
occurrétien den anderen lichtel. seccourreren. Zy loopen
dagelix wyt eh zyt om hun nootdruft , dan begeuen hem
15'
228
allegaders snachs int leger. Doe zy hem fierst wederom te
rugge ouer die Maes begauen was die sprake onder heml.
datse mit ghanser macht trecken zouden nae Vranckryck,
dan scheersen datse qualick daer toe zouden'hebben willen
verstaen om datter nyet dan honger en slagen te halen
is. Zeedert en noch iegenwoordich zonde die sprake onder
heml. loopen dat den hertoch van Parma seiner in psoon
den xxix en deser , stilo nouo, int voors. leger comen zoude,
twelck men hier qualick kan gelou en , maer den tyt zal
leerera. En` daerentusschen wil ick v E. hier mede den
Almogen beuelen. Gescreuen inden Rage desen xxvj en Juny
1590, stilo nouo.
V E. dienstwillige medebroeder,
Floris Heermale.
Nae tsriuen van desen is inden auont een brieff van
zy Ext1C aen Barnevelt gebrocht , inhoudende onder anderen dat zy Ex tie en gedeputeerde Raeden van State neffens hem wesen , geordonneert hadden dat de cornetten
van zy G. van Valckesteyn , Balen , Sleyer eh l'Espine ,
terstont trecken zouden naex Vrieslant tot assistentie van
Graeit Wilhelm. God wilse geleyden en Naest wederom
doen comen , om te verhinderen den invoer vanden oogst
binnen Deueter en Zutphen.
Origineel.
LXXI.
MAURITS AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
De Graaf van Valkensteyn moet naar Vriesland vertrekken.
27 Juny 1590.
Mauritz, geboren Prince van Oraengien, Graue van
Nassau etc. , Marquis -milder Vere etc.
Edele , eerentfeste , hoochgeleerde , wyse ende discrete
besondere goede vrienden. Wy hebben gesien de rescrip-
229
tie by v L. ons ouergesonden , nopende het vertreck vande
compaignie vanden Graue van Falkensteyn, ende de redenen waeromme ghyl. daer jnne zydt swaricheyt maeckende.
Dewelcke wy jn dese coniuncture van tyde nyet ongefondeert
en zouden vinden. Maer alsoo v L. alsoo wel als ons zeluen
kennelyck is dat de macht des vyants van Deuenter ende
Zutphen gelicht ende naer Vrieslant gesonden is , ende
daeromme de schade by v L. geallegeert niet dan tot zyli
wedercompste en is te vreesen. Soo hebben wy ten hoochsten noodich gevonden dat den welgedachten onsen neeff
van Valckesteyn ten spoedichsten met v L. consent mach
vertrecken , ende hem achtervolgende oase goede jntentie
jnder landen dienst voor zoo cleynen tyt als tselue van
doen sal wesen , te employeren. Ende op dat v L. jrnmers
sonder voordere excuse nyet langer opgehouden en worde,
hebben wy hem versocht omtrent vyftich peerden van
zyne compaignie aldaer te laeten, ende niette andere hem
ju aller dilligentie ter plaetsen te begeuen daer wy hem
versocht hebben , omme geduerende zyne absentie den vyant , jngeualle hy hem wilde aduanceren , jn v L. quartieren eenige jncursie te doen , te rugge te houden. Ende
alsoo de saecke geen vuytstel en mach lyden , versoecken
wy v L. anderwerff wel ernstel. dat ghy alsulcke ordre
wilt stellen dat tselue in aller dilligentie mach geeffectueert worden. Ende hier mede
Edele , eerentfeste , hoochgeleerde , wyse ende discrete ,
besonders goede vrienden, zyt G-odt beuolen. Int leger
voor Nimmegen den 27 en Juny 90.
V L. goetwillige vrundt ,
Origineel.
Maurice de Nassau.
230
LXXII.
PUNTEN VAN DOLEANTIE , ZOO ALS DIE VERVAT
WAREN IN DE INSTRUCTIE VAN DE AFGEZANTEN NAAR ENGELAND, AAN BODLEY
EN WILKES VOOR TE DRAGEN.
11 July 1590.
Comme par le rapport des Sieurs Jacques dEgmont, S''
de Kennenburgh, Sebastien de Loozen et Jacques Valcke,
Conseilliers d'Estat, qui en Ian quattrevingtz et noeuff
auoient este enuoiez en Angleterre vers sa Ma te , lon a
donne espoir aux Estats Generaux des Provinces Unies
du Pays-Bas , que sad. Mate feroit pourveoir par le Sr
quelle enuoieroit en ces pays, sur les principales plaintes
a elle faictes de leur part , lassamblee desd. Estats Generaux et des Estats des provinces particulieres, membres
et villes djcelles, aient auec bien grande deuotion attendu
la resolution de sad. Ma te. Et quil est requis non seullement pour le seruice de ces pays , ains aussy de celluy
de sa Mate , que par le premier poeult estre entendu la
resolution et bonne jntention de sa Ma te sur les pointz
suivans. Si ont lesel. Estats, examinans la proposition a
eux exhibee en escript le xxvj e de Juing dernier par les
Sieurs Thomas Wilkes, Secretaire du conseil priue et Ambassadeur de sa Male , et Thomas Bodley , conseillier jntroduit par jcelle sa Ma te au conseil dEstat desd. Provinces Unies, et faisans leur responce sur jcelle, trouue bon
de requerir led. Sr Wilkes , comme ilz le requierent par
testes, quil luy plaise , sans preiudice de sad. proposition
et leur response sur jcelle, leur faire ouverture de la
bonne resolution et jntention de sa Mate sur les poinctz
suivans.
Premierement : sur l'ordre prins pour faire et tenir complet le secours promis par sa Mate.
Secondement : que le secours promis de mille cheuaux
231
et cincq mille pietons , pardessus les garnizons des places
cautionnaires, pourra estre emploie au seruice du pays , si
bien en campaigne que es garnizons des villes et places
frontieres , selon les occurrences, sans aucun contredict.
Tiercement : sur les plaintes des empeschemens et dommages en la nauigation et commerce sur le pays de West.
Quartement: sur le desadueu des procedures judeuez, et
desobeissances en ces pays soubz le pretexte de faire seruice a sa Mate.
Quintement: que les villes cautionnaires ne seront plus
longuement a la charge des pays , et jcelles villes surchargees pardessus les garnizons ordinaires et le contenu du
traicte.
Sextement : sur la liquidation et restitution de ce que
de la part du pays a este deliure au secours de sa Mate
en argent, viures et armes. Ainsy faict le xj e jour de
Juillet 1590.
LXXIII.
ANTWOORD OP EENE MONDELINGE PROPOSITIE
VAN WILKES.
16 July 1590.
De Staten G-enerael der gevnieerde Nederlantsche Prouincien , gehoort , gesien ende rypel. geleth hebbende op
de propositie by den heeren Thomas Wilkes , Secretaris
vanden priueen Raedt vande Co e Mat van Engelandt, als
Ambassadr van zelue hare Mat , ende Thomas Bodley, Raedt
gejntroduceert by de voors. Co e Mat jnden Raede van State
der voorn gevnieerde prouintien, jn heure vergaderinge by
monde gedaen, vermoegens den brieff van credentie zyne
E. tot dien eynde by hare Mat aen- Staten voorll mede
gegeuen , ende de poincten scriftel. den xxvj en Juny lestleden ouergegeuen. Verclaren dat zyl. hare Ma t ten alderhoochsten bedancken voorde continuatie van hare goede
232
genegentheyt , gunste ende affectie totten welstant deser
landen, ende dat hun seer lieff is dat hare Ma t tot dien
eynde gelieft heeft alhier te zenden den voors. heere Wilkes , mit last omme te voirsien ende ordre te stellen op
de doleancien van Staten voorn. Vertrouwende dat deselue heere Wilkes bevoorderen zal , dat de voors. doleantien ende alle voorgaat- swaericheyden gevouchel. geuonden
ende nedergeleeght zullen worden, zulcx als den welstant
van dese landen , benefténs den dienst van hare Ma t js
vereysschende. Ende zullen de Staten Gnael van haerder
zyde willich ende bereyt wezen , zyne E. jn alle redelyckheyt en billickheyt te bejegenen.
Ende zoo de voorn heere Ambassadeur belieft voor teerste point van zelue doleanties voor te nemen het stuck
vande monsteringe , ende de discipline militaire van het
volck van oorloge, by haere voorn Ma t dese landen tot
secours goedertierentlyck belooft. Soo en cunnen de Staten
voorn den voors. heere niet onthouden, dat al jnden jaere
xv c sess ende tachtich, zyl. genootzaeckt zyn geweest te
doleren (gelyck daernae js gecontinueert) van dat het voorn
secours van ruyteren ende knechten niet compleet gemaeckt en gehouden werde ; dat jnde monsteringe groote
fraulden geschieden , ende dat by veele groot gebreck was
jnde onderhoudenisse vande behoorl. discipline militaire.
Op welcke poincten by den tractate tusschen hare Mat ende
desen landen gemaeckt , voorsien is. Ende gemerckt de
Gedeputeerden vande respectiue prouincien daerop gelast
zyn , soo en zal de vergaderinge vande Staten Gnael niet
naerlaten daerop te aduiseren ende te resolueren, ten meesten dienste vanden lande ende volgende den zeluen tractaet.
Opt ije.
In conformste van tvoors. tractaet js het volck van oorloge van hare Mats secours, gehouden te achtervolgen d'ordonnancien op het stuck vande monsteringen jn dese Ian-
233
den gemaeckt en noch te maecken ; als het doen vanden
eedt , jnt leste ar' e vanden zeluen tractaet geroert, medebrenght. Aengesien den eedt van het volck van oorloge
altyts jnnegehouden heeft , dat het zelue volek hen moet
reguleren naede ordonnan gemaeckt ende noch te maecken,
tot onderhoudinge van goede discipline militaire, daer van
het stuck vande monsteringen een partie es. Dan gemerckt
de Staten altyts begeert hebben ende noch begeeren, diesaengaende te doen onderhouden ende achtervolgen tgeene
tot meesten dienste van haere Ma t ende den landen is
streekende. Soo zullen zy seer geerne de ordannancien
alhier geruert, doen examineren, ende met het gunt dienstel. zal beuonden worden de ordonnancien van dese landen te vermeerderen naer behooren.
Opt iij
Soo wanneer tvolck van het secours van hare Mat hen
reguleren zal naer de ordonan op het stuck vande monsteringe gemaeckt , ende d'zelue naercommen , alsdan sal
oock van weghen dese landen ordre gestelt worden , omme
zoo jnden steden van asseurantie als elders , daer het van
noode wezen zal , hare commissarissen te senden , ende te
lasten tot de saecke van monsteringe ende betaeliuge ,
volgende tvoorn tractaet.
Opt
De Staten zouden verstaen dat het volmaecken vande
compaignien van het secours van hare Mat behoort te blyuen tot last van capnet1 der seluer. Ende Batmen daeromme
de commissarissen van monsteringhe zal lasten, pertinente
noticie te houden vande soldaten van tselue secours , die
jnden dienst vanden lande zullen steruen , geschooten ofte
ontmandt worden. Ende om het getal vande zelue gesturuen ende ontmande te suppleren ofte vervullen , sal den
capiteynen een maendt gagien voorde oncosten van het
234
trantport van elcke soldaet , gestoruen ofte ontmant wezende , by kennis als vooren gepasseert worden opte rolle.
Opt ve.
De Staten en cunnen niet anders verstaen dan dat alle
d'officiers van het secours van hare Ma t , jnt tractaet staen
ghestelt , tot last van zelue hare Mat. Dan als van wegen
den lande daerenbouen eenige andere officieren zoude moegen aengenomen worden , ofte joden dienst vanden lande
gebruyckt , by bewillinge vande Staten, volgende het tractaet, su llen alsdan de gaigen vande zelue , soo vande engelsche natie als ander tot dienste vanden lande , betaelt
worden.
Opt vje.
Tvolck van oorloge van tsecours van Naere Ma t , te
peerde ende te voete , trekkende naer het legher ofte elders joden dienst van tlandt, sal geconduiseert, gelogeert
ende geaccommodeert worden , by commissarissen ende
mette patenten vande Gouuerneurs vande prouincien respectiue , als de soldaten vanden lande zelffs. Ende voor
het scheyden vant leger sal byden Raedt van State (daer
jnne jn conformite van het voors tractaet , hare voorn
Mat bouen den Gouuerneur G-enerael van haer secours
twee hare ondersaten mach houden , ofte van nieuws jntroduceren) geresolueert worden, jn wat steden ofte plaetzen , zoo de enghelsche als andere compaignien jn garnisoen gheleyt ende herleyt zullen worden. Alwaer dselue
opte patente van Gouuerneurs van respectiue prouicien ,
te geuen by aduys van Staten off hare Gecómitteerden
vande prouincien , zullen worden ontfangen ende met logysgelt off anders geaccommodeert , als andere soldaeten
aldaer liggende , ofte gelyckmen aldaer gebruyckel. is te
doen. Behoudel. dat hare Ma t de besoldinge van zelue zal
doen betaelen , als in conformite van het voors. tractaet.
235
Opt vij g elide viije.
Is gescreuen aen heeren Staten van Hollandt ende Zeelandt, ten eynde zy hen jnformeren wat tot noch toe
desen aengaen , jnde steden en plaetzen van asseurantie
gedaen ju , om dat gedaen ende genien , daer op geresolueert te mogen worden , gelyck jn conformatie van het
tractaet voor de meeste zeeckerheyt vande voorn Staten ,
ende plaetzen , burgeren ende jngesetenen vande zelue ,
eensamentlyck den soldaten alhier garnisoen houdende,
sal beuonden worden te behooren.
Opt ixe.
Soo wanneer de Staten G-cnerael goet vynden zullen tot
coste vanden lande, eenich volck van oorloge vande engelsche natie te lichten , bouen het volck van het secours
van hare Mat , sullen alsdan by bewillinge van hare Mat,
mette Colonnellen ende Capiteynen daerouer als commandeurs te stellen , handelen naeden staet van tlandt zal
moegen lyden , mitsgaders deselue doen gebruycken naede
occurrentie ende gelegentheyt van tyt ende saecken , ten
meesten dienste vanden lande.
Opt ge.
De Staten geloouen ende bekennen wel , dat hare Mat
groote costen ende lasten heeft gedaen ende gedragen ,
gelyck zy als een seer christelycke, wyse ende voorsichtige
princesse noch dagelycx doet, om hare nabueren te assisteren voorden welstandt ende de hanthauinge vande gemeene
zaecke, tegen het gewelt van alle der sel uer gemeene vyanden, alles de gemeene christelyckheyt ten besten. Baer
vooren de Staten, voor zoo veel dese landen aengaet, hen
oock ten hoochsten aen hare Ma t houden verbonden, ende
en zouden mits dyen niet Beuer sien noch doen, als hare
Mat allesins te belieuen , naer haer vuyterste vermoegen.
236
Maer die wyle tgene alhier begeert wordt , anders by het
tractaet is verdraegen , soo volgende tzelue tractaet hare
Mat belooft heeft , niet alleene tbelooffde secours te betaelen, maer daerenbouen dat oock jnde steden van asseurantie de soldaten van tzelue secours zullen betaelen d'jmposten
en acchysen , als andere soldaten. Ende dat dit t'accorderen te seer schadelyck zoude zyn voorden Staet dezer landen, ende strecken tot grondelyck bederf ende onderganck
vande steden ende plaetzen van asseuran , burgeren ende
jngesetenen der zeluer (die haer soo goetwillichlyck tot
cautionarisen hebben laeten stellen ende gebruycken) mitsgaders tot seer grooten ondienste van hare Ma t. Te meer
aengesien te beduchten is , dat daerdeure de affectie tot
hare Mat jn dese landen zeer zoude moegen vermindert
worden, tot seer cleyne verlichtinge van hare Mat. Soo
verslaren de voors. Staten dat zy geensints nochte dienstel. nochte oorbaerl. en zouden cunnen vynden, hier jnne
tegen het jnhouden vant voorn tractaet te consenteren.
Opt xje.
Dese landen zyn ende sullen ten eeuwigen dagen verbonden blyuen , om hare Mat ten hoochsten te beduccken,
gelyck zy oock dagelycx doen , voorde groote gunste die
de zelue gelieft heeft henl. te bewysen , mitsgaders voorde
weldaden , die zy van hare Mat noch dagelycx ontfangen,
deur het benefitie van haer secours ende anderssins; daervooren de voorn Staten hare Mat oock wel verzekeren, dat
d'zelue jade goede opinie, die zy vande landen heeft, haer
geenssints en zal bedrogen vinden. Verhoopende de Staten
dat het secours by haere Mat dese landen belooft , gepresteert zynde naer behooren , hare Mat ende d'engelsche
natie zal strecken , niet alleen jn dese landen , maer deur
de geheele werrelt , ende sunderlinge by alle christelycke
potentaten ende republycquen, tot een eeuwige memorie,
glorie ende reputatie.
237
Opt xije.
Alzoo de Staten jut tracteren met hare Mat zunderlinge
geleth hebben, op het ghene de landen tot hare defentie
ende crenekinge vande vyanden meest noodich was , ende
ouerzulcx verstaen hebbende dat , ten aensien vande gelegentheyt van Brabant, Gelderlant, Vtrecht ende Oueryssel,
als ju harden landen gelegen , ende principale Frontieren
van voors. landen , henl. meest ruyteren noodich waren,
hebben daeromme tot het belooffde secours van duysent
ruyteren zunderlinge gejnsisteert. Mits weleken de Staten
GI-lad jn dese verzochte veranderinge niet en cunnen bewillighen. Zynde niettemin te vreden omme hare Ma t te
bélieuen, soo veel eenichsints mogelyck es, dat deselue
zal moegen doen aennemen zoo veel ruyteren van dese
landen ofte andere natien, de gemeene christelycke zaecke
toegedaen, alsser gebreecken totte suppletie vande belooffde
duysent peerden. Ende daer ouer stellen zulcke hooffden
vande enghelsche natie ofte andere , als haer goetduncken
zal. Wel verstaende dat by prouisie het voetvolck vande
zelue enghelsche natie, twelck jn dese landen zoude moegen beuonden worden , bouen het belooffde secours vande
,vyffduysent, behaluen de besettinge vande plaetzen van
asseurantie, strecken sal in minderinge van het defect ach
voorli duysent ruyteren.
Opt xiije.
De Staten hebben geduereh d'oorloge de besoldinge van
ruyteren ende knechten, jn haren dienst wezende, te meermalen verhooght bonen de oude gebruycken. Op welcke
verhooghinge oock voorde compaignien van hare Ma' s secours getracteert js geweest , op vast betrouwen dat de
vendelen zouden worden gemaeckt eh gehouden compleet,
dewyle de eracht ende defentie van tlandt daer jnne , mitsgaders jnt onderhouden vande goede discipline militaire
238
bestaet. Verclaeren daeromme dat zy hier jnne niet en
zouden cunnen consenteren, te min zoo men de verzochte
morte payen ae ri compn1e11 van het secours van hare Mat
(die haer volle betaelinge ontfangen) soude toelaten. Dat
van gelycken zouden verzoucken ende mit reden moeten
geaccordt worden, den compaignien ruyteren ende knechten , die joden dienst vanden lande tot cost ende last
vande zelue zyn. Dewelcke alleene ontfangen de twee derddendeelen van heure besoldinge , het welcke den landen
niet en zoude cunnen vervallen. Versoucken daerom met
alle behoorlycke reuerentie , dat hare Ma t gelieue hierop
niet te jnsisteren, als jegens haere ende der landen dienst
strecken, ende te doen affschaffen tgene jegens het tractaet desen aengaen js jngevoert. Wezende redelycken dat
het gheene voorde morte payen byden cap nen ende andere
officieren, voor seruitien jnde steden van haer garnisoenen is geprouffiteert, roerde gerestitueert. Aldus gedaen
opten xvj en July XV e tnegentich. Onderstont gescreuen,
ter ordonnan vande voors. heeren Staten. Geparapheert ,
Roorda vt. Geteeckent Aerssen.
Kopy.
LXXIV.
APOSTILLEN VAN WILKES EN BODLEY OP
N°. 72.
20 July 1590.
Combien que aux appostilles donnez par Messeig ra du
conseil priue de sa Mate , sur les propositions exhibeez de
la part de V. S. par le Sr Ortel en Angleterre en date
du 15 de Mars passe , responce auroit este faicte a la plus
part des poincts sur lesquels desirez maintenant scauoir
lintention de sale Mate . Toutesfois pour vous satisfaire plus
particulierement au regard de lauthorite quauons a traicter,
ordonner et faire sur lesd l poincts, nous vous certiffions ce
quensuit.
239
Le moyen de pouuoir tenir
complet ledt secours vous est
propose en vn axle expres de
nos propositions presentez a
V. S. le 26 de Juin.
Ce poinct est aussy de ni-ie
aucthorite, en quoy nous esperons vous donner tout contentement.
Sa Mate, ayant esgard a la
conseruation de son Estat et
aux preparations et menaces
qui se font tous les jours par
les Espaignols de luy enua–rneset seigneuries,
hir ses Roy
nous a aucthorizes vous presenter quelques conditions ,
soubz lesquelles elle est contente que la nauigation et
commerce au pays de West
vous soient permis.
Nous auons semblablement
puissance de vous satisfaire
pour le regard de cest atle;
ayantz voz S ries au prealable
de donner a sa Mate contentement reciprocque , en ce
quicelle desirera de vi.e pt
aime chose resonnable , en
Sur l'ordre prins pour faire
et tenir complet le secours
promis par sa Mate.
Que le secours promis de
mille chix et cincq mille pietons, par dessus les garnisons
des places cautionaires, pourra estre employe au seruice
du pays, si bien en campaigne,
que es garnisons des villes
et places frontieres , scion les
occurrences, sans aucun contradict.
Sur les plainctes des empeschements et dommaiges
en la nauigation et commerce
sur le pais de West.
Sur le desadueu des procedeures jndeues et desobeyssauces , faictes en ces pais
soubz le pretexte faire
seruice a sa Mat.
240
quoy nous esperons que ne
fairez aulcune difficulte.
Touchant les seruices donQue les viltes cautionnaires
nes aux garnisons es viltes ne seront plus longuement a
d'asseurance , oostre pouuoir la charge des pays, et jcelles
est asset ample pour vous y villes surcharges par dessus
donner cötentement.
les garnisons ordinaires et le
contenu du traicte.
Le commis du Tresorier de
Sur la liquidation et restisa Mate est icy present, pour tution de ce que de la pt du
negotier auec ceux qui se- pays a este deliure au secours
ront deputez de la pt de V. S. de sa Mate, en argent, viures
a la liquidation de ce qui est et armes. Ainsy faict le xje
contenu en eest axle, comme jour du mois de Juillet xve
aussy des mises , faictes par quatre vinght et dix.
sa Mate pour la soulde de son
secours dez l'an 1585. Faict
le 2Ome de Juillet 1590. Signe
Tho. Wilkes , Tho. Bodley.
Kopy.
LXXV.
VOORWAARDEN WAAROP DE KONINGIN VAN ENGELAND AAN NEDERLANDSCRF ONDERDANEN DEN
HANDEL OP SPANJE WIL TOELATEN.
27 July 1590.
Les subiects et habitans des Prouinces Vnies , ayants
par cydeuant et nonobstant la guerre ouuerte entre eux
et le Roy d'Espaigne tousiours continue leur trafficq et
commerce auecq l'Espaigne , Portugal et aultres ses pays
et seigneuries occidentales. Layant par ce moyen accommode de viures , munitions , equippages de nauires et aultres choses necessaires a la guerre, au preiudice de sa Mate
et de son Estat, lequel lelt Roy d'Espaigne a voulu en-
241
vahir pour se venger du secours et ayde que sad e Mate
preste auxds puinces. Et que sa Ma te ha depuis naguerres
essaye dempescher leurd. trafficq , surquoy plaintes luy
auront este faictes p lesds subiects et habitans. Auxquels
ayant sa Mate bonne volunte de doener contentement et
satisfaction , vent et entend que leur soit parmis de continuer leurdt trafficq et commerce soubz les conditions,
cautions , et limitations qui sensuiuent.
Asscauoir , que lesds subiectz et habitans ne porteront
ou feront porter directement ou jndirectement aux pais
de 1'Espaigne, Portugal, jsles dArcores ou aux aultres lieux
et ports voisins et confins de l'Espaigne, aulcunes especes
de viures, munitions de guerre, pouldres, artilleries, armes,
voiles , cables , ancres, cordages , mastz , poyx , ou aultres
provisions de guerre par terre, appareil et equippaige pour
la marine (hormis ce que sera de necessaire pour leurs
propres nauires) soubz peine de confiscation desds viures,
munitions et aultres prouisions.
Nulz nauires audessus de 100 tonneaulx, et que 10 seulement de 300 tonneaux pourront passer en Espaigne, Portugal , les Isles etc. pour trafficq de marchandise , soubz
mesme peine de confiscation.
Que les nauires qui auront permission de passer auxds
pays, ne pourront exceder a chine fois le nombre de quarante, et qualcunes aultres nauront conge de faire le voyage
susdt , que le premier nombre ne soit de retour, soubz semblable peine.
Et pour euiter aux frauldes en tel cas, est ordonne que
le proprietaire , maistre ou aultre , ayant principale charge
en chasque nauire, faira serment de ne recepuoir aud t nauire aucunes des especes de viures , munitions et aultres
prouisions cy dessus prohibees; et que les maistres des conuoyes et aultres officiers des ports et haures, feront missy
serment de ne souffrir aulcunes desd s especes estre portees
et chargees auxd s 7lauires.
X VIII. J.
16
242
Tons nauires qui auront a passer comme dessus, viendront premierement mollifier l'ancre en lun des 4 ports a
nómer, pour y estre visitez, Cant pour le port et grandeur
de nauire, que pour la nature des biens et merchandises a
transporter. Affin que si les nauires et biens ne soot de
ceux qui sont portei p la defence, pasreport signe et Belle
par les officiers , qui seront establiz en tel port et haure
ou jlz auront este visitez , soit donne au proprietaire, mre
ou aultre, ayant charge aud t nauire. Lequel leur seruira de
guarant et saulffconduit, a lAdmiral, Viceadmiral ou aultre commandant en mer pour sa Ma te, qui leur promectront,
en vertu duds passeport, daller et venir sans empeschem t on
destouber quelconque.
Et pour mieulx obuier a touted fraudes et nonchallances qui se pourront commectre en la visite desds nauires
et merchandises, it sera commis en chun des ports de la
part de sa Mate vng officier , qui en lexecution de ceste
charge se joindra auecq les officiers ordinaires desd s ports
et haures. Auquel officier, ainsi estably pour sal e mate,
seront ordonnez gaiges competentz, a prendre sur les revenus des convoyes et licences des Prouinces Vnies, ou bien
sur quelque taxe et jmposition a meetre sur lesd l nauires
et merchandises, au regard desquels les passeports seront
donnez. Signe Tho. Wilkes , Tho. Rodley.
.hopt'.
LXXVI. PROPOSITIE VAN WILKES EN BODLEY.
30 July 1590.
j. Puis que pour la conseruation des Prouinces Unies sa
Ma''', a la solicitation djcelles, ait este jnduite a leur prester un secours, le plus signale que se puisse trouuer par
touter les histoires modernes , auoir este donne par Monargne, Prince on Republique de lEurope , continue par
taut dannees. Et que sad. Ma ie de sa grace et faueur ha
volunte leur mainteuir led. secours, pourveu quelle trouue
de leur part les reeognoissances ([Cues a Icelie, au regard
de ses benefices et merites en eest eidroit. 11 est plus
que raisonnable que lesdites provinces , affin queues pui-sent taut mieux subsister et se deffendre, se pourvoient
de leur part de forces et moiens conuenables, pour auec le
secours de sa Mate pouuoir faire la guerre a leur ennemy.
Parquoy lesdictes provinces a veste effect sobleigeront
dentretenir a leurs propres frais et charges, par dessus
et oultre leurs garnisons ordinaires de vingt mil hommes
de pied et deux mil cheuaux, vn aultre nombre certain
de 2000 cheuaux, 7000 hommes de pied, et mil pionniers,
pour tenir la campaigne les 4 mois de lannee a ce plus
propres, taut et si longuement quil plaira a sa Ma t leur
continuer son secours.
ij. Et que les forces des Prouinees Vnies soient commandees par vn Gouuerneur general, qui sera establi de
par sa Mate auec le Conseil dEstat, et que lesd. G-ouuerneur et Conseil aient pouuoir et authorite, quant bon leur
samblera, de changer les garnisons des villes et places de
defence, et en mectre daultres, et en tirer tel uombrkquilz vouldront, (en esgard a la conseruation desdites villes
et places) pour les emploier aux seruices du pays, comme
les occasions se presenteront. Et ce par patente et commandement dudit Gouuerneur et Conseil dEstat, paraphe
par vn dudit Conseil , sans que les Grouuerneurs particuHers des provinces, les Superjntendens, Capitaines et aultres, aians commandement es villes et places, sy puissent
opposer ou contredire.
jij. Or comme ainsy soit que toutes les confusions qui
sont arriuees en vfe estat ont prins leur source de lalteration et changement djcelluy, tombant de Monarchie en
Democratie, ou plustost Anarchie. Par ou, chacuu vonlant
estre maistre, est aduenu la muitiplieite, equalite et con-
244
currence des commandemens. Qui a este cause que, quant
les Prouinces Unies apres la mort du feu Prince dOranges, dheureuse memoire, jntercederent vers sa Ma te desire
par jcelle secourues, jlz luy ont deuant touter choses supplie de leur doneer vn Gouuerneur de nom et de qualite
pour cómander a leur estat , suivant lauthorite exprimee
au traicte. Les mesmes confusions et desordres pululants
pour encores assez dangereusement en vied. Estat , sa Mate,
pour y apporter les remedes propres et salutaires, ha trouue
conuenir qu'ayez a corroborer et amplifier ce qu'est contenu
au traicte, touchant lauthorite du Gouuerneur de sa Mate
et du Conseil dEstat.
iiij. Aux articles 19 et 20 du traicte est porie que sa
Mate, on le Gouuerneur General de sa part, auec le Conseil dEstat , pourvoiera a lestablissement de lauthorite publicque , restauration de la discipline militaire , et a tout
ce que concernera la conseruation du bien publicq. Neantmoins tout le monde sait que quand les Gouuerneurs et
Conseil du passe se sont mis en debuoir, et ont trauaille
a la reformation de plusieurs desordres , jlz ont trouue
des oppositions et empeschemens, donnez soubz pretension
daultre authorite. Pour a quoy .remedier, maintenant les
prouinces auront a conceder a ce Gouuerneur et Conseil
dEstat aultant de pouuoir et lauthorite pour cómander,
redresser et ordonner les affaires , tapt de la police que
de la guerre , comme en ont eu parcydeuant les Gouuerneurs et Conseil desd. prouinces soubz lEmpereur Charles
le quint ou le Roy Philippe son filz , ou encores depuis
soubz le gouuernement des Estats Generaux; sans quil y
soit faict ou donne aucun empeschement ou opposition
de la part des Estats Generaux ou particuliers daucune
proui nee.
v. Et comme jl est jmpossible de doener ordre aux affaires et discipline des gees de guerre , sans auoir a la
main les deniers et moiens pour en disposer selon les oe-
245
casions, sans estre constraint les aller cercher aux pr ^^N inces particulieren. Et que par 'article vj e du traicte jl est
pourveu que le Gouuerneur General et le Conseil dEstat
auront 'employ des deniers des jmpositions et contributions, au plus grand aduantaige du public , contre lennemj,
tapt par mer que par terre. Lesdites provinces mectront
partant es mains dud. Gouuerneur et Conseil toute6 les
contributions ordinaires et extraordinaires , et toutes aultres jmpositions mises ou a meetre sus, dedans les Provinces Unies , ensemble tous aultres deniers prouenans des
conuoies , licentes , et prises sur mer. Auec authorite de
bailler a ferme, recuillir , receuoir et emploier lesd. deniers
au bien et seruice desd. provinces , comme lesd. Gouuerneur et Conseil verront conuenir. Sans quaucuns des provinces contribuantes puisse disposer de lesd. contributions,
soit pour le paiement de leurs garnisons ou aultrement.
Et quil soit permis aud. Gouuerneur et Conseil dEstat de
faire rendre compte aux fermiers et recepueurs desd. contributions et jmpostz, quant bon leur semblera, et pourveoi r
a tous les abus et malversations qui se pourront commectre au maniement des deniers des susditz.
vj. Or tout ainsy que par le traicte jl est pourveu a ce
que les deniers de sa Mate, assignez pour le paiement de
son secours , soient emploiez et desboursez auec cognoissance des Estatz ou Conseil dEstat. Aussy est jl raisonnable que sa Ma te puisse entendre et cognoistre lemploy
des deniers des provinces , et que lvn des Conseillicrs an z
Conseil dEstat, pour sa Ma te, aie voix et place dedans le
Conseil de la Tresorie des provinces , auec pareille autlhorite que les aultres dud. Conseil, pour consenter et signer
les ordonnances, mandemens et assignations.
vij. Sa Mate enoultre, quoy qu'au traicte mention en ait
este faire, trouue raisonnable qu'en toutes les consultations qui se feront au Conseil dEstat, esquelles jl se traictera de quelque chose concernante le seruice de sa Mate,
246
ou le bier' de ses subjects , que son Gouuerneur , extant
present, et en son absence les Conseilliers ou Conseillier
de la part de sa Mate , aient leers .voix negatiues.
viij. Et affin que lesd. Gouverneur et Conseil dEstat ,
puissent, pour le bien et conseruation des Prouinces Unies ,
jouir et librement exercer lauthorite a eux donnee par le
traicte , sans les restrictions ou limitations cy deuant faictes , par les jnstructions baillees mid'. Conseil dEstat par
les Estats Generaux , dont sont arriuez beaucoup de disputes et alterations, au prejudice de lestat. Ii est requis
de par sa Mate , pour obuier a toutes difficultez cy apres,
que lesd. jnstructions soient de tous pointz conformes
(quant a lauthorite) a celle qui est contenue aud. traicte,
et a lexplanion que s'en fera. Lesquelles jnstructions seront conceues et couchees par escript par lesd. Etats, auec
ladueu et cognoissance de sa Ma te , pour estre par apres
par jcelle confirmees et ratifiees.
ix. 11 est porte par le traicte que toutes- et quantesfois
que sa Mate mectra des naiures en Trier pour la defence
eiJmune , aduenant que . les ennemis menent aucune flotte
aux canaux entre la France, lAngleterre' et les Provinces
-Unies, les Estats furniront aultant de nauires que sa Mate,
pourveu que eelt nexcede en quantite le nombre de ce
que le feu Prince dOranges a faict offrir a sa Ma te par le
Sr Dyer en lan 1584; ou dauantaige, selon la necessite et
pouuoir desd. Estats , pour se joindre ensemble etc.
Or puis que le nombre des nauires qui se doibuerit
furnir par les provinces en tel cas, nest pas cogneu au
certain, jl plaira a Voz Sines de noter et specifier le nombre, affin que sa Mate puisse sauoir au plushault le secours
queue pourroit attendre desdites provinces , lennemy venant auec sa flotte aux canaux , comme dessus.
x. Par larticle 18 du traicte il est pourveu que les espece3
des monnoies aians cours es Provinces Unies ne se pourront changer pour en augmenter la valeur, sans ladueu
247
de sa Mate. Aussy est ji requis, de par sa MaLe, que lesdItes
especes ne se puissent aueunement diminuer, sans le sceu
on consentement ou de son Gouuerneur General.
Et que les monnoies de sa Mate , qui seront transportees
pardeca, tant dor que dargent, ne soient fondues aux maisons des monnoies, pour estre conuerties en aultres especes, ne moins par des particuliers pour estre emploiees a
aultres vsaiges.
xj. Ii s'est veu depuis quelques annees, que quant jl
est question de mener des trouppes en campaigne, ou de
faire entreprinse sur lennemy, ou y eust besoing de se
seruir de viures, grosse artillerie pour la batterie, munitions, ou aultres choses necessaires, les Prouinces Wont
rien eu a la main, ains ont este constraints en emprunter
ou prendre a juterest, et ce a grande difficulte, au prejudice
de lestat. ii est partant requis de par sa Ma te , (pie V. S.
facent dresser des magasins dedans les proviuces, nitiniz et
liirniz de viures, artilleries, pouldres, boulletz et de toutes
aultres especes de munitions, afin quil y en ait de toutes
prestes, pour s'en seruir et acc6moder a toutes occasions.
xij. La prouince de Flandres estant de cones qui ont
contracte auec sa Mat', et celle de Brabant comprinse en
lvnion generalle des Provinces Unies, esquelles plusieurs
villes et places de grande jmportance se tiennent encores
pour lad. vnion, sans qu'aucuns des manans et hahitans
desdictes provinces reptitans les Estats djcelles, aient entree aux colleges des Estatz Generaux, ou Conseil dEstat.
Enquoy sa Mate sestime aucunement juteressee, principalement au regard de celle de Flandres , tenue comme les
aultres au remboursement des frail de son seeours. Quoy
toutesfois que jusques icy ceux desdites provinces aient
este exclus des assamblees desd. Estats et Conseil d'Estat
sa Mate faict maintenant jnstance qu'a laduenir jlz y soient
receuz et admis , et tenuz et reputez comme membres du
corps de lad. vnion.
248
xiij. Finalement: sa Mate giant a tenir pardeca vn Gouuerneur General, et deux Conseiliers de sa nation au Conseil dEstat , lesquelz a grand paine se pourront trouuer
en tout son roiaulme , parlans ou entendans la langue de
ces pays. Et que la ou de tout temps on ait au Conseil
dEstat de ces provinces vse jndifferament de la langue
francoise, comme de celle du pays. Voz Sries depuis quelque temps enca, soubz pretexte de priuileges venans audit
Conseil dEstat, faites tousiours des propositions en la langue tioise , et que ceux du Conseil en leurs conferences
et consultations font le mesme. Sa Mate , trouuant estrange
que voulsissiez que les siens demourassent par ce moyen
muetz audict Conseil, requiert que des a present et a laduenir toutes les propositions, consultations , conferences
et deliberations, qui se feront aud. Conseil dEstat, soient
tousiours es langues latine, ou francoise, et que les acces
et registres desd. consultations, resolutions et deliberations
se tienneet en lvne des deux langues susdictes.
Faict a la Haye le XX e de Juillet 1590. Signe Tho.
Wilkes et Tho. Bodley.
Kopy.
LXXVII.
ANTWOORD VAN WILKES EN BODLEY OP DE
APOSTILLEN DOOR DE STATEN GENERAAL
DEN
16e1
JULI) OVERGEGEVEN, OP DE
PROPOSITIE VAN
26 JUNIJ BEVOREN.
30 July 1590.
Ayant meurement examine les appostilles de Voz
Sries, donnez sur les propositions qu'auons, au nom
de sa Mate , presentees a jcelles le 26 e de Juing
dernier , trouuons conuenir vous faire entendre
que lesdl appostilles Bont en partie defectiffs , et
en partie derogatoires a l'aucthorite de sal e Mate,
au regard du traicte. A raison dequoy, et en vertu
249
de nostre charge, nous prions a V. S. vouloir derechieff reuisiter lesdl propositions , et resouldre
d'en donner tel contentement a sa Ma te qu'en
toute rayson , et comme nous esperons que sur
meilleur afluis ne fauldrez de faire,
Quant au 2e article desd es appostilles, touchant l'aucthorite de donner et publier les ordonnances sur le faict des
monstres , nous estimons que la responce de V. S. est
derogatoire a l'aucthorite cedee a sa Mate , tapt par 'edict
traicte que par l'ampliation d'jcelluy. Par lesquels it est
pourveu que sade Mate enuoyeroit vng Seig r de qualite ,
muny d'aucthorite bastante pour commander et biera regir
ses subiects en ces prouinces. Laquelle aucthorite ne peult
estre exercee qu'en la discipline militaire , comme le seul
subject et matiere de lade aucthorite. Et ce que meemes
a present, sans contredict de V. S., a este p les Gouuerneurs de sade Mate tousiours exercee.
Au 4e ar ele desd s appostilles : Prions V. S. que leur plaise
nous eslargir le mois de gages , pour le renforcement des
compaignies affoiblies par maladies etc., jusques a six sepmaines. Suivant l'acte du Conseil d'Estat, et que les soldats fugitiffs y soyent aussi compris ; et en doneer des a
present cognoissance et mandement aux commissaires des
monstres , de la part de V. S.
Aux 7e, 8e : Nous desirous semblablement responce pertinente.
Au 10e : Pour le regard des habillemens et viures, doet
les compn1es de sade Mate soot maintenant accommodez ,
d'aultant qu jcelle n'est pas tenue de fournir les gaiges de
son secours en purs deniers; et treuue necessaire, pour plusieurs bonnes considerations, desia mises en auant , les en
furnir hors de Angleterre. Et comme les Capitaines des
compaignies particulieres out de tout temps faict leurs
prouisions dhabillements pour leurs soldats en Engleterre ,
250
ce seroit, chose estrange que V. S. voulissent refuser a sa
Mate ee q'auez permit aux Capitaines. Laquelle le faict
a present pour euiter aux frauldes, abuz et tromperies
Accoustumez des Capitaines, en faisant lesd l prouisions.
L'appostille au 12e article de noz propositions est nullement satisfaysante a sade Mate , au regard du refuz que
V. & y font, d'accepter les 1200 pietons, en lieu des 600
cheuaulx, pour les raisons en lade proposition comprises.
Pryant V. S. y vouloir mieulx penser, et que, si lesd g genk
de pied ne seront acceptez comme dessus, sad e Mate sera
contraincte les casser, et par ainsy vous amoindrir le nombre de son secours, n'ayant pas le moyen de remectre sur
lad'' cauallerie.
Finallement : Prions que V. S. ayent a remectre en deliberation le faict de quinze mortes payes. Et comme sad'
Maie , s'arrestant sur l'acte du Conseil d'Estat en 'confirmation desds payes, ait assigne comment la distribution d'jcelles se deburoit faire en chasque compaignie, jl nest pas
raysonnable que l'aucthorite de lad e acte soit reuocque en
doubte. D'aultant plus que sade Mate, dez l'octroy dud s acte,
se deportant d'en faire aultre jnstance , n'a jamais pense
que V. S. y voullissent faire difficulte. Et puis quant V.
S. viendront a considerer que les mortes payes sont empoyez a l'accroissement des gages des gentilzhomes, et des
especes d'armes en chasque compaignie, n'en trouuerez
grande difference , pour ce que le mois des gaiges d'vne
compaignie de 150 testes Angloises, comprennant les mortes payes, ne monte pas a taut que le mois de gaiges d'vne
compaignie des voltres de mesme nombre, de 47 florins et
demy. Ce que V. S. auront a peser auecq les aultres raisons verballes par nous produictes aux conferences passees,
et nous doneer sur le tout bonne et brieue responce, au
contentement de sa Ma te. Faict a la Haye le 20 me de
Juillet 1590. Et estoit signe, Tho, Wilkes , Tho. Bodley.
.ropy.
251
LXXVi11. Ais`rwooRD DER SAT EN GENERAAL AAN WILKES
EN BODLEY NA DE ONTVANGST VAN DE BEIDE
STUK KEN , 30 JULIJ OVER(IE LEVER') .
De rr/(Ieraardigden zullen net Irnrnne commit/eaten rand4legeu over
de gedane voorstellen. Verzoek oin schriftelijke op(/ave vrom
de zaken die nog bovendien rnogten te behandelen zijn.
1 Augustus 1590,
Les Estats Generaux des Provinces Vnies du Pays-Has.
Aians veu et meurement exarninez lés poinctz et articles
contenuz aux deux escriptz exhibez en` leur assarnblee par
les Sieurs Thomas Wilkes, Secretaire du Conseil priue de
sa Mare , comme son Ambassadeur et Thomas Bodley, Conrseillier jntroduit au Conseil dEstat, le xxx e de Juillet dernier. I)eclairent que les deputez desdites provinces out
trouue lesditz pointz de telle consideration et jmportance .
mesmes pour le regard de plusieurs dont jlz n'ont ey deuant rien entendu en particulier, et exedent les limites du
traicte, quilz ont estime necessaire pour le bimi de eest
estat et le seruice de sa Mal ', de l es enuoier ou rapporter
chacun a leurs principaux , pour prealablement entendre
leurs bonnes jntentions et resolutions. Affin que, ce faict,
jlz puissent sur lesditz pointz et articles parensemble resouldre, en conformite djcelles resolutions , ainsy que sera
trouue. Et comme jl est conuenable que d'vne mesme
voie soit resolu sur tout ce que dependra de la legation
dud. S r Ambassad r. Requierent partant lesel. Estatz que si
led. S r Ambassadeur a en charge de sa Ma' leur proposer encores quelques nultres pointz , quit luy plaise leur
faire ouuerture et declaration par escript. Affin qu'estant
le tout represents ausdictes provinces, jlz puissent taut
plustost sur tout deliberer et resouldre.
Faict ce premier jour dAoust 1590. Soubzseript, par
ordonnance decd. S rs Estats , signe C. Aerssens.
Kopu .
252
LXXIX.
MEMORIE VAN T(HEEN ZYNE MAJ T VAN FRANK-
EYCK IS VERZOUCKENDE DEUR DEN HEERS
VAN ST . ALDEGONCE , OVERGEGEVEN
DEN S ep AUGUSTI
1590.
Eenighe poincten ende allen die de Conincklycke
Mat van Vranckrijck , my Philips van Marnicx ,
heere van st . Aldegonde, na volgen den brieff van
credentie my te dien eynde gegeuen, belast heeft
van zynen tweghen myn E. heerera, myn heeren
die Generaele Staten van gevnieerde prouintien
ofte den Gedeputeerde van dien voer te draghen.
1. Inden eersten versoeckt zyne Co. Ma t myne voorn
heeren die Staten, dat zy willen gedachtich weeen, als dat
haere saecke ende de saecke van Croone van Vranckryck
maer eerre zelue saecke en js , als hebbende beyde eenera
gemeynen vyant. En dieshaluen dat zy alle goede correspondentie met zyne Ma t willen houden , gelyck als wederomme zyne Mat van harentwegen oyck gereet es te doen.
2. Dat zy tot dien fyne willen alle moegelycke diligentie ende neersticheyt aenwenden , om talle voervallende
gelegentheyt waerachtighe verzekerde tydinghe van gelegentheyt des vyants te vernemen ende zyne Co. Ma t met
alle occasien daervan te verwittighen. Op dat zyne Ma t de
saecken des Conincxrycx daernae mach dirigeren , gelyckerwys als wederomme zyne Ma t hun doer haren agent ,
alle voervallende zaecken van Vranckryck, die van eenigen
gewichte zyn , wil doen verwittighen , daer hun en dele
landen eenichssints mochte aen gelegen zyn.
3. Voorts zoe verzekert zyne Co. Ma t dat myn heeren
die Staten belieue , hem promptelycken by te staen met
den nombre van ses schepen van oorloghe, toegerust alsoe
het behoort. Om deselue by andere schepen te voeghen,
die zyne Mat verhoopt bynnen zeer cortten tyt gereet te
253
mogen hebben, om jnde riuiere van Nantes te stellen en
aldaer den vyant te beletten eenighen jnval te doen, alsoe
zyne Mat verwittiget js dat den vyant van meyninghe sonde
wesen te willen doen.
4. Ende alsoe zyne Mat verstaet dat dagelycx eenighe
schepen met coopmanschap , prouiande ende amonitie van
oorloghe zouden nyet alleen wt Oostlandt, maer oyck selffs
wt Hollant ende Zeelant vaeren, en traffiqueren zyn jnde
riuiere van Ruaen, om den vyant te reuictuailleren en te
stereken. Soe js zyne Mats versoeck ende begeerte dat
myn heeren die Staten gelieue daerjnne te versien , soe
vele eenichsins mogelyck js , en alle aldusdanighe trafficquen ende coopmanschappen, der gemeene zaecke hinderlyck welende, ofte geheelyck te beletten ofte emmers voer
eenighen zekeren tyt op te schorssen , tot dat de steden
van Parys ell Ronan in zynder Mat gehoorsaemheyt, doer
Godes genade en hulpe , gebracht werden.
5. Alsoe oyck zyne Ma t voer eene van zyne voernempste
jncommen houdt , het gene dat van het sout es hercommen , om daermede de lasten des crychs te mogen vervallen. Soe js haer Mat versoeck dat myn heeren den Staten
gelieuen jn bedencken te nemen , oft het nyet mogelyck
en soude wesen te ordonneren en te beuelen, ymmer voer
eengin zekeren tyt, dat die jngesetenen van Hollant, Zeelant en andere gevnieerde prouintien haer Bout souden
gaen haelen te Brouagie , sonder jn Spaignen , Portugael
ofte andere vyantelycke landen het zelue te haelen; daermede sonde syne Mat groot gerieff en dienst ende den
vyant geenen kleynen affbrueck geschieden.
6. Eyndelycken , alsoe zyne Mat op verscheyden reysen
verwittiget is gewordden , dat den Coninck van Spaignen
soude wtdruckel. beuel ende volle commissie en macht aen
Richardot gegeuen hebben om eenighe vredehandelinghe
den geunieerden prouin voer te draghen, onder telexel datmen hun eenighe vryheyt van religie sonde toelaten. Sue
254
js zyne Mat versoeck dat myn: heeren die Staten gelieue
dat t zelue ju bcdencken te willen nemen ende rypelyck
daerop te lettej?. Bemerekende dat alle dusdanighe vredehandelinghen nyet en souden cunnen anders dan zeer
schadel. en sorcheh ^ wesen. Ouermits datmen onder alsulcke
dexselen anders nyet e,n soeckt , dan de Croone van Vranckryck tonder te brengen , om naderhandt met meerder gewelt dese landen . te mogen ouervallen , en joden gront
geheelyck te verderuen. , Maer jnsonderheyt de geheele religie onder de voeten te brengen , onder alsoedanighe gevynsde 'deckmantelen die nergens anders toe en strecken
dan om eenen zekeren tyt haren adem te verhalen eh:
daernae groote schade te mogen doen, hebben den eenen
van den anderen affgesondert en gescheyden.
Biddende andermael myn heeren de Staten van dese
landen van wegen zyne Ma t , alle goede vruntschap en
correspondentie. Ende geteeckent Ph. van Marnicx.
Kopt'.
8. Vergadering. 10 Mei 7862.
Bibliotheek. — Stukken voor de geschiedenis der jaren 1590 en
1591.
Bibliotheek, Ten geschenkti ontvangen :
van den Schrijver :
A. de Reunie, Nécrologe des officiers de l'arin e Beige, pour
1881. Brux. 1862.
van den schrijver :
Notice biographique .sir le géneral Fallon. Brui, 1862.
van den Schrijver :
R. Fruin , Motley's geschiedenis der 1 Tereenigde Nederlanden;
overdruk , uit den Gids.
255
In ruiling ontvangen :
van de Acad. Royale de Belgique:
Annales de l'aeadémie d'areheologie de Belgique , XIX. 1.
Stukken voor de geschiedenis der jaren 1590 en 1591.
LXXX.
WILKES EN BODLEY AAN DE STATEN GENERAIL.
Antwoord op den brief der Stalen Generaal ran 1 Augustus,
N. 78. Mededeeling van hetgeen zij nog in last hebben.
4 Augustus 1590.
j. Messieurs. Sur l'jnstance a nous faiete par l'acte de
V. S. en date du premier de ce mois d'Aoust stilo nouo ,
de vous faire ouuerture et declaration de ce pi sera de
reste de nostre charge, pour auecq les poincts et articles
qu'auons desia proposez a V. S. de la part de se Mat t', le
puissiez enuoyer ou proposer a voz superieur s , affiui d'en
tirer quelque bonne resolution au contentement de sad'
Mat'. Enquoy vous satisfaire, nous vous presentons icy le
demeurant de ce qu'auons a vous communiquer, par escript.
Volts priants et requerants au nom de sad Ma te , de faire
fin aux longeurs, clout auez usez en SOD endroict. Ayants
desia jnutilement eonsumez deux mois de temps, et que
veulliez considerer que eest pour le bien de vostre estat,
et a vostre justance propre, que sa Ma te nous auroit maintenant employez par deuers V. Sri's.
ii. Comme ainsi soit que le Roy (l'Espaigne s'est par
act,' ouuert declaire ennerny de sa Ma' , , luy iaysant la
guerre pour le regard du secours qu'elle preste aux Prouinces Vnies. Et a l'aduenir sa Ma'" seroit par led' Roy
ou ses adherents assaillie en ses Royaal mes d'Angleterre,
ou en Mande, ou en aultre part de ses terres et seigneuries. Qu'll luy soit permis se seruir de quelque partie
de sondict secours, et en tirer a toutes occasions, pour so
256
mieulx deffendre, vn nombre competent, tant de cauaillerie que d'jnfanterie, qui seront passet et transportei hors
de ces prouinces aux lieux , ou jls seront employez dedans
les batteaulx et nauires desd es prouinces, au propres cousts
et despens de sade Mate.
iij. Que la ou sa Mate , pour la conseruation de la vine
d'Oostende , laquelle p la violence de la mer et tempeste
ha este en danger d'estre engloutie , a faict employer
quelques sommen de deniers, pour reparer les bresches et
ruptures qui y sont faictes. Et nommement d'aultant que
V. S. ayants este souuent requises , ny ont point volu
prester 1'oreille en temps. Sa Ma te, affin de prevenir la
ruine entiere de lad e vine, ha este constraincte faire casser vne compaignie de la garnison de lade ville, estant de
son secours ; et des gaiges ordinaires d'jcelle faire achapter materiaulx , et mectre gees en besoigne pour la reparation susdicte. Et quoy que sade Mate a faict faire jnstance
a V. S. par moy, le S r Bodley, de trouuer bon la cessation
de ladicte compaignie, et l'employ des gaiges comme dessus , ne l'auez jusques a cestheure voulu aduouer et trouuer bon , quoy quil soit pour le biera et conseruation de
vostre estat. Si partant vostre aucthorite n'est pas bastante pour y consentir , sa Ma te requiert que par les prouinces jl y soit donne ordre, a ce que non seullement sa
Mate recoyue satisfaction, au regard de ce qu'elle y a faict
et ordonne , mais quil soit aussi par jcelle promptement
pourveu a la defence et conseruation de lad e viile, comme
appertient.
iiij. D'aultant que depuis le secours de sa Ma te , octroye
aux Prouinces Vnies, cinq ans sont quasi escoulez , sans
faire visiter les comptes de 1'employ du tresor de sa Mate,
desbource pour le payement et gaiges duds secours , quoy
que les tresoriers de la part de sa Mate en ayent faict
jnstance souuentesfois a V. S. et au Conseil d'Estat. Nous
requerons et demandons, au nom de sade Mate , que quel-
257
ques vns de vre part soyent deputez et assignez pour viBiter et examiner les comptes susd s . Affiu qu'estans vuydez
et liquidez, acte soit donne au tresorier de sa Mate, soubz
le seau de l'vnion , tesmoignant les sommes dues a Icelle.
Et que doresenauant le semblable soit faict de six mois, ou
pour le plus Lard au bout de l'an, pour euiter les confusions et jnconuenients qui en pourroyent aultrement auenir.
v. Finalement : Comme par l'ampliation du traicte jl est
porie, que sa Mate pourra choisir et eslire, es aultres prouinces de l'vnion, vne ville ou place forte , pour les pourveoir de garnisons Angloises, du nombre des 5000 de son
secours, quant bon luy sembleroit pour la plusgrande asseurance. Et qu'estant maintenant es villes cautionnaires
quelques compaignies duds secours, lesquelles vous trauaillez faire sortir , vous plaignants qu'elles y sont tenues
contre le traicte. Ii plaira a V. S. entendre que comme
les nombres qui sont assignez auxd es villes par lelt traicte ,
ne sont bastants pour y tenir guet et garde seullement ,
sans faire miserablement consumer les paoures soldats
puis qu'jl est parmis , comme dessus , a sa Mate pour sa
plusgrande asseurance se seruir de ses forces auxiliaires
sans limitation. Nous prions, au nom de lad e Mate , que
soyez contents que les compaignies auxiliaires , qui sont
maintenant esdictes villes, par dessus celles de la caution,
y puissent tousiours demourer. Et qu'a l'aduenir sur touted
occasions qui se pourront presenter pour la meilleure defence desdes villes contre l'ennemy, ou pour empescher toutes sortes de mutineries , it soit parmis aux G-ouuerneurs
d'jcelles villes a toutes heures renforcer lesdl garrisons ,
hors du secours de sa Mate.
Faict a la Haye le xxv e de Juillet 1590. Et estoit sure,
Tho. Wilkes , Thu. Bodl ey.
Kopy.
XVIII. J.
17
258
LXXXI.
TAFFIN AAN DE STATEN GENEB AL.
Krijsbewegingen van den Koning.
9 Augustus 1590.
Messeigneurs.
Jay escrit a V. S. le x e du passe, leur mandant la reddition de St. Denis et soubz quelles conditions , ensemble
comme les Ligeurs auoient failly leur entreprinse sur la
vile de Senlis ; et ay sceu que ceste depeche est parvenue
jusques a Diepe, et comme jespere jusques a V. S. Celle que
jay faite le xxvj e a este (perdue) dans vn bois, auec plusieurs
aultres lies, par celuy qui la portoit. Lequel pres dEcouy
(qui est entre cy et Rouen) a este deualize et sen est
retourne icy en pourpoint. Je mandoy par lad. depesche
a V. S. que monsieur de Chastillon estoit arriue auec
cincq regimens de Gaseous, fort braues soldatz, et quattre
a cincq cens chlx. Que mess rs de la Tremouille et de
la Belaye auroient amenez cincq cens gentilzhommes de
Poitou, des mieux montez et armez qu'on puisse veoir, y
comprinse la compaignie dordonnance du petit Prince de
Conde. Que monsr de Montpensier estoit a quattre lieues
djcy auec la noblesse de Normandie , quy fait plus de
cincq eens chlx. Que le vicomte de Turaine sattendoit
bien tost auec vn bon Hombre de cauallerie et djnfanterie.
Et disois aussy (65-me jl est vrat') que le Roy auoit des
lors quattre mille bons chlx Francois et deux mille arquebousiers a cheual. Accourant la noblesse de France de tour
costelz pour le desir que chacun a de se trouuer a la battaille, de laquelle le Ducq de Mayne menace de rechieff
le Roy , aiant eu du secours des Pays-Bas , entre aultres
xve Espaignolz, que lon dit entre fort braues, six eens Italiens , mille Walons, et enuiron huict eens chlx. Et bien
qu'auec cela et ce quil a eu de Lorraine jl noseroit don-
259
la battaille , et quil semble quil se contenteroit djnc6moder larmee du Roy. Sa Mate toutesfois, affin de ne
rien negliger, auoit faict recognoistre la place de la battaille, la quelle est choisie a cincq ou six lieues de Paris,
pres de Dampmartin, que sa Mate a este aussy recognoistre auec les principaux de son armee. Jadioustois aussy
que le Roy auoit fait loger son jnfanterie dans tous les
fauxbourgs de la ville de Paris , et qujcelle s'estoit barricadee jusques sur le bords des fossez et aussy tout contre les portes, ne pouuant plus rien y entrer ny en sortir,
sans le conge du Roy. Que jusques au 21e du passe jl
estoit mort en lad. ville quattre mile petitz enfans,
pluspart pendans encores aux mamelles des meres. Que
la cherete y estoit si grande, que la liure de beurre sy
vendoit cincq frans , vn oeuff 15 s. , la liure de pain 20
s. , le tout a ladueuant. Et que parmy lad. cherete et
necessite de viures les prescheurs exhortoient tousiours le
peuple apame (affamé), tant a cause de la venue du Dueq
de Mayne, qui approchoit auec son armee, que sur lattente
quilz disoient asseuree de la mort du Roy par vn assa,iiii.
Voila, 1VIesseigrs, le sommaire de mesd. hies, que jay bien volu
redire a V. S., puis quelles n'ont point este receues. Maintenant jcelles seront aduerties que le Duc de Mayne, aiant
toutes les forces quil attendoit pour le put , est party le
penultiTé du passe de Brenne et de Soissons, ou estoit
son armee , et s'est achemine droit vers Ia Ferte-Milon
distant enuiron 14 lieues de Paris, couuert contre le Roy
dvrr ruisseau non gueable, et quy tombe en la Marne au
dessus de Meaux. Ce qu'entendu par le Roy, a faict fortiffier la teste de son armee de deux mille chlx , a quov
commande le Duc de Longueville, assiste de molls , de la
None. Au partir de la Ferte-Milon lennemy est alle a la
Ferte-sur-Joire, (l ay set rendu, ne pouuant resister au
canon. De la est venu a Meaux, (1; par lad. ville a faict
passer en Brie douze eens chlx, andeuant desquelz estant
17*
ier
260
alle le Sr de Giury (qui mene les chlx. legers) et les aiant
rencontre entre Meaux et Lagny, fut constraint (ne pouuant soustenir telles forces) de se retirer soubz la faueur
de lad. ville de Lagny , aiant perdu quattre de ses soldatz. Ce qu'entendu par le Roy , monta jncontinent a
cheual , allant vers Lagny en grande diligence auec mille
cheuaux. Dequoy estant aduerty lennemy, se retira vistement vers Meaux, sans que le Roy lauoit peu veoir seullenient. Cela fut vendredy 3 e de ce mois. Lon tient que
le desseing de lennemy n'est aultre , sinon quil a pense
qu'en saduanceant vers la Ferte-Milon , le Roy viendroit
audeuant de luy auec toute son armee , et questans par
ceste occasion les fauxbourgs de Paris abandonnez , le Sr
de la Chatre (qui desia estoit a Chartres auec deux eens
chlx, et y est encores a put) fauoriseroit du coste dOrleans la sortie hors de Paris de madame de Nemours , • mere
dud. Ducq de Mayne , de sa femme et ses enfans , du
Ducq de Nemours son Erere , de mesdames de Guise et
de Montpensier, du char dAumale, de lAmbassadeur dEspaigne , du legat du Pape , et de tous les plus criminelz
de lad. ville. Or ne luy succedant point ce desseing, ny
a ceux qui desiroient sortir (car ljnfanterie du Roy n'a
nullement bouge des faulxbourgs), le Ge de ce mois le
Cardinal de Goudy, et lArcheuesque de Lyon soot venuz
trouuer le Roy (soubz le pasport de sa Mate) en vne abbaye qui est entre Paris et le bois de Vincennes, appellee
le petit St. Antoine. Le Roy se promenant dans les cloistres les a receu fort humainement, eux mettans le genouil
en terre a trente pas loing. Et entrans entrez en cómunication, led. Archeuesque portant la parolle , a remonstre
au Roy le miserable estat ou se retrouuoit le Royaume
de France, suppliant sa Mate d'y vouloir doneer vne paix
generalle. Et que, pour y paruenir tapt plus facillement,
jl luy pleust trouuer bon qu'on allast vers le Ducq de
Mayne , pour moienner enuers luy , que toutes les aultres
261
villes se remissent auec Paris soubs son obeissance. A
quoy sa Mate a respondu , qu'a la verite la desolation du
Royaume si generale, comme elle est, luy desplaisoit extremement , comme a celluy quy y auoit le plus djnterest.
Mais que portant it ne perrectroit jamais qu'on allast vers
le Due de Mayne , pour par son moien ou ayde remettre
la pais en France. Nestant nullement raisonnable {lues
ses subiectz recognussent un si grand bienfait de luy, quy
desia par deur fois y a faict entrer les Espaignolz. Par
ainsy que la ville de Paris parlast pour elle seullement ,
et it trouueroit bien les moiens de remettre les aultres
soubz son obeissance. Car je la traiteray si bien, diet le
Roy, nonobstant sa grande faulte , que les aultres me recognoistront voluntiers pour le Roy et bon prince. Quil
ne disoit point cela pour les faire haster dauantage, comme
sil craignoit les forces qu'a le Ducq de Mayne , et celles
quil pourra encores auoir (car on dit que le due de Parme
vient a son secours). Qu'au contraire si apres que laccord
sera faict et les conditions signeer, les Parisiens y ont
quelque regret , et quilz ayment mieux , en patissant encore , sattendre au secours Espaignol , je leur donneray
huict jours de terme pour lattendre. A condition quilz
bailleront ostages pour asseurance daccomplir laccord quy
sera signe, en cas quilz ne soient secouruz dans ce temps
la. Lon pensoit que ceste cómunication se dent faire
dans le chappittre de labbaye, car on y auoit faict tendre
vn dais et de la tapisserie. Et sur ceste attente it y auoit
tant de perronnes qu'on n'y sy pouuoit remuer, et aucuns, affin desire plus pres, marchoient deuant et derriere
le Roy, le pressant bien fort auec les deputez que sa Mate,
comme jay diet, auoit recueilly dans le cloistre. „Ne vous
esbahissez point de ceste presse", diet le Roy aux deputez,
„eest ainsy que ma noblesse menuironne de pres en vn jour
de baltaille". Le Roy done en trompa beaucoup , menant
les deputez en vne chambre pres de la , ou n'entrarent
262
que huict ou dix des principaux. Au sortir de la le (due)
de Longueville diet au Roy que le chlr dAumale desiroit
de luy baiser treshumbleffi les mains , si sa Ma te lauoit
pour agreable. (Il y estoit venu par ce que le passeport
portoit „pour les susd. Cardlinal et Archeuesque et pour
douze quy les vouldroient aecompaigner"). Le Roy luy fit vn
fort bon recuiel, et luy diet, quaiant eest honneur desire
son parent , ji ne s'estoit iamais peu persuader , quil fut
son ennemy , et aussy peu Espaignolize. Sur ce mot led.
chlr sescria tout haut quil mouroit plustost que de lestre;
puis parla long temps au Roy tout bas a loreille , et
puis jl sen alla auec les deputez, chacun en apparente fort
content et satisfaict du Roy, quy aussy s'en retourha icy
auec le visage d'vn homme joyeux. Je ne veulx oublier
de dire (puis que jay entrepris descrire tout) que le peuple quy estoit sur les rampars en grand Hombre , volant
sortir les deputez , crioient taint quilz pouuoient, quilz leur
apportassent la paix. On a depuis entendu que dans lad.
vile ont este tenues quelques assamblees pour aduiser a
leurs affaires , et se diet que demain des deputez doiuent
venir vers le Roy. De ce qu'en aduiendra je ne fauldray
de lescrire a V. S. par le premier. Mais je ne Bois obmeetre, ce me semble, vn beau traict de ceux de la Sorbonne ,
qui au consulte sy des deputez gens deglise deuoient ou
pouuoient en saine conscience aller cómunicquer auee vn
Roy heretieque et jcelluy excómunie, et ont trouue qu'ouy;
comme aussy jlz trouueront bien tost qu'en sayne conscience jlz pourront le recognoistre pour leur Roy legitime.
Jay escrit aultresfois a V S. que le Roy faisoit recereher
le Sr de Balaigny. Cela a tellement succede que sa Mate
a eu nouuelles quil soit retire auec ses trouppes d'aupres
du Due de Mayne , et est fort mal content de luy. Je
diray aussy que le Comte de Brissac va et vient sur sa
foy (car it est tousiours prisonnier) vers le Ducq de Mayne,
pour moienner sa reconciliation vers le Roy; laquelle se
263
pourra bien faire pour son particulier, mais jamais comme
cheff de party , car sa Mate veult esteindre la Ligue. Monsieur le Chancelier, que le feu Roy auoit renuoie en sa
maison, est remis en son estat, et lexerce jcy Ome par le
passe. Sa Mate s'attend den tirer du bon seruice. Et sachant
quil faudra auoir a faire auec luy, scion que les occasions
sen presenteront, je luy suis alle faire la reuerence t rois
jours apres son arriuee. Le congratulant de son retour, jl
me fit fort bon recueil etc.
Le Roy a tousiours este en doubte si le Dues] . de Parme
viendroit luy mesme au secours de la Ligue auec les forces du Pays-Bas, suivant le commandement quil en a ett
du Roy son maistre. Mais aujourdhuy jl a eu aduis, par
vn home venu expressement dArras, que ce sera le marquis
de Renty , qui est desia aux enuirons de Valenchiennes
auec xij e cli-lx et six mille homes de pied, et quil n'attendoit qu'encore vn regiment djnfanterie pour venir se joindre au Due de Mayne. On ne scait si cola rendra les
Parisiens resoluz a se deffendre encore , combien quil s'y
meure tous les jours plus de mille personnes de faim. On
y mange des chiens et des chatz et tout ce quy est mengeable. Je prie Dieu, Messeigneurs etc. Au camp de St.
Denis ce 9 e dAoust 1590. Signe de Taffin.
Recepta 2 e Septembris 1590.
Kopy.
LXXXII.
TAFFIN AAN DE STATEN GENERAAL.
16 Augustus 1590.
Messeigneurs.
J'ay faict vne bien grande lettre a V. S. le 9, de ce
mois , redisant ce que jauois escrit le 26 e du passe ; daultant que ceste depesche est perdue, ayantt este deualize
celluy qui la portoit. Maintenant que j'ay rencontre quel-
264
quun prest a partir vers Diepe, et qui ma promis d'y porter de mes lts, pourveu qu'elles ne soyent grandes , je
me hasteray doncq de fë sommairement scauoir a V. S.
Que depuis la cóication, qui fut le G e de ce mois en l'abbaye de St. Anthoine des Champs (dequoy j'ay escript bien
au long par mes dernieres) , ceux de Paris n'ont depute
personne vers le Roy , demeurans tousiours sur ce point
(nonobstant la misere jncroyablem t grande en lade ville)
de vouloir enuoyer vers le Ducq de Mayenne, pour traicter d'vne paix finale , laquelle paix est pareillement bien
desiree par lelt Ducq , au moms comme jl la mande au
Roy. Surquoy je puis asseurer V. S. que me trouuant
auanthier au disner du Roy , j'ouy de sa bouche qu'vne
heure quant se meetre a table , jl auoit accorde aux Parisieurs d'enuoyer vers ledict Duc, pour la fin sulde. Car,
ce diet le Roy , ji m'en a aussy lily mesme faict prier
comme seruiteur , et non comme compaignon, ainssy qu'jl
a tousiours faict p le passe , aultrement je ne l'eusse jamais accorde. Or affin que ce ne soit point aussi pour
amuzer sa Mate , et la diuertir de la resolution prise de
forcer la partie de la ville ou est l'vniuersite , laquelle
monsieur de Chastillon se fait fort d'emporter facilemeut,
et dequoy les Parisiens soot bien aduertis , on doit ceste
nuict prochaine meetre en batterie de ce coste la huict pieces de canons (quon a emmene ce jourdhuy de ceste ville)
et quelques vns sur vne grande platte forme qui est hors,
et contre la porte St. Honore , quy batront en courtine
entre la porte de Nelle et de Bussy. L'jntention de sa
Mate est p ce moyen contraindre ceux de Paris de se
rendre , on faire hasten le Due de Mayenne sur l'accord
graal ; ou de le fe. venir au combat auecq les forces quit
a ; on de faire tellement hasten le secours nouueau des
Pays-Bas , que lon diet estre a la frontiere , que ion en
aura taut meilleur marche. Et ne scait point encore le
Roy sy le Ducq de Parme (qu'aucuns disent estre au chas-
265
teau en Cambresis) conduira en France lesd es nouuelles
forces , ou sy ce sera le marequis de Renty. Voyla, Messeigneurs , le principal que je puis pour le put escrire des
affaires de pardeca. A quoy j'adiousteray que le Roy a
depesche hier vn gentilhome , qui va en toute diligence
faire haster le vicomte de Turene auecq ses trouppes , qui
lont fort belles et grandes, taint de cauallerie que d jnfanterie. Et estoit, jl y a cinq jours, bien aupres de Tours.
Je diray aussi que le Gouuerneur de Besle Isle en Bretaigne a enuoye a la Rochelle demander secours , pour la
crainte quil a d'vne descente d'Espaignols, soit la, ou en
Bretaigne. Et pour fin je supplieray V. S. vouloir auoir
souuenance de mon particulier , pour auecq moms de malaise pouuoir suiure p tout sa Mate. A quoy m'attendant
je prieray Dieu ,
Messeigneurs etc. A St. Denis, en haste ce 16 e d'Aoust
1590. Soubzscript : De V. S. treshumble et tresobeyssant
seruiteur , signe de Taffin.
A messeigneurs, messeigneurs les Estats Gnaulx et du
Conseil d'Estat des Prouinces Vnies du Pays-Bas.
Kopy.
LXXXIII.
17
FRANSCHE NOUVELLES.
Augustus 1590.
Quant au Due de Parme, combien que sa maison fust
apprestee en Arras , toutesfois il ny vient point. Je n'en
puis scauoir aultre raison que la haste que requirent les
affaires de France. Auanthier it estoit a Landrechis, d'ou it
alloit droict a Guise , ou toutes les troupes se doibuent
trouuer le 15e de ce mois. Auanthier neantmoins ie scay
que sept compares d'ordinance en Arthois et quartier de
Lille n'estoient encores assamblees aupres de leur enseigne
et guidon. Selon q'au plus vray ie puis entendre, il mene
266
12 regimens d'jnfanterie, 6 de Walons, 2 d'Espagnols, composes de plusieurs comp el reduictes , 2 d'Italiens et deux
d'Allemans, 2500 cheuaulx, et 400 gentilzhóes; dequoi ilz
font estat.
Sy ledt de Parme est resolu donner battaille ou non, ie
ne scay; trop bien scay ie q u'en son faict it y a du redout,
et beaucoup d'apprehension. Je scay que luy et ceulx qu'on
estime par de la des plus grans cap s , parlant des Francois les font souuent come gens de neige , et eulx si mauuais , quy mangeront les espees des Francois a belles dents,
et fonseront les montaignes auecq leurs lances. Aultresfois au contraire ilz les font ardants, resolus , faconnes a
donner bataille , et commandes d'un braue Roy , seconde
d'aussy grans capitaines qui soient en la chrestiennete. Puis,
parlant politicquement, disent quilz soot contrainctz d'y
aller et poursuiure leur fortune , veu que desia on y est
sy auant enbarque, et que eest pour preuenir l'aultre a
ne les nuire a 1'aduenir. D'aultrepart quelque fois au contraire disent que p r ce qui Best passe en se retenant , it
y a moien d'entretenir la paix : ou picquant les Francois
iusques a sang , ilz s'en reuengeront par scut en aiant le
moyen. A ceste derniere opinion condescendent ceulx qui
ont des bieras a brusler aux frontieres d'Arthois et d'Hainault, qui ont faict tout ce quilz ont peu pour diuertir ce
voyaye. Estant vray qu'a ceci s'est tousiours aussy incline
le Duc de P., soit qui l'ait faict pour ses particuliere desseins , ou aultrement. Mais le commandement d'Espaigne
est sy absolut et expres , que n'ait moien plus le delaier
ou debatre, sans entrer en inimitie ouuerte contre le Roy.
Que cela ne soit manifeste tout home de iugement dira,
que si ledt de Parme, passe bonne espace, eut a bonne
escient êpoigne ce voiage, it auoit moyen se faire beaucoup
plus fort quil ne sera.
Monsr, iay pence n'estre hors de propos vous faire ceste
petite deduction, qu'est lc summaire des discours et ar-
267
pmens, en quoy se bout occupez depuis quelque temps
les plus grans de dela.
Quai;tt a Paris, pour le seur la semaine passee ilz ont
enuoye des deputez vers le Roy. Jay veu le consentement
du legat du Pape par ou il leur pmeet traieter. La substance est : Que voyant l'estroicte necessite en la queue
la ste cite de Paris est reduicte, ilz peuuent se trouuer
apud illustrissimum Henrieum Regem (sans dire d'ou) pour
le cöuertir s'il est possible; et ne le pouuant faire , traicter auecq les plus aduantagieuses conditions quil est possible a l'honneur de la S te eglise catholicq. , apostolicq. et
romaine, sans qu'en ce faisant ilz incoutent les censures
contenues en vile bulle qui commence etc. Si byen, liestoit que le Roi demeure arreste a la punition de ceulx
qui ont eu part a l'assasinat du feu Roy, ilz eussent desia passe oultre, nonobstant les magnificques et expresses promesses du Due de Maine, fondees sur les appareilz
du Due de P. pour le seeours. Le cheualier d'Aumale,
par conge de sa Mate , l'est vne fois venu trouuer auecq
monsr d'Andelot, qui a este (come ie pense qu'aures seen)
faict prison-nier des Parisiens.
Je suis fort desireulx de scauoir sy Balagny se trouuera
aupres du Due de Parme, ie scay q depuis 3 sepmaines
il a touche encore dix mille escus dud' de Parme.
Je vous ay mande par vne lte, qu'on apprestoit 12 nauires a Dunckercke. Ces jours y estoit venu de la cour
vn quils nomment le contrerolleur de eadmiraulte, affin de
visitor les nauires et equipaiges de guerre. Cestuicy disoit
auoir charge de faire equipper 12 nauires , et de faict en
fit racontrer quelques vns, mais comme il est party ce
bruist sefface. TI disoit que ce seroit pour les duoyer vers
le Roy d'Espaigne. A It& Dunckereke ny a pour le pit
300 soldatz la dedans, sy quelqun y scauoit vn trou pour
y bouter son nez , il y faict beau ; ie l'ay mande a monsr
de Nassau. N'estant veste a aultre fin ie prie le bon Dieu,
268
Mons', vous auoir en sa ste garde , me recommandant
bien humbler a vos bonnes graces. A Cales , ce xvije
d'Aoust 1590.
Extract.
LXXXIV. RESOLUTIE OP DE PROPOSITIE VAN SALDAIGNE ,
NAMENS DEN KONING VAN FRANKRIJK.
Aan den koning, tot een bedrag van
90.000 ponden, graan
en buskruid te verstrekken.
21 Augustus 1590.
Die Staten Generael der Vereenichde Nederlanden : Genien ende geexamineert hebbende de propositie by den
heere van Incarville, raedt en jntendent vande finantie
vande Co. Mat van Vranckryck , volgende de brieuen van
credentie van zyne Mat , jn date den vj en Mey, aende voorn
Staten gedaen , ende jn gescrifte ouergeleuert den xxen
July lestleden. Hebben, naer rype deliberatie, daerop voer
antwoorde verclaert en verclaren by desen, joden jersten:
Dat zy en de geheele christenheyt ben ten alderhoochsten
aen zyne voers. Mat verbonden houden , zoe voer zynen
aerbeyt, moeyten ende periculen, die by js doende ende
aengaen voorde gemeene christelycke zaecke , jnt volvueren van zyne christelycke ende heroicque resolutie. Als
jot besunder oyck die voers. Staten voorde eere , gunste
ende affectie die zyne Mat dese landen js continueren jnt
mitdeylen van het goet succes van zyne Ma ts zaecken
jegens de gemeyne vyanden. Dat mede zyne Mat belieft
de saecken deser landen mette zyne te houden gemeen,
ende dat ouersulcx zyne Mat aengenaem is tgene van wegen dese landen jade naeste maenden opte gemeene vyanden js geexploicteert. Daerop de Staten voorn zyne
Mat met behoorl. reuerentie , onuermelt niet en kunnen
laten , dat jnt begiutssel van desen jaere wetter daet be-
269
uonden zynde , dat de gemeene vyanden van zyne Mat
ende dese landen , den Coninck van Spaignen ende zyne
adherenten , van meyninghe waren , groot gewelt tegens
zyne Mat van Vranckryck ende zyne coninckrycken te gebruycken , met Godts hulpe onder het gebiet en beleyt
vanden hoochgeboren Prince Maurits, geboren Prince van
Oraingnen , Graue van Nassau etc. , van wegen den Staten voorn tot diuertie van der vyanden jntentie te weghe
js gebracht , dat jnt begin van maent van Meerte lestleden , als den zeluen vyant met ruyteren en knechten onder het beleyt vanden G-raue van Egmont , vuyte Nederlanden waren treckende naer Vranckryck , opten zeluen
verouert js geweest de stadt en het casteel van Breda.
Waerdeur dezelue vyanden bedwongen zyn terstont daernae
jnden quartiere van Breda omtrent xx cornetten ruyteren
ende meer als tzestich vendelen voetknechten , mit train
van geschut ende andere behoeften van oorloghe by den
anderen te brengen ende te houden , Baer mede zyluyden
de voers. stadt hebben gepooght te besluyten ende eenighe
exploicten van oorloghe jn dien quartiere byder handt te
nemen. Dan omme tzelue te beletten en de voers. fortssen vande vyanden in dese landen zoe veel wercx te geuen dat die naer Vranckryck nyet gesonden en mochten
wordden , js te weghe gebracht dat zyne voers. Ex cie met
zoe veel forcen te peerde ende te voete, en zoe veel volex
van oorloghe te water dienen als mogelyck es geweest,
met grooten train van geschut ende andere behoefften van
oorloghe , jnt begin vande maent van Mey daeraen hem
heeft gecampeert voorde stadt van Nymmegen , wesende
de principaelste stadt van het furstendom van Gelderlant.
Daerop alsulcken gewelt es gedaen dat de gemeyne vyanden mette voers. forcen omtrent de stadt van Breda belegert hebben zeker fort van dese landen , bedwongen zyn
geweest tzelue met schade ende schande te verlaten ende
hen te begeuen tot assistentie van die van Nymmegen
270
alwaer hy omtrent drye maenden gestadich mette
voors. ende andere bygebrochte forcen opgehouden zyn
geweest. Hebbende middeler tyt zyne voers, Ex cie twee geweldighe forten, een voorde stadt van Nymmegen en een
opten eylande vande Voorn doen maecken , tot affbreck
van voerscreuen vyanden. Ende zyn jnsgel. jnde naeste
drye maenden de gemeene vyanden met omtrent veertich
vendelen knechten, daeronder xxij vendelen Spaignaerden
en zeeen cornetten peerden , opgehouden deur het volck
van oorloghe , te peerde ende te voete , jn Vrieslant van
wegen de Staten voorn, jn redel. getale onder het gebiet
vanden welgeboren heere Graeff Willem Lodewyck van
Nassau , stadtholder van Vriesland , aldaer noch byden
anderen gehouden worden. Ende hoewel die vereonichde
landen ter oorsaecken vande zelue exploicten, zeer groote
extraord) costen ende lasten hebben gesupporteert ende
noch dagel. moeten supporteren , soe zyn zy nochtans deselue te williger dragende , ouermits zy verhoopen daermede merckelycken dienst aen zyne voers. Ma t gedaen te
hebben , jnt beletten dat de voers. ruyteren ende knechten
byden genieenen vyanden nae Vranckryck, tot assistentie
en versterckinghe van haere adherenten aldaer, voer dese
tyt nyet gesonden en hebben mogen wordden.
Ende , alsoe geleden zeer weynighe daghen die Staten
jut zeker bericht zyn geweest , dat den hertoghe van Parma
jn psoon hem was prepareren, om mette ruyteren ende
voetknechten , ontrent den quartiere van Nymmegen , die
naeste drye maenden opgehouden, en and naer Vranckï
tegens zyne Mat te trecken. Soe hebben die Staten beuoordert dat alle and. exploicten van oorloghe , die tot
dienste deser landen voergenomen waren byder hant genomen te wordden, gepostponeert, ende, zulcke byde hant
genomen zyn , daermede den yoers. hertoghe van Parma
met zyn forcen allerbest van zyne jntentie tegens zyne
Mat apparente]. sal worden gediuerteert ; gelyck zy vervoorn ,
271
hoopen dat zeer onlanex zyne Mat zal verstaen. In welck
debuoir zy ]uyden nyet en zullen naelaten (zoe veel eenichssint mogel. js) tot dienste van zyne Mat te continueren).
Opte begeerte van wegen zyne Ma t jnde voers. propositie gedaen , om by dese landen geassisteert te wordden
net twintich duysent croonen aen greyen eli veertich duysent croonen aen buspoeder. Verclaren die voers. Staten
dat nyet alleen die groote en zwaerlycke lasten vander
oorloghe, die zy jegewoordelyck ter oorsaecken van voers.
twee legers, behaluen die costen vande besettinge van
zoe veel steden ende sterckten als tot laste van dese landen jegens den gemeenen vyanden met groote garnisoenen
beseten gehouden worden en het onderhoudt van een
groot getal schepen van oorloghe, die zoe wel tot beveydinghe vande zee als opte binnestroomen van dese landen jegens den gemeynen vyanden gebrayckt worden, zyn
dragen. Maer oyek de voergaen lasten vander oorloghe ,
deer mede dese landen zoe veel jaeren gestadich byden
Coninck van Spaignen te water ende te lande geweldich
beuochten zyn geweest, heel uyden beletten , dat zy tot
assistentie van zyne Ma' nyet en kunnen doen tgene zy
vuyt gantsscher hertten geerne souden doen. Dan dyen
n-ettegenstaende, ende omme zyne Ma t ende alle de werelt te bethoonen, dat zyne Ma tM christelycke ende rechtveerdighe zaecke ter herten hebben als haer eygen. Soe
hebben die voers. Staten Generael nae voergaen deliberatie
en resolutie optel jnhouden van Hesen, jnde respectine
próuintien gehouden en genomen , bewi ll ight ende geconsenteert, bewilligen en consenteren by desen, ten behoeue
van zyne Mat , ten ouerstaen van zyne commisen te doen
coopen greynen en buspoeder, jn dese landen te betaelen
op redel. daghen ende termeynen , ter sonhnie toe van
tnegentich duysent ponden van veertich grootera tpon dt.
Voorde betalinghe van welcke comme de Staten zullen doen
responderen, onder belofte van zyne Mat wande zelue pen-
272
ningen te betaelen tot Rochelle ofte jn Brouwage , bynnen den tyt van een jaer naestcommende.
Ende nopende den toevoer vande viures en munitions van
oorloghe , vuyt dese landen op Haure de Grace , Rouwaen
en andere hauenen , haer vyantel. jegens zyne Ma t dragende , sonde veesen gedaen. De Staten voorn hebben al
ouer eenighe maenden scherpel. belast ende beuolen aen
Collegien vande Admiraliteyt der voers. landen , dat beleth zoude worden de handelinghe opte voers. hauenen en
steden. En jngeualle bouen de voers. beuelen, yemant van
dese landen opte zelue hauenen zoude hebben gehandelt
tzelue js den Staten zeer leet, ende hebben daervan jnformatje, zullen beuoorderen dat daerouer straffe gedaen wordt
naer behooren, ende hebben voorts van nieuws ordre gestelt
opte renovatie en onderhoudingh van voers. beuelen naer
behooren.
Aengaende de reste van belooffde tnegentich duysent
guldens , jnden voerleden jaere zyne Ma t by de voers.
Staten geaccordeert, js ordre gestelt dat dzelue aen voors.
heere van Incarville jn baren gelde zyn betaelt. Sulcx dat
de Staten verhoopen dat zyne Ma t diesaengaen ende met
dese Naere antwoorde zal hebben goet contentement. Ende
bidden de Staten haer Mat oitmoedel. zyne goede, genadighe gunste en affectie tot dese landen te continueren
ende dese landen jnt generael ende particulier , te houden
jn zulcke recomman als den welstant van dien js vereysschende. Versoecken mede den voers. heer van van Incarville, aen zyne Mat te willen doen goet en fauorable
rapport. Gedaen jn sGrauenhage den xxj el Augusti xve
tnegentich. Onderstont gescreuen: Ter ordonnan van zelue,
en geteeckent G. Aerssen.
Kopy.
273
LXXXV.
ORTEL AAN DE STATEN GENERAAL.
Fransche nouvelles.
23 Augustus 1590.
Extract wte brieuen van Agent Ortell.
Gisteren auont ouer de wegen van Calis ende Polonien
(Boulogne) alhier gearriueert, als namentl. dat den Prince
van Parma met alle zyn forcen den v en Augr', stilo vet. ,
gearriueert zal zyn tot Guise , geaccompaigneert metten
Marquis del Gasto, Lieutenant giïal ouer tpeertvolck, ende
den Marquis de Renty ouer tvoetvolck, wiens lieutenant
mons r de la Motte , met noch den heere van Montigny,
den Prince van Semey (Chimay?) ell den meesten edeldom
van lande , met zynen gralen crychsraet.
Insgelix zal by bouen die forcen , met hem opgetrocken
jn Artois ende Haynault , noch opgemaent hebben alle
den meesten edeldom te peert en den xv en man te voet ,
zuig zekeren persoon, den x en Augtl van Ryssel alhier geariueert , rapporteert etc.
Den 8eu Augn stilo veterj , zal den voerli Prince met
zyn armee jnde leeghte van Soissons gearriueert zyn.
Ende den hertoge du Mayne met alle zyn macht binnen oft ontrent Meaux.
wt brieuen van Rosselles van xij"n Aug' 1 stilo nouo,
wordt verstaen dat de vlote van Coninck van Spanien jn
Bretaignen , oic gereet was ome jnsgelix metten eersten
in Vranekryck in te vallen , sulx twee pinassen voer zeker
verclaert sullen hebben, die by sConinx schepen ter zee
genomen ende jngebracht zyn.
Den hertoge van Sauoyen zal jnsgelix met een goeden
leger marcheren tot assistentie vans die van Ligue , soo
datse met drie leghens ende van allen zyden dencken aen
te amen, omme den Coninck meer wercx te geuen etc.
XVIII. J.
18
274
Vande assistentie van xm mannen van deser zyden wordt
alhier nv meer vorters nyet vermaent. Den Heere der
Heyrscharen (etc.). Wt Londen den xiij en Augti 1590.
LXXXVI.
DE STATEN GENERAAL AAN ELISABETH.
In hef belang der kooplieden handel drijvende op Spanje.
24 Augustus 1590.
Madame.
Nous auons tousiours espere et attendu quil eut pleu
a vfe Mate de remedier et donner ordre aux roberies et
pilleries qui se commectoient en mer par les subjects et
nauires de guerre , mesmes de vfe Mate , sur les nauires ,
biens et marchandises des marchants manans et habitans
de ces pays, qui trafficquent aux pays de West, taint allans
que retournans. Au regard des tresgrandes plaintes et doleances qu'en auons faict a NTT Ma te et Messieurs de son
Conseil verballement p noz deputez et p plusieurs noz les,
quauons escriptes a ceste fin, et la promesse que nous en
a este faict jndubitableme-at. P ce que viie Mate a tresbien
sceu cognoistre p noz remonstrances, quil estoit ainsy requis pour le bien et asseurance de ne estat, que depend
enthierement du maintenement du libre trafficq p mer en
ces pays, du quel procedent les plus grands moyens auecq
lesquels nous nous defendons contre les ennemis communs.
Mais comme lesds marchants nous ont remonstre a life
tresgrand regret , que taut sen fault, que y soit remedie ,
que au contraire lesd e roberies et pilleries continuent tellement , quilz se trouuent oultragez plus que auparauant
et traictez en mer plus ny moings , cöe sil y eut guerre
ouuerte entre les Anglois et ceux de ces pays ayants eu
et souffert de pertte, en bien peu de temps , de plusieurs
centz mules florins, a leur totale ruine. Et ayent pour ce
requis que nous les vouldrions assister de remede conuenable , pmis a toutes gens et nacions, nous auons trouue
275
conuenir et necessaire den aduertir a vie Ma te et preallablement remonstre a I celle biels humblement pie nous
considerons les humeurs et affections des manans et .jnhabitans de ces pays s'alterer tenement pour lesd es oultrages.
que nous preuoyons vne confusion certaine et ineuitable ,
de tresmauuaise et dangereuse consequence, taut au regard, de nrie estat que du seruice de vile Mate . Auquel nous
ne pourrons donner ordre ny remede , ny mesmes empescher le cours, pour le regard desd s souuentes plaintes et
remonstrances qui en out este faictes et leurde tresiuste
requeste, comme nayant oncques donne la moindre occasion
du monde pour estre traictez si rudement de ceux desquels jlz attendoient toute faueur et amitie, si jceux oultrages, forces et violences ne viennent cesser. Suppliants
ptant, madame vie Ma te, treshumblement quil plaise a led('
y prendre le regard que conuient, et pourveoir en temps
que lesdes pilleries et roberies puissent cesser du tout, et
que soit faict restitution ausds marchants de leurs nauires.
biens et marchandises qui leur ont este prinses. Leur laissant et pmectant le trafficq libre, comme j1 couuient en
toute raison et equite, affin que non seullement nous demeurent enthiers les moyens necessaires pour nte deffelf,
ains aussy ceux, et joinctement lauthorite, pour contenir
les jnhabitans de ces pays en leurs deuotions et affections
accoustumez. Ce que aultrement nous serat du tout jmpossible, au prejudice de fired t estat et le seruice de vi.e Mate.
Dont nous desirous estre excusez, ce aduenant, (que Dieu
tie vueille) enuers Icelle et tout le monde, pour lauoir
aduertis et remonstre en tems. A taut
Madame, prions le Createur maintenir vfe Ma te en sante
longue et heureuse vie. A la live ce xxiiij e d'Aoust 1590.
De vi'e Mate treshumbles seruiteurs les Estats Generaux
des Prouiii. Vnies du Pays bas. Par ordonnali desd s Estats , signe C. Aerssen.
.
A la serenissime Royne d'Angleterre.
18"
276
LXXXVII.
ELISABETH AAN DE STATEN GENERAAL.
Antwoord op de klakten over het arresteren van hollandsche
koopvaarders.
26 Augustus 1590.
Messieurs nos bons amis. Nous auons entendu par vos
lies propres et par celles de noz seruiteurs Thomas Wilkes et Thomas Bodley, la plainte que vous ont faicte plusieurs marchants et habitans des prouinces de Hollande
et Zelande, de quelques arrests et prinses, faictes par aulcuns de noz subiects, de leurs nauires, biens et merchandises, a leur grande perte et dommage. Pour a quoy remedier
vous nous auez p vos lies fait requeste que et la restitution feust faicte desds nauires et marchandises, et de faire
aussy pourveoir a ce qua laduenir jl ne se felst de pareilles jniures , et expressement sur les subiectz des Prouinces
Vnies. Or, messieurs, pour vous respondre a cecy, encores
que nous scacions que ceux qui se sont plaints ayent treuue,
deuant la recepte de vos lies, vne entiere volonte en nous
de leur faire toute prompte satisfaction a leurs demandes,
en tent quen apparence de justice seroit requis. Et encores
que nous eussions aussy, sur les premieres plaintes, donne
charge aux seigneurs de n`re Conseil, douyr les plainants,
et sur lexamination de la cause, de commander de mesme
quen toute expedition et faueur restitution fust faite , en
quoy nous ne doubtons pas que nre commandement n'auroit este bien execute. Et neantmoins nous auons bien
voullu par nos lies expresses , vous donner a entendre
l'inclination royalle que tousiours nous auons de faire justice et faueur, ensemble aux subiects djcelles prouinces, que
nous auons prins en nre protection. Akin que si dauenture les plaingnants (comme jl aduient souuent en vng
Estat populaire) seront moins prompts a rapporter de nos
faueurs qua se plaindre, la verite vous soit toute cogneue.
277
Qui est que ces plaintes nous ont, de prime face , mis en
grande paine, jusques a nous esmouuoir a grande compassion des parties plaignantes et nous irriter grandement
contre ceux de nos subjects , qui sont chargez de ce faict,
mesmes si auant que nous dosnames commandement (aultaut estroit et expres que feismes onques) aux principaux
des seigneurs de ne Conseil , sur lesquels nous nous reposons le plus, que tout pritement, deuant que vosd. lies
furent receues , et deuant que la justice de la cause fut
examinee , tous lesds biens fussent mis en bonne et seure
garde. Et que nonobstant 'information donnee p ceux qui
les auoient prins , qu'une grande partie diceulx biens appertenoient asseurement a des Espaignols et a de personnes des Pays-Bas tenants pour le party du Roy , et vne
bonne partie aussy estre de telle qualite de marchandises,
qui estoient prohibees, a raison que lennemy s'en aidoit
et deuenoit plus fort a sarmer contre nous. Nous auons
toutesfois ordonne que jusques a taut que lad e assignation
fust verifiee (ce qui ne se pouuoit soubdainement faire, a
cause de 'absence loingtaine des prenn.eurs qui estoient
en seruice sur la mer) tous lesds biens fussent restituez
a ceux qui offriroient preuues d'en estre les proprietaires,
et qui donneroient caution d'en restituer telle quantite
qui seroit cy apres prouue et verifie appertenir a lennemy,
ou estre choses defendues pour en fortifier lennemy cornmun , et par ainsy iustement prinses. Et en cas quil en
fust partye aulcune diminuee ou vendue , la restitution en
seroit promptement faitte , et les acheptants punis auee
toute seuerite. Partant nous vous prions estre mieux persuades de nte disposition naturelle et royalle , a faire justice en toutes choses qui viennent a nfe cognoissance ,
que possible quelques gens de la populace malings et
disposes a calommier nos actions, ne vouldroient que fussiez. Et que vueilliez entrer en consideration que nous ne
pouuons aulcunement endurer que, soubz pretexte du traf-
278
ficg quauez en Espaigne (que nous ne voullons simplement
condamner), soyent ouuertement transportees des prouisions de guerre hors de vos pays a lennemy, comme nous
entendons que fort frequëment passent des nauires chargez de cordage, mastz, pouldre, artillerie et aultres choses
semblables en Espaigne, et quelques fois, pour mieux les
colorer, a St. Jean de Luce ou a la RRocelle. Car en permettant que ces prouisions paruiennent a lennemy, jl en
sera de tapt mieux pourueu pour maintenir la guerre contre nous, a plus de hazard de nie Estat. Et qui plus est,
jl sera plus fortifie p le moyen de nos amis, pour lesquels
defendre nous sommes embarquees en vne guerre, et que
ny par force de coustume, ny de droict, ny de toute raison
humaine est a permettre. Ainsi nous supplions le Createur
quil vous ait tousiours , Messieurs , nos bons amis , en sa
Sainte et digne garde. Escript a p ie Chasteau d'Otelandes,
ce xvj jour d'Aoust 1590. Soubzscript, vie Bien affectionee. Signe , Elizabeth. La supscription : A messieurs nos
bons amis , les Estats Generaux des Proninces Vnies du
Pays-Bas.
Kopy.
LXXXVIII.
DE STATEN GENERAAL AAN ELISABETH.
Wilkes bij zijne terugroeping medegegeven.
29 Augustus 1590.
Madame.
Les deputez des Prouinces Unies o pt, suivant la responce que nous auons do pnee au S r Wilkes, Secretaire
du Conseil priue de vie Ma te et le Conseillier Bodley, le
premier de ce mois, pour les raisons mentionnees en jcelle,
enuoie et rapporte chacun a leurs principaux les pointz et
articles contenuz es deux escriptz , que lesditz Sr' auoient
279
exhibez en rife assamblee, de la part de viie Ma te, le xxxe
de Juillet dernier, affin dentendre preallablement sur jceux
leurs bonnes jntentions, salon les vz et coustumes de ces
pays de tous temps obseruez. Et nous auons faict auec
lesditz deputez tel debuoir enuers les prouinces, que nous
esperons que jceux deputez seront de retour icy a la Have
deans dix ou douze jours, atteeq ample charge et authorisation, que nous pourrons besoingner auec lesd. S r' et
resouldre, en conformite des resolutions desdites prouinces,
comme sera trouue conuenir pour le bien de eest estat et,
le seruice de vre Ma te. Et pour ce auons este bien marris , quant led. S' Wilkes nous est venu declairer eu tire
assamblee , quil auoit pleu a vre Ma te le rappeller, et demander son eongie pour partir , sans que pour toutes noz
prieres et jnstances ii ait peu estre juduit a surceoir 80.11
partement si peu de jours, sexcusant tousiours sur le commandement quil en auoit expres de vre Mate . Mesmes
aussy au regard clue nous auions espere que led. S r Wilkes (qui pour aduancer sa charge auoit rendu grande paine
et faict fort bon debuoir) pour la cognoissance (la a de
lestat de ces pays, et la maniance des affaires djcelluy,,
eult a son retour en Angleterre sceu doneer meilleur con tentement a vie Mate sur ce qu'auroit este besoingne, que
aucun aultre. Neantinoins , puis quil a ainsy plea a vre
Mate , nous auons este mens de nous conformer a son bon
plaisir , nous asseurant de sa valeur que pour le peu de
temps quil a este jey, besoingne et comunicque auec nous
ii aura remarque la continuation de nte bonne et sincere
volunte au seruice de vie Ma te et quil en rendra a lcelle
a son retour tout bon tesmoingnage. A queue fin missy,
nonobstant le partement dud. S r Wilkes, nous ferons tout
like extreme debuoir, que vie Mate receura raisonuable contentement sur la proposition faicte par lesd. S r', Si auant
que Tito estat le pourra aucunement permectre, tenement,
que vre Mate pourra cognoistre que le retardement nest
280
procede de nous , ains de ljmportance des affaires. Supplians partant madame , vre Ma re , bien humblement quil
plaise a Icelle nous en tenir excusez , et reciprocquement
nous continuer sa tresbenigne et royalle faueur et affection , et auoir nre estat en particuliere recommandation,
dont, apres Dieu, depend nre bien et conseruation. Au
quel nous prions ,
Madame , doctroier a vre Ma te longue et heureuse vie.
A la Haye ce xxlxe jour dAoust 1590. Soubzscript : de
vre Mate treshumbles seruiteurs, les Estats generaux etc.,
signe C. Aerssens.
A la serenissime Royne Angleterre.
Kopy.
LXXXIX.
DE STATEN VAN UTRECHT BEVELEN DE COLLECTE
AAN, DOOR JACOBUS LECTIUS VOOR GENEVE
TE DOEN, IN DE STEDEN DER PROVINTIE.
7 September 1590.
Eedele etc.
Alsoe opden xxiiij en deses jn onse vergaderinghe erschenen is de here D. Jacobus Lectius, gesanthe van magistraet
der stadt Geneuen en geremonstreert de grote armoede
daer jnne de voorli stadt gebrocht is , door de stricte belegeringe by haer langen tyt geleden. Daer beneffens dat
haere en deser lande saecke , een gemeyn christel. saecke
is. Dat huere vyanden, oeck deserlanden vyanden syn.
Dat de stadt Geneuen zoe veele jaeren is geweest die toevlucht vande ghenen die vuyt Vranckryck, dese landen en
anderen, ter oorsaecke van religie, zyn verdreuen geweest.
En dat die van selue stadt , nyet ontsiende het gewelt
vanden Paus , Coninx van Spaignen en vande andere vyanden vande christel. religie, den gebannen en verdreuen
altyts hebben ontfangen en christel. getracteert. Beha1-
281
dat de affbreuk, die de gemeyne vyand voorde voorli stadt,
byde defentie derselue, geschiet, dese landen oock dienstel.
js, als deselue een gedeelte vande lasten efl heerkrachten
der vyanden vanden hals houden , met diergelycke meer
Zoe zyn wy bewogen geweest de
redenen van gesante
byde hant te nemen, eli hebvati
voorn
propositie
ben ten regarde vanden tegenwoordigen staet van lande ,
goetgevonden de voorn stadt van Geneue , tot haere subsidie ei assisteb jnt onderhouden van arme menschen ,
miserable personen , wed en eYi wesen daer binnen weseh ,
te accorderen, (gelyck oock jn andere prouincien geschiet
js) ccii generaele bede eh collecte door de steden deser
prouintie. Zeer eernstel. mitsdien versouckeh dat v E.
gelieue met een christel. midtlyden ouer de schamele gemeent3 der voors. stadt, deselue bede eh collecte aldaer
zondaege toekomen inde kereken te doen vercondighen ,
elI soe veel moegel. recommendereii , die gemeente tot
liberaliteyt beweghen eh eenige bequaeme psonen vuyt
den midden van v E. tot de collecte te oitteren, eh de
penui daer vuyt comeh met den eersten alhier te schicken , omme voorts neffens den peil , binnen de stadt
Vtrecht te collecteren, voorts inden Rage in handen vanden ontfangher Doubblet gesonden te worden. Omme by
hem, volgen zyn last, aen die van Geneue ouergemaeckt
te worden. Opdat die voors. stadt eh- gemeente derseiuer
in huer voors. versouck gevordert eh getroost weseh, dies
te cloecker, moediger eli trouhertiger moge blyuen om
onse gemeyne vyanden wederstant te doen. Ende v E.
zullen daer mede een christel. werck doen , hetwelck die
almogende G-odt aen dese landen jut generael , cii aen
deken int particulier, ongetwyffelt zal vergelden. Hiermede
Eedele etc.
Den xxviij en A ugusti 1590.
Gedepen.
Minuul.
282
XC. LEDENBERG AAN HEERMALE.
Overlijden van Floris Thin.
10 September 1590.
Myn here. lek en Nebbe nyet connen lasten v E. by
desen expressen te aduerteren, dat mynen lieuen here mr.
Floris dus terstont joden Here gerust is. Ick weet wel
wat drouuighe tydinge dit v. E. wesen sal , dan wy moeten tselue vande hand des Heren ontfanghen , denckefl
dat het den wech is , die wy oeck moeten passeren.
De Raedtshere Bodley, gisteren hier aengecomen zynde,
is by myn Heren vande magistraet bescboncken met de
wyn, en voorts byde Staten gedefroyeert , ende is huyden
vertoghen naer Bommel, met enige jonge eedelluyden
vuyt Engelant , omme tlant te besien.
Douerste Veres, gister auont aengecomen zynde, js huyden oeck opwaerts vertoghen.
Ick sende v E. neffens desen noch een requeste , daer
vuyt v E. neffens daadere attentaten vanden here Graue
zullen mogen sien, hoe hy gewoonl. is djngesetenen deser
prouintie te tracteren.
Iek bilde v E. myn te excuseren dat jck voor dese reyse
nyet meer en schryue , zoe jck myn , mits het ouerlyden
van myn here Thin, seer ontstelt vynde. Ende sal hier
mede delen, neffens myne dienstighe gebiedenisse, besluyten en Godt almachtich bidden v
Myn here, te sparen lange welvaeren jn voorspoet. Geschr. tYtrecht den lesten Augusti 1590.
V E. dienstwillighe ,
Gilles van Ledenberch.
Origineel,
283
XCI. DE STATEN VAN UTRECHT AAN HEERMALE.
Hij wordt tern figeroepen om den dood mm Thin.
13 September 1590.
Erentfeste , frome , hoochgeleerde wyse , seer voorsiennige heere.
Alsoo het Godt dell heere belieft heeft , onsen Aduocaet mr. Floris Thin, vuyt deer werelt tot hem te roupen , ende dat ons beneffens dien , by dese gelegentheyt
van tyde , oock eenige swaricheyden ontmoet zyn , ende
apparentelick noch vorder ontmoeten
daer op wy
v E. goet aduys ende raidt noodich achten. Soo hebben
wy v E. by desen well ernstlick elide vriendelick willen
versoucken, hem saterdaghe, dien dull eerstcommende, alhier te laten vinden, omme voor een wyle tyt s te verblyuen , ende te helpen aduiseren ende resolueren , tgheen
tot meesten welstant, rust ende eendracht van desen lande
beuonden sail worden dienstich en noodich te zyn. Ende
sail v E. nemende verloff vanden heeren Generale Staten,
haere E. mogen toeseggen, dat wy nyet naelaten en
len jn seer corten tyt wederom yemant jn haere E. vergaderinge te schicken. Ons aen haere E. seer vriendelick
gebiedende. Hier mede bidden wy Godt , v
Erentfeste , frome , hoochgeleerde , wyse, seer voorsiennige
heere, te willen nemen jn zyn heylige protectie. Geschreuen tVtrecht den ili en Septembris 1590, stilo vetery.
V. E. zeer goede vrunden ,
Die Gedeputeerden van Staten slants van Vtrecht.
Ter ordonnaii van zeluen,
G. van Ledenberch.
Origineel.
284
XCII.
ELISABETH AAN DE STATEN GENERAAL.
Zij beveelt hun aan de afwezigheid van Parma niet ongebruikt
te laten voorbijgaan.
16 September 1590.
Messieurs. Ayant quelques jours passet ordonne au Sr
Bodley, nre seruiteur et Conseillier pour nous au Conseil
d'Estat de dela, de vous representer, comme de nre pt, lopportunite qui se presente a ceste heure cy dauancher vos
affaires, par lemployement de ce qui se pourroit espargner
de vos forces en quelque attemptat sur les pays de lennemi , maintenant que le Duc de Parme se trouue hors des
pays auecq le plus gros de son armee , et bien auant engage es affaires de la France. Par ce que ne nous est depuis apparu, par nuls aduertissements de dela, de quel zele
auez accepte lade ouuerture. Et nous semblant de plus en
plus icelle meriter estre embracee de toute ardeur et affection , auons trouue necessaire vous rementeuoir que jamais ne vous s'est presente opportunite, pareille a ceste
cy, de troubler les affaires de lennemy. Moyennant que ne
la laissez escouler, veu que p tel moyen, ou lennemy pourra
estre affoibly, ou (ce qui est encore de plus grande consequence pour labbaissement de la tirannie Espaignolle)
le Roy Treschrestien en pourra recepuoir soulagement, et
peult estre la seurete de son Estat. Estant led. de Parma
constrainct ou se retirer de sa psonne, ou de renuoyer vne
bonne ptie de ses forces , des quelles it supporte et tient
en courage les rebelles du Roy. Ce que, bien considere,
nous faict vous jnstamment prier de prendre resolution, en
toute dilligence, denuoyer, soubz bonne conduitte, tout ce
que bonnement se peut espargner de vos forces es pays
de lennemy, principallement en Flandres et de la, sil sera
de besoing , en Arthois. Et a fin dau.ancer, en taut queu.
285
nous est, en eest affaire, auons mande a ceux qui out la
charge de nos subjects dela, de se joindre a vous et de
semployer de tout leurs moyens a aduancer cest affaire. La
quelle, en commencant auecq la dilligence requise, et la
poursuivant de si bonne affection comme merite vn faict
de telle consequence , jl y a esperance quelle pourra non
seullement abbatre la fierte de lenn.emy, ains aussy de beaucoup soulager le Roy Treschestien , en sa juste querelle
pour le mainteneme at de son droict. Ce subject nous pourroit donner champ de plus amplement en discourrir, mais
nous nous arrestons a ce seul point , de vous prier de bien
et auisement peser l'utilite , la quelle se pourra tirer de
ceste occasion , en vsant comme en appertient, et dautre
coste le dommage et dishonneur qui en ensuiura, perdant
par negligence vne si belle opportunite. Enfin vous recommandant en toute affection,
Messieurs , prierons Dieu en ce , et ptout , guider vos
conseils. De roe Chertu de Windsor ce Vi e de Septembre
1590, et de n-re regne le xxxij e an. Soubzscript, vie bien
affectionnee, Elizabeth. La supscription: A messieurs, messieurs les Estats Gliaux des Prouill Vnies des Pays-Bas.
Recpa xxviij Septembr. 1590.
Kopy.
XCIII. CANTER AAN HEERMALE.
Over de verkiezing van een nieuwen advocaat.
23 September 1590.
Eedele, eerentfeste, wyse hooggeleerde eh- seer voorsinnige heere eh vrridt.
Sedert v E. vertreck en is hier niet sonderling gepasseert,
weerdich 6- (te) scriuë- . D-a op gister is my behantreyckt
e -e- patZte Ni sy Ex cie op hopmE Baeck , om hier bin& te
286
leggé, twelek om seeckere cc,sideratii hudë goedt gevódë
is , in te neme- , alhoewel wy volcks genouch in haddë ;
doch met de eerste occasie mach daer weeder een ander
veendel wt gelicht words. Op de verscriuinge hebbé my
heers verstas notelick te sy , na een bequaë persoó, tot
aduocaet aen te nemen, wt te sien. Tot dien einde cummitterëde my heer den dódecken, indien het besoinge hier
vallé soudé , indien in Holládt v E. , my heer vii Drackenbourch en my. Doch en hebbe in geen cómissie meer
swaricheyt gevonden als in dese, en my daer meer in beswaert vinde , als in het verkiesen van een stadthouder
bevondë hebbe, soe ick wel ci versta hoe veele hier
aé gelege is , en wat goedt en quaet de selue soude
cunë en mugé dos. Onse confrater heeft laest voor v
E. vertreck ter (laude geweest, en ds selué persos aldaer int láge gesproeckë , die hem verclaert heeft deselue persos seer wel te kenë en ons dienstich te sy,
maer dat sy huysfraw de ádere syde seer soude dragen.
Begeerde daeró dat v E. daer op wat verdacht willen sy,
ó te vernemé wat credit en autoriteit si by hé is hebbéde, en wat gehoer hi haer is geuende. Ons wordt hier
seer gerecbm– deert de broeder vá de" aduocaet van Hollandt; v E. mug met goede vrunden op als beraedé. Ick
vermoede dat ós cófrater corteling by v E. sal sy om
naerder op a lles te aduiseren. VAT de comste van sy ExC1e
hebbë wy noch niet seeckers. Hier mede
Edele , wyse en hoochgeleerde heere eh- vrat , wil ick
v E. ds Almoegédé beuelen. Den xiij en Septeber 90.
V vrundt wat ick vermach ,
Dirck Canter.
U E. sal gelieuë my gebiedenisse te doe- ae- m y heer
Barneuelt, en Aersés en ádere-.
Reca 25 Sept. stilo nouo.
Origineel.
287
XCIV. ORTEL AAN DE STATEN GENERAAL.
27 September 1590.
Hooghe , mogende , edele , wyse, voersienighe heeren.
Het heeft haere Mat ende den heere grooten Tresorier
belieft, fierst by woort van mont en daernae op gisteren
auont mr. Wilkes aen my te lenden ende doen verslaren
dat, jnsiende desen tegenwoord.ighen noot en staet van
Vranckryck , haere Mat ganschel. raetsaem ende goetgeuonden hadde, monsieur Veyer met omtrent vier ofte vy$
duysent mannen van hier, bouen ordinaris, te verstercken,
en bene$éns anderen van dengelsche natie, die hy by hem
hadde ofte vuyt de plaetssen van garnisoene Boude moghen
lichten, te maecken doen zekeren jnbreuck eii jnuasie jn
Vlaenderen ende omliggen quartieren , omme daermet by
alle menschel. en mogel. middelen, den hertoge van Parma
met zyn forten ofte emmers die meeste ptye van dien ,
weder wt Vranckryck (tot beter sauuegarde van zyns couincx landen) te doen vertrecken. Begeren haere voors.
Mat (gelyck die zelue oyck seyt aen myn heeren alreede
dies aengaen wel ernstel. te hebben gescreuen) die zelue
gelieue van haerder zyden mede alle mogel. forten ten
effecte voers. , by malcanderen te rucken en jnde zelue
expeditie te laten gebruycken. Te meer, het was een zaecke
generael, als wel ende meer uwer M. E. als haer Mat jnt
pticulier concerneren. Waervan jck goet gedocht Nebbe
deselue jn aller dilligentie te veraduerteren, omme by uwer
M. E. zulcke ordre hierop gestelt te mogen wordden , als
tot dienst van gemeene zaecken en landen oirbairlycxt
.
beuonden zal wordden te behooren etc.
Van andere occurre i zoe wel vuyt Vranckryck als elders,
hebben wy deser tyt, bouen myn voergaen opten xij en leses
aen de landen gedaen, gants geene. Maer wel hier en daer
loopen roepen , opte welcke nochtans voer alsnoch gants
288
gheen fundament te setten , maer jnt minste yet ontfangen, mogen sich uwer M. E. wel verzekert houden, dat jck
dieselue met alle mogel. dilligen daervan zal aduerteren.
De schepen en goederen van landen jngesetenen , tot
Pleymuyden gearresteert, zyn volgens myn voergaen deler
verleden daghen, tot zeer cleyn verlies van coopman, weder
gedechargeert. Insgelycx hope jck zal oyck geschieden aen
die bynnen Doueren aengehouden. Van welck jnconvenient
het schip van Bommenee wel schynt de meeste oorzaecke
geweest te zyne.
Die voorn vier en tusschen vyff duysent mannen van
haere Mat zyn alreede tot de voers. entreprinse geprest
en schynen metten jersten te zullen moordden gesonden,
ten waere haere Mat van aduys veranderde, mogel. jn
twee diuersche plaetssen , te weeten van onsent en van
hier jnual te doen, hoewel alhier den roup anders niet en
gaet, dan als voors. Sulcx desen jn haest tot geenen anderen fyne dienendb , wil jck beneffens myn gants dienstel.
recommandaè aen uwer M. E. eyndende, God almachtich
bidden v
Hooge mogen etc. Londen, jn haest desen xvij eu Septembris 1590, stilo angeo et vetri. Onderstont v M. E.
dienstwillighe, Ortell.
Synde my den heere Ambassadeur de Beauuoir desen
achternoen besoecken, zeyde my dat hy zeedert zyn leste
my gejmparteert, waervan jck myn heeren mede deelachtich hebbe gemaeckt , niet een woirt scryuens hadde ontfangen , maer wel verstaen dat twee groote packetten brieuen van zy Co. voer hem te Diepen waren gearriueert, die
hy elcke vre verwachten, my mede zoude deelera. Middeler
tyt wort verstaen beyde legers te zyn jn groot extremiteyt
van viures en zoe getrauailleert met het rootmelisoen ,
principal. en voeral het volck van hertoge van Parma.
Dat oyck den Coninck van Vranckryck zyn leger soude
hebben verdeylt in vieren , omme met denseluen (laten
289
lyckwel Parys sterckel. beset) den vyant zyn pas van vietuaille ganschel. van achter aff te snyden. Beneffens dien
wort alhier sints gisteren vuytgegeuen, zyn Ex cie van Nassau te liggen met omtrent vier duysent man voer Duynckerken, ronder dat wy voer alsnoch daeraff hebben eenich
schryuen. Sulcx delen tot geen ander eynde etc.
Kopy.
9. Vergadering. 24 Mei 1861.
Bibliotheek. — Nyenrode. -- Benoeming van Scaliger tot hoogleeraar te Leiden. — Stukken voor de geschiedenis der jaren
1590 en 1591.
Bibliotheek. Ten geschenke ontvangen :
van het Minist. van Binnenl. Zaken :
Journaal van Anthonis Duyck, 1591-1602. Uitgegeven
op last van het Departement van Oorlog , met inleiding
en aanteekeningen door Lodewijk Mulder, le deel. 's Gravenpage 1862. 8°.
Recited des traites et conventions conclus par le Royaume des
Pays-Bas avec les puissances étranyères depuis 1812 jusqu'a nos
jours , par E. G. Lagemans. V. 1.
van Burgemeester en Weth. van Utrecht :
Verslag van den toestand der gemeente Utrecht, 1861. Utrecht
1862. 8°.
van den Schrijver :
Essellen , Die Hohenburg bei Herringen an der Lippe and
die Grabstdtte auf derselben. Munster 1861. 8°.
van den schrijver :
W. J. C. van Hasselt , Het geslacht Utenhove. Overdruk.
Kronijlc van Egmond , van Boveus.
,,
Overdruk.
Mr. W. J. C. v. H. , Mededeelingen van de vereent yin y ter
XVIII. J.
19
290
beoefening der geschiedenis van s Gravenhalte , recensie. Overdr.
uit de N. Recensent.
van den Schrijver :
Dr. W. G. Brill, Over het denkbeeld eener uit te vinden
algemeene taal. Amsterdam 1862. 8°.
van den Schrijver :
Verhaal van het oproer en de burgergeschillen te Kampen in
1795-1796. Overdruk uit Mr. C. L. Vitringa's Staatk.
geschiedenis der Bataafsche Republiek.
van den Schrijver :
J. J. van Toorenenbergen , Rene bladzijde uit de geschiedenis der Nederlandsche Geloofsbelijdenis, ter gedachtenis bij haar
3e eeuwgetijde beschreven en met oorspronkelijke bescheiden uitgegeven. 's Hage 1862.
van den Schrijver :
F. Driessen , De quelques principes a appliquer dans la restauration des Ndifices anciens.
In ruiling ontvangen :
van de Kon. Akad. van Wetenschappen :
Verslagen en mededeelingen, afd. Letterkunde, VI. 3. Amst.
1862. 8°.
van de KSn. bayer. Akad. der Wissensch. zu Mi nchen :
Sitzungsberichte , 1861. II. 3.
van de Bedactie :
Messager des sciences historiques , 1862. 1.
Nyenrode. Medegedeeld door den Heer Mr. W. J. C.
van Hasselt.
In de beschrijving van het kasteel te Muiden , voorkomende in de tweede Afdeeling van de II e Serie der Merkwaardige Kasteelen, door Mr. J. van Lennep en W. J. Hofdijk ,
bl. 39-118, zegt de schrijver , na te hebben gesproken
van het sneuvelen van Hertog Karel voor Nancy ') in 1477,
1) Te Naamen, staat in den tekst , doch dit is eerre correctiefout.
291
bl. 70: „Jan van Nyenrode, die het laatst het slot te Muy„den bewaard had, was onlangs gestorven zonder wettig oir
„na te laten , buiten eene dochter Josina.”
Het is onverklaarbaar hoe de huidige schrijver, die blijkbaar bekend was met de Proeve eener geschiedenis van het
geslachl van iVeitrode, door Jhr. J. J. de Geer, opgenomen
in de Beriglen van het Historisch Genootschap te Utrecht
(1851, IV" Dl., le Stuk), tot deze dwaling is gekomen.
Josina van Nyenrode, de erfvrouw van het maarschalksambt van Gooiland , was , zoo als de Heer de G-eer aantoont , geene dochter van den in 1476 overledenen Johan
van Nyenrode, en zij was ook geen eenige wettige dochter van haren vader, maar had eene zuster Johanna van
Nyenrode, echtgenoot, eerst van Frederik van Drakenburg,
Heer van Drakenburg en daarna van Jacob van Mynden,
Heer van Loendersloot.
De vader van gezegde Josina was Johan van Nyenrode,
Heer van Nyenrode , de Lier, Souteveen , Pendrecht , ter
Lucht, enz., erfmaarschalk van Gooiland, die den 14".
Julij 1495, en dus lang na den slag bij Nancy, overleed.
Van hem zijn geene bastaarden bekend. Zijne oudste dochter Josina volgde hein in de leengoederen , en dus ook in
het erfinaarschalks-ambt van G-ooidand, op.
De in 1476, en wel op 27 December van dat jaar, en
dus weinige dagen vóór den slag bij Nancy, overledene
Johan vau Nyenrode was de grootvader van Josina. Gezegde Johan was slechts veertien dagen erfinaarschalk van
Gooiland, welk ambt hij bekwam na het overlijden van zijnen ouderen broeder, Gijsbrecht, zonder wettig oir. Welk
overlijden voorviel op den 13 en December 1476. Deze Johan
was vermoedelijk die kastelein van het slot te Muiden ,
die onder dien naam voorkomt op de lijst der kasteleinen
van dat kasteel, te vinden in het werk van Jac. Koning,
geschiedenis van gezegd slot, bl. 115, en welke in 1477
als slotvoogd van Muideu werd opgevolgd door Direk bas19 *
292
taard van Nyenrode, hoogst waarschijnlijk zijnen zoon. Hij
toch had behalve eersen wettigen zoon Johan , vader van
Josina, een bastaard-zoon, Dirck genaamd.
De schrijver van de aangehaalde beschrijving van het
kasteel te Muiden, zegt t. a. pl. in eene aanteekening op
bl. 75 , „Het klooster te Elten liet althans de bastaards
„van Nyenrode niet in het bezit van 't Erfmaarschalks-ambt
„over het Gooi." Maar hoe zou dat te pas zijn gekomen P
Dat maarschalks-ambt was een erfleen en ging dus jure over
aan den leenopvolger, mits de heergewaden werden voldaan.
En nu zien wij, om van vroegeren niet te spreken, uit den
stamboom, gevoegd bij de proeve van den Heer de Geer,
dat Johan van Nyenrode erfmaarschalk van Gooiland, die
1 Julij 1454 overleed , o. a. naliet twee wettige zoons,
Gijsbrecht en Johan. De eerste volgde hem op in de leengoederen, en toen deze in 1476, zonder nalating van wettig oir, kwam te sterven , vervielen die goederen , zoo als
wij boven zeiden, aan zijnen broeder Johan. Deze werd
opgevolgd door zijnen wettigen zoon, mede Johan genaamd,
van welken laatste geene bastaarden, maar wel twee wettige dochters, bekend zijn. Hoe zou hier nu sprake hebben kunnen zijn van erfopvolging van bastaarden in leengoederen P Gesteld al eens dat leengoederen in die dagen
aan bastaarden overgingen. Hetgeen ik echter in den regel
meen te mogen betwijfelen.
Nog eene opmerking. De meergenoemde schrijver van
de beschrijving van het kasteel te Muiden , zegt in eene
aanteekening op bl. 71 : „Deze Josina (Johans dochter)
„staat op den stamboom van het geslacht van Nyenrode
„aangeteekend als vrouw van het Maarschalks-ambt van
„Gooiland. Dit ambt werd door Elza , Abdis van Elten ,
„in 1500 opgedragen aan Josinaas oom, Gijsbert van Zuy„len , en later in 1520 door de Abdis Veronica aan Josinaas
„man, Willem Turk." Zoo als het daar staat zou men
moeten opmaken dat de opdragt geschiedde aan Gijsbert
293
van Zuylen en aan Willem Turk in hun privé. Dit is
echter zoo niet. Gijsbert van Zuylen aanvaarde de opdragt
voor en ten behoeve van zijne minderjarige nicht Josina ,
en Willem Turk voor en ten behoeve van die zelfde Josina
en hare beide kinderen, als haar echtgenoot. Zie de voornoemde Proeve eener geschiedenis van het geslachl van Nyenrode,
door Jhr. J. J. de Geer bl. 115 en mijne bijdrage tot die
geschiedenis , geplaatst in de Kronijk van het Historisch
Genootschap te Utrecht , VIII e jaargang (1852).
Ik heb gemeend de bovenstaande opmerkingen te mogen
brengen onder de aandacht van de leden van het Historisch Genootschap , dat zich de bijzonderheden van het
geslacht van Nyenrode te meermalen heeft aangetrokken.
W. J. C. van Hasselt.
Amsterdam, 23 Mei 1862.
Benoeming van Scaliger to/ hoogleeraar te Leiden.
De Heer W. G. Brill spreekt over de beweegredenen ,
die de Staten van Holland geleid hebben tot de benoeming van Josephus Scaliger , in 1590 , als hoogleeraar te
Leiden, ter vervanging van Lipsius.
Scaliger was de vertegenwoordiger bij uitnemenheid van
die Protestantsche geleerdheid, welke zich onverzettelijk
stelde tegen over het Jesuitisme, waarmede Lipsius als
cryptocatholiek had geheuld.
Hadden de Jezuiten vroeger tegen over de wereldlijke
macht van Spanje , die der Kerk gevaarlijk kon worden ,
eenigermate met de Protestanten gelijke lijn moeten trekken , terwijl zij zich vleiden , het Protestantisme eenmaal
met zijn eigen wapen, de humanistische studiën, te zullen
verslaan ; omstreeks 1590 , toen de wereldlijke macht van
Philips genoegzaam gebroken was om voor het geestelijk
gezag niet meer gevaarlijk te zijn, veranderden zij van houding, en nu scheen ook in Holland de aanstelling van een
onverzoenlijk Protestantsch geleerde, dien Hendrik IV wel
kwijt wilde wezen, door de omstandigheden gevorderd.
294
Stukken voor de geschiedenis der jaren 1590 en 1591.
XCV. DE STATEN GENERAAL AAN ELISABETH.
Antwoord op den brief van 16 September , N. 92.
1 October 1590.
Madame.
Vre Mate nous augmente de beaucoup lobligation que
luy auons, au regard du soing assiduel qujcelle porte pour
lassistence de Jake Estat, dont entre aultres it paroist
tresbien, en laduis que vre Mate nous mande par ses lies
du vj e , (lesquelles le Sieur de Bodley nous a deliure le
xxviije de ce mois), sur loccasion et opportunite qui se presentent de pouuoir troubler les affaires de lennemy , et
faire seruice au Roy Treschrien, cependant que le Duc
de Parme se tient engage es affaires de la France auec
le plus gros de son armee , dont la remercions bien humblement. Pouuans bien asseurer vie Ma te que doibs lheuré
que nous eusmes les aduertences certaines , que le Duc
de Parme estoit finalement resolu de marcher luy mesmes
en personae en France auec ses forces, a lassistence des
Ligeurs , nous nous trouuons aussy de mesme opinion,
quil estoit tamps dembrascher ceste taut desiree occasion,
et d'emprendre a bon escient sur les pays de lennemy.
Non pas Cant pour attacquer et luy enleuer de bacterie
villes et places, auec hazard de perdre temps et beaucoup
de bons hommes , que biera a luy faire vne rauaige et degast au coeur de son pays , et par surprinse emporter
quelque place djmportan.ce aux frontieres diaynault, pour
par ce molen diuertir led. Duc de Parme de son entreprinse. Comme aussy de faict nous procurames lors vers
le Conseil dEstat que bon nombre de cauaillerie et jnfanterie ont este par eta a ceste fin enuoie fort auant au
295
pays de Brabant ; et estoit rite jntention, quilz debuoient
passer plus oultre, auec charge dy arrester plus long temps
quilz n'ont faict. Sitost quilz estoient retournez, on en a
emploie partie en quelques aultres affaires et exploictz au
seruice du pays, qui sont assez bien succedez, Dieu mercy.
Pour laduenir nous auons de plus pres aduise auec led.
Conseil dEstat sur le contenu desd. lies de vte Ma l ', et
resolu par ensemble denuoier nombre plus grand de cauaillerie et jnfanterie par led. pays de Brabant, jusques
bien auant au pays dHaynault, soubz la conduite de quelques chieffs dauthorite. Auec commandement d'y rauager
tant quilz pourront et semparer de quelque place d'ijmportance , et proceder en tout sans apparent dangier. En
esperance que la criee mesmes des gentilzhommes et aultres, qui se treuuent en larmee de lennemy, fera ou retirer du tout led. Due de Parme de France, ou du moins
renuoier bonne partie de ses forces. Que seroit leffeet
de ce que debuons desirer pour le soulagement du Boy
Treschtien en sa juste querelle, et maintenement de son
droict. Si Madame vre Ma te pourroit trouuer bon d'enuoier promptement trois ou quatre mille Anglois au seruice dud' Boy a Ostende , pour faire quelque exploict en
Flandres , si tost qu'en serous aduertiz nous ne laisserons
de seconder Pee vte Mat' , auec le plus de gens de eheual et de pied que sera possible, et lestat du pays le
saura aucunement permectre. Scachans tresbien que, ceste
occasion coulee, humainement nous n'en debuons attendre
vne plus souhaittable pour toute la Chrestiente et la cause
commune djcelles. Surquoy nous attendrons en fort bonne
deuotion le bon plaisir de viie Ma te . Confians que tous
princes Chrestiens auront regard a ceste consequence.
Daultre part , cöme les Cercles dAllemaigne nous ont enuoie ces jours passez quelques leurs deputez , nous auons
jnforme le Sr Ortell, litr e Agent, de ce quilz nous ont propose , ensemble de la responce que leur auons faicte et
296
commande de cómuniquer le tout biera particulierement a
vile Mate. Supplians le Createur nous Bonner,
Madame , en parfaicte saute , longue et heureuse vie.
A la Haye ce j e dOctobre 1590. Soubzscript: de vile Mate
treshumbles seruiteurs, les Estats Generaux des Provinces
Unies des Pays-Bas. Par ordonnance desd & Sr' Estats ,
signe C. Aerssens.
Kopy.
XCVI. HEERMALE AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
Ontruiming van plaatsen in Duitschland. Nieuwstijdingen
uit Frankrijk.
1 October 1590.
Myn heeren.
Ick lende v E. by desen copie van zeekere naerder
clachte en verzouck, byden heeren Gesanten der Duytscher
Chur en Fursten, den xvij en deser aen Staten Gnael ouergegeuen , eh daer beneffens oick copie vande antwoordt
vande Staten Generael , de voors. Gesanten gegeuen op
Naere gedane propositien , mitsgaders van hun replicque
ende verzouck daer op gevolcht den xxv en deser maent.
Vuyt alle het welcke v E. zullen cónen verstaen dat die
Staten Generael ghans te raede geuonden hebben metier
daet te ruymen en ontledegen alle die plaetsen die zy vp
des Rycx bodem waren houdende. Ende in gevalle die van
Gelderlandt haer gedeputeerden op dese vergaderinge gehadt hadden, soude moegelick den voors. Duytschen Chur
en Fursten naeder cótentement gegeuen hebben geweest,
oyck ten respecte vanden schanse vp sGrauenweerdt , twaer
mit sequestratie ofte demolitie der seluer schanse. Om
twelck alsnoch in naeder deliberatie te leggen, zy die voors.
van Gelderlandt zeer ernstel. versocht heuren gedeputeer-
297
den mit volcomen last, ten effecte vandyen, mitten alderiersten hier te willen senden , gelyck v E. vuyt bygaen
copie vande bescryffbrieff zullen moegen verstaen.
Voorts zal v E. belieuen te verstaen dat die principaelste redenen , waer deur die finale Staten zy beweeght geweest totte ontruyminghe der voors. plaetsen , zyn om
daer mede te ontgaen die verclaringhe alreede byden voors.
Rycxfursten gedecreteert. En oick om mits dien te cöstringeren den hertoch van Parma tot gelycke ontruyminghe van alle die steden en plaetsen die hy is houdende
vpden rycxbodem, achtervolgen zyn mondelinge en scriftetelicke presentatie. Ofte om, by weygeringe vandyen, hem
vpden hals te schuyuen des geheelen Rycx indignatie, die
dese datelicke ontruyminghe mit groote ernst zy dryuende.
Voor nyeumaren vuyt Vranckryck wordt hier geseyt ,
dat nae dyen den Co. den Ligeurs tot drye ofte vier mael
de bataille gepsenteert zoude hebben , sonder dat zy oeyt
vuyt hebben duruen comen , zoude zyn Mat mit een deel
van zy crychsvolck vertogen wesen te Poussy
Poussy , omtrent zes
mylkens vá, Paris , eh: dat de hertogen van Meyne en
Parma hem noch onthouden omtrent Lagny , vyff mylen
van Parijs , en dat groot gebreck en dyerte van alles en
oick sterfte wesen zoude int leger vande Ligeurs. Dat
oick eenighe van sconincx volck hem begeuen zouden hebben nae St. Quintin en andere plaetsen in Piccardien ,
om te verhinderen den toevoer van viures en andere ammunitie van oorloch vuyt Arthois en Henegouwen. Ende
hoewel het schynt dat vande zyde van Orleans eenich toevoer van viures binnen Paris gedaen zoude zy , zoe is
tzelue zoe zeer sober geweest, dat zy aleuen benaut blyuen,
en qualick mogelick zal zy dat zyt langer zullen connen
houden, gelyck den tyt corts wil leerera. Midler tyt zullen v E. wel verstaen hebben , dat zyn Ex tie het huys te
Hemert en den ridder Veer die sGrauen-schanse by Wesel eroeuert hebben. Eis zoe haere Mat van Engelant eenen
298
brieff gescreuen heeft ae`n Staten Gnal , deselffde exhorteren om (mits het vertreck vanden hertoch van Parma in
Vranckryck mit zyn principale forces) den vyant een affbreuck te doen tot in Arthois en Henegouwen toe , en
datmen tot tzelue exploict haer crychsvolck mede daer toe
zoude employeren , zoe ismen thans daer op delibereren.
God gheeff dat, nae goede resolutie , beter executie mach
volgen. Mits welck ick voor desen tyt v E. den Almogen
beuele. Gescreuen inden Hage, desen iersten Octob. 1590,
stilo nouo.
Ick bidrie v E. dienstelick om haer resolutie te mogen
hebben opde propositien vande heeren Wilkes en Bodley,
en dat mitten iersten.
V E. dienstwillige medebroeder,
Origineel.
Floris Heermale.
XCVII. ANTWOORD DER STATEN GENERAL.L OP DE PROPOSITIE VAN WILKES EN BODLEY , DEN 30en
N°. 76.
JULIJ OVERGELEVERD ,
15 October 1590.
Die Staten G-enerael etc. Gesien en rypelycken geexamineert hebben de propositie , jn haere E. vergaderinghe
ouergeleuert den naestlesten July lestleden , byden heere
Thomas Wilkes , Secretaris van priue Raedt van Co. Mat
van Engelant, als Ambassadeur, en de heere Thomas Bodley , Raedt van State der voers. landen, by haere Ma t gejntroduceert als gecóm de van haere voers. Mat.
i. Hebben nae voergaefi rype deliberatie en rapport, aen
Staten der respectiue prouincien gedaen, de Co. Ma t van
Engelant voor eerst hoochelyck bedanckt, gelyck zy haer
bedancken by desen , van dat haer belieft heeft als een chrisa
telycke Coninginne haer te laten bewegen, zoo heerl. en
notablen secours van duysent ruyteren en vyff duysent sol-
299
daten, bouen de besettinge van steden en plaetssen van verzekertheyt, gedueren den oorlooghe deze landen tot haere
defen taccorderen. Verhoopeï dat tzelue secours gepresteert, wel geregeert en tot dienste dezer landen geemployeert zynde , haere Mat ende dEngelsehe natie niet alleen
in deze landen , maer deur de geheele werelt , eri zunderlinge by alle christel. potentaten, daer deur zullen hebben
een eewige reputatie. Ende opdat deze landen by hulpe
en assistentie van haere voors. Ma ts secours jegens de gemeene vyanden der zeluer, zoe te water als te lande, zoude
mogen subsisteren eff gedefendeert wordden naer behooren.
Soo hebben die Staten voorn (tot wiens laste, volgen haere
beroepinge, der landen defentie staet) nae het aengaen van
het voers. tractaet met haere Ma t , hen meer als oyt te
vooren geeuertueert jut jnwilligen eh opbrengen van zeer
groote sommen van pen , zoe ordinaris als extraord s , tot
vervallinge vande lasten vander oorlooge te water ende te
lande, tot defencie dezer landen noodich, daerjnne zy verhoopen naer haer vermogen, geduereri den oorloge te continueren. Maer hen te obligeren tot het onderhoudt van
een zeker getal ruyteren, knechten ende pionniers, als jn
dezen wordt versocht, en js hen niet doenl., ten aensien
dese landen geduren den oorloge subject zyn : Eerst den
ouerval der gemeene vyanden , en consequentelyck ruine
ende devastatie van landen eh Staten. Ten tweeden verminderinge -van nauigatie , trarlicquen, mainfaicturen ende
tgene daer aeu dependeert, daerby de principaelste welvaert
van het meerendeel der voers. landen eli consequentel. de
macht van het opbrengen der contributien bestaet. Ten
derdden jnundatien, alsoe meest alle de vereenichde landen
zoe aen: zee als op groote riuieren zyn gelegen, deur welcke
jnundatie veele lauden vruchteloos gemaeckt eude consequentel. de contributien vandien beleth wordden, behaluen
verscheide andere periculen en zwaricheden. Ende daerom
zyn die Staten gnael en- pticulier gewoon haere consen-
300
ten te vernieuwen van zes maenden tot zes maenden, o$
van jaer te jaer , zoe totte lasten vander oorloge te water
en te lande, als tot andere nootelyckheden vanden lande.
Welcke consenten zy dragen, gelyck zy beuinden dat den
staet ende macht van lande mach lyden ende den noot js
vereysschende, by welck gebruyck zy nootelyck moeten
blyuen.
ij. Dat den Raedt van State der voors. landen geformeert
blyue, gedueren den oorloge, vanden Gouuerneur Generael
vaat secours van haere Ma t , den Gouurs vande respectiue
prouincien, de twee ondersater by haere Ma t jnden voers.
Raedt gejntroduceert, mitsgaders de gene die byde respectiue prouin genomineert ende, op haere nominatie, byden
Staten Generael gecommitteert zyn , ofte gecommitteert
zullen wordden , hebben die Staten Generael altyts verstaen , gelyck zy alsnoch doen. Ende js denzeluen Raedt
jnt generael by den Staten gelast, ouer alle de vereenichde
prouincien , (vuytgesondert de plaetssen van asseuran) te
resolueren , ordonneren ende decreteren opde besettinghe
van frontiersteden ende sterckten, ende omme de ruyteren
ende soldaten , zoe van hare Mats secours als van dese
landen, te velde off tot ander exploicten van oorlooghe, jn
dienste dezer landen te gebruycken. Behoudel. dat zy, volgende txxe arle van het voers. tractaet, niet en zullen doen
offte jnnoueren jn prejude van rechten, preeminentien, priuilegien, costuymen, liberteyten, veyheden, statuyten ende
decreten vande Staten Generael , prouincien , leden , steden , collegien ofte jnwoonders vandien, jnt generael ofte
pticulier. Ende dat ouerzulcx oyck haere resoluties , ordonnancien ende decreten, nopen het leggen ende verleggen vande garnisoenen ende het lichten van het volck van
oorloge , zullen wordden geaddresseert ende geexecuteert
deur de Gouuerneurs vande respectiue prouin, met aduys
vande Gecommitteerde Raeden vande Staten derzeluer,
volgen tonde recht ende gebruyck vande zelue Gouuerneurs,
301
ende den last daerop zy hare respectiue Gouuernementen
zyn bedienende. Daermede nochtans die Staten nyet en
verstaen te vercortten de ordinaris authoriteyt vande voers.
Gouuerneurs der respectiue prouifi, omme, met aduys vande
Staten off heure Gecommitteerde jnde zelue prouiii , opde
besettinghe ende verzekeringe vande steden ende sterckten
van heure respectiue G-ouuernemeiî jnt pticulier te versie p ,
gelyck zy tot defencie der zeluer beuinden te behooren.
Item omme de gemeene vyanden vuyt haere Gouuernementen affbreck te doen. Ende voorts, zoe jnt stuck vander oorloghe als anderssints , hare ordinaris authoriteyt te
gebruycken ; houdende daerjnne goede correspondeh metten voorii. Raedt , gelyck zy oyck niet en verstaen daerby
te vercortten het gebruyck vande voers. Gouuerneurs ende
Staten vande pticuliere prouincien oft heure Gecommitteerde oft Gedeputeerde , omme de bezwaernissen die zy
jnde resolutien , ordonnaii ende decreten van Raedt van
State zullen beuinden, den zeluen Raedt te oepenen, omme
daerop geleth eh: gedaen te wordden naer behooren.
jij. De vereenichde landen en zyn by tyden van Princen
ende Heeren der zeluer, noyt eenighe monarchie ofte hare
absolute regeringe onderworpen geweest. Maer zyn geregeert naer haere respectiue rechten, vryheden, priuilegien
ende gebruycken, ter tyt toe zy djnfractien ende violatien
der zeluer genootzaeckt zyn geweest mette wapenen te
resisteren. Ende geduereil den oorlooghe zyn de voers. prouincien jnt generael e-il pticulier geregeert geweest byden
Staten G-iiael eli pticulier, die, volgende doude rechten ende
gebruycken der voers. landen , gepresenteert wordden byde
principaele heeren Edelen ende G-ecommitteerden vuyte
Collegien van Magistraten, Raiden ende wettelycke ouerheden vande steden der voers. landen. Twelck veel verschelt van een regeringe , democraticque oft anarchicque ,
als alhier zonder rechte oft fondament verhaelt wordt.
Ende zyn die Staten Generael ende pticulier jnde zelue
302
regeringe geassisteert geweest deur de goede directie van
Ho. Me. myn heere den Prince van Oraignen. Naer wiens
bedrouffel. ommebrengen de publycque authoriteyt vande
Staten , ouermits de beuelen der zeluer ende haere Gecommitteerden alomme niet en wordde achtervolght naer
behooren, eensdeels js veruallen geweest. Ende tzelue heeft
den Staten beweeght omme haere Ma t van Engelant te
verzoucken , dat nyettegenstaen haer niet en belieffde de
souuerainiteyt ofte ppetuelle protectie dezer landen aen
te nemen , haer soude belieuen te senden een psonnage
van qualiteyt ende van christel. religie , om haer secours
te leyden ende te voeren , ende den Staten te assisteren
jade directie en regeringe der voers. landen. Twelck haere
Mat heeft geaccordeert, naer jnhoudt van het concept van
het tractaet ende dacte van aggreatie daerop gevolght,
daertoe de Staten hen refereren , en daermede zy haer contenteren.
iiij. Int geene de Gouuerneurs van haere Mats secours ende
den Raide van State, tot restablissement vande publicque
authoriteyt vande Staten , restauratie vaïi discipline militaire ende de behoudenisse van het gemeen beste vande
voors. landen, hebben geordonneert en gedecreteert , zonder te jnfringeren het jnhouden vant xx e axle van het
voors. tractaet , syn zyluyden gerespecteert ende gehanthout geweest ; sonder oppositie oft empeschement ; ende
zullen voertaen daerjnne wel gerespecteert ende gehanthout wordden naer behoeren. Maer aengesien onder den
Gouuerneurs ende den Raedt van State van Keyser Kaerle
ende Coninck Philips , de priuilegien en gerechticheden
van voors. landen grootel. zyn geuioleert geweest , soe en
connen die Staten diet redenen nyet verstaen totte delatie
van gelycke authoriteyt aen Raedt van State. Ende dauthoriteyt vaii Raedt van State, onder den Staten Generael
geduren den oorloghe, js van tyt tot tyt verandert geweest,
naer dat den dienst van lande heeft vereyscht, gelyck die
303
Staten , die niet anders als tgemeene beste voer oogen hebben zullen, continueren, doende altyt achtervolgen het
voers. tractaet met haere Ma t gemaeckt.
V. Achtervolgende de consenten vande Staten generael
ende pticulier, ende die reptitien vande lasten vander
oorloge ouer de respectiue prouifi , wordden ter ordonnafi
vail Raedt van State de pen van cousenten van vereenigde
prouintien verstreckt ende betaelt, ende de pen van convoyen eli licenten met tgene daeraen cleeft, wordden
totte lasten van oorlooghe te water, ter ordonri van Collegien vande Admiraliteyt verstrekt. Alles ten meesten
dienste vair lande ende volgen trecht verstant vant xvije
atle van het tractaet met haere Ma t gemaeckt. Ende vande
voers. betaelinge wordt van tyt tot tyt rekeninge gedaen
ende staet ouergeleuert aeri Raedt van State. Daerby hen
de Staten wel gedient vinden; ende sullen zeer geerne sien
dat de abuysen eu malversatien , die gepleeght wordden
byden ghenen die des gemeene lants pen cii goederen administreren , met goede ordre eit rigeur gestraft wordden.
vj. Dordonnah ende deschargen vande betaelingen werdden gedepescheert ende geteyckent jut Collegie van Raedt
van State , ten ouerstaen van Raiden by haere Ma t aldaer
gejntroduceert, eïi wordden geregistreert ; zulcx dat alle de
Raiden daervan goede kennisse connen hebben.
vij. Inden Raedt van State dezer landen wordden gehandelt, geconsul teert ende geresol ueert de zaecken den
staet der zeluer landen aengaeri, ende niet den Raedt van
Engelant. Ende daeromme en connen die Staten niet verstaen dat tot dienste van dese landen ofte van haere Mat,
by forme van een negatiue voix can wordden geprocedeert
Mille den voortganck der resolutie te beletten. Maer
hebben den Uouuerneur van haere Mat, secour8 ende de
Raiden by haere Mat gejntroduceert, Inter stemmen negatiue ofte affirmatiue te geuen, als andere vari Raide.
viij. Alzoe de gelegentheyt, nature ende dispositie dezer
304
landen ende der jngesetenen vandien , niemant beter bekent en js, als den heeren wettelycke Ouericheden en Regenten der respectiue landen ende steden , daervuyt de
Staten Gnael en pticulier gecomposeert hebben. Soe en can
djnstructie van Raedt van State by niemant wettelycker
noch tot meerder dienste der landen gemaeckt worden, als
byde Staten Gnael, die dezelue altyt verstaen te maecken
ten meesten welvaert , verzekeringhe en dienste van lande,
ende tot obseruantie van tractaete met haere Ma t gemaeckt.
ix. De Staten verstaen volgen het tractaet gehouden te
zyn tot het equipper. en , seynden ende onderhouden van
twintich schepen van oorlooge , tot resistentie vande gemeyne vyanden, diewelcke , naer het jnhoudt van zeluen
tractaee , gesonden en onderhouden zullen wordden , ofte
meer, naden noot en vuyterste macht van landen.
x. Geduerende den oorloge en js nyet apparent dat den
cours van het geit tot minder prys zal wordden gestelt,
als by het leste placcaet jnden jaere lxxxvj gemaeckt , js
gedaen, ende daeromme achten die Staten te vergeeffs dat
diesaengaen eenighe veranderinghe van het tractaet zal
wordden gemaeckt. Dan sullen die Staten voersien dat de
specien van gelde van Engelant, van gout en ziluere, jnde
munte oft anders, niet gesmolten oft verandert en wordden, jn regard van specien van dese landen zelffs.
xj. Inden jaere xvclxxxviij , lxxxix en loopen jaere xc ,
hebben die Staten, by aduys van Raedt van State , nopen
die magasynen van nootelycke viures ende munitions van
oorlooghe met tgunt daeraen cleeft, goede ordre gehouden,
gelyck zy oock verhoopen te continueren , zulcx als de
staet en macht van lande zal mogen lyden.
xij. Aengesien jegenwoordich van wegen die Staten van
Brabant ende Vlaenderen, aende zyde vande vereenichde
prouincien geen vergaderinge vande pticuliere Staten der
zeluer landen gehouden en can wordden, ende consequentel., volgen de rechten ende gebruycken der vereenichde
305
landen jnt generael eff pticulier, nyemant van wegen derzeluer en can gecommitteert wordden omme wettel. jnde
vergaderinge vat- Staten Generael te compareren , nochte
yemant by den zeluen gepfiteert, omme byden Staten Generael jnden Raide van State gecommitteert te wordden,
soe en connen die Staten Gri-ael, mits die schadel. consequei staet van lande , die hier vuyt zoude volgen,
ill dit point niet bewilligen.
zij. Alle de Prouili, Steden ende leden vandien, jegenwoordich jnde vnie wezende , gebruycken de nederlantsche
sprake, elI volgende verscheyde priuilegien erî rechten der
voers. landen en mogen die Gecommitteerden der Staten
vande respectiue prouiri, jnde zaecke vali lande, geen andere als de nederlantsche sprake gebruycken. Daeromme
en js niet practicabel jn dit poinct eenige veranderinge
jnne te voeren. Te min nademael de Staten der voers.
respectiue noyt hebben willen gedoogen dat haere
Gecommitteerden ju zaecken der landen vreemde spraecke
zonde gebruycken, oyck nyettegenstaeii het versoeck van
haerl. Princen , selffs geschiet wt wichtige eri welgefondeerde redenen. Ende daer zulcx jn eenige zaecken specialyck met veele difficulteyten is geconsenteert geweest, ten.
tyde als jnde vergaderinge vali. Staten verscheyden prouincien van walscher spraecke waren compareii, hebben Princen daervan den Staten gegeuen solempnele acte van non
prejudicy, met belofte dat zulcx niet jn consequefi zoude
wordden getogen. Ende hebben de ondersaten van haere
Mat hen beté'r te laten onderrichten jnden Raedt van State,
vant gunt aldaer geproponeert ende gedelibereert zal worden , dan dat djngesetenen dezer landen, jegens de rechten
eÏi priuilegien derzeluer, jnde beleydinge des lants zaecken
vremde spraecke zoude moeten gebruycken. Aldus gedaen
eÏ gearresteert jnde vergaderinge van heerera Staten Ghael,
jn sGrauenhage den xven Octobris 1590.
Kopy.
XVIII. J.
20
306
XCVIII. ANTWOORD DER STATEN GENERAAL OP DE NOTA
DOOR BODLEY EN WILKES DEN 30en Jr-LW
OVERGEGEVEN, N°. 77.
15 October 1590.
j. Is verstaen dat de ant de , op dit poinct den heere Ambassadeur gegeuen, js Minent en conform het tractaet met
haere Mat gemaeckt. Ende dat daeromme byde zelue antwoorde zal wordden gepsisteert , daerby die Staten alnoch
psisteren.
ij. Al jst zoe dat de gaige van een maent, byde antwoorde vande Staten geconsenteert, verstaen wordt genoech te wezen omme de plaetssen van ghenen die , by
kennisse van Commissaris, jn dienste dezer landen steruen
ofte ontmant wordden, te suppleren. Nochtans omme haere
Mat te gelieuen , soe zyn de Staten te vreden dat tzelue
tot zess weken zal wordden verlenght, mits dat, omme
alle frauden te verhoeden, de ordonnan, te wecken byden
Staten oft Raedt van State , zal wordden achtervolght, ende
dat voorden wechloopers niet tot laste van lande zal mogen gebrocht wordden.
Alzoe die burgers en jnwoonders vande steden van
asseurantie, selffs aen haere Mat by eede zyn verplicht,
ende deselffde, tzeedert de jnruyminge van voers. steden,
hare burgelycke wachten hebben gecontinueert , ende dat
zulcx mede noodich js omme jegens diueryen, straetschenderyen, brant en andere zwaricheden promptelyck te voersien ; soe en connen die Staten niet verstaen dat diesaengaen eenighe nieuwicheyt mach jngewillicht wordden.
Aengaen de reparatie vande fortifficatien vande steden
ende plaetssen van asseurantie, sullen die Staten voersien
naer het vermogen en noot, zulcx als jn regarde vande
andere steden wordt gedaen. Sullen oyck ordre stellen
opte reparatie van affuyten en raden van het groff geschut.
307
Ende, napen de prouisien van munitions van oorloghe ,
zullen hen reguleren naer djnhoudt van het tractaet.
iiij. Hoewel de betaelinge van het secours van haere Mat,
behoort gedaen te wordden jn peri, nochtans, omme haere
Mat te belieuen, zyn die Staten te vreden dat alle jaeren
haere Mat , voer sesse weecken solts , aen het volck van
haer secours zal mogen doen leueren cleederen. Mits dat
dezelue den soldaten zullen wordden gecort op acht maenden soltz , by gelycke portie, opdat zy middel mogen hebben te leuen , eri dat het geproponeerde vande leeninghe
van viures (als strydende jegens het tractaet eri veele confusien ende jnconvenienten subject weseri) zal cesseren.
v. Die Staten psisteren byde ant de desen aengaeri den
heere Ambassad r gegeuen , als wezende conform het tractact, eri tot dienste vanden lande ende van haere Mat.
vj. Die voers. Staten hierop gehadt hebbende het aduys
van Raide van State , hebben om veele redenen eh consideratien verstaen , dat zy desen aengaeri niet en konnen
accorderen buyten het tractaet met haere Ma t gemaect.
Aldus gedaen den xven Octobris 1590.
Kopy.
XCIX. MAURITS AAN DE STATEN GENERAAL, EN ANTWOORD.
Steenbergen veroverd.
18 October 1590.
Weerde, edele, erntfeste, hoochgeleerde, wyze, discrete
eri zeer voersienighe heeren eri goede vrunden. Maendach lestleden zyn wy voer dese stadt gecommen ende
hebben het beleyt vande belegeringe derzeluer zulcx beneersticht , dat wy den naestvolgeri. dynstdach tsauonts
het geschut hebben doen planten , jn meyninge deselue
desen morgen te beginnen te beschieten , ende metter
20.
308
hulpe Godts te veroueren. Maer den vyant , gesien hebbende onse dilligentie, heeft tonser eerster begeerte begonst te parlementeren, ende js sonder eenighen scheut
te verwachten, vuytgetrocken. Dwelck wy hem mette
wapenen , vendel en bagagien vergunt hebben, omme te
meer tyts te winnen , vuytgenomen die ouerloopers , zoe
van bootsvolck als andere soldaten van deser zyden, ende
oyck alle die van Geertrudenberghe, die daer zullen mogen
onder wesen. Wy hebben groote occasie den Almogen
Godt te dancken , van zoe vele genade die hy den lande
verleent heeft. Waeraff wy v E. wel hebben willen aduerteren. Ende hiermede ,
Weerde , edele , erntfeste , hoochgeleerde , wyse ende
zeer discrete heeren , besundere goede vrunden, zyt Godt
beuolen. Int leger voer Steenbergen , den 17" Octobris
1590. Onder stout gescreuen : Mauritz , geboren Prince
van Oraignen , Graue van Nassau etc. , Marquis vander
Vere etc. V E. dienstwillighe vrundt , Maurice de Nassau. Dopscrift was aldus : Den weerden, edelen, erntfesten , hoochgeleerden , wysen , zeer discrete heeren Staten
Generael der Vereenichde Nederlantsche Prouin, onse besundere goede vrunden. Rec a xviij Octobris 1590.
ANTWOORDE OPDEN ZELDEN BRIEFF.
Hoochgeboren Vorst.
Wy hebben vuyt v EXcie brieff van gisteren zeer geerne
verstaen het veroueren vande stadt Steenbergen , der zeluer bedancken van dese aduerten , mitsgaders van voorsichticheyt en neersticheyt die v EXeie in tzelue exploict
gebruyckt heeft. Versuecken dat v EX cie gelieue de saecken
vande oorlogen voorder te dirigeren nade occurren , ten
meesten dienste van lande, affbreuck ende diuersie des
vyants, tot soulagement des Conincx van Vranckryck,
nae dat den staet van tlant zal mogen lyden. Hiermede,
309
Hoochgeboren Vorst, bidden wy den Almogen v Exc'e
te willen verleenen, voerspoet eri lanck salich leuen. Vuyt
sG-rauenhaghe den xviij en Octobris 1590. Onderstont: Uwe
Ex eie goetgunstighe vrunden, die Staten Generael der Vereenichde nederlantsehe Prouiu. Ter ordonnan van zelue ,
ei geteeckent C. Aerssen.
Kopy.
C.
VERKIEZING VAN EEN NIEUWEN ADVOCAAT VOOR
UTRECHT , IN DE PLAATS VAN THIN.
Resolutie der &aten. Rapport der Commissie.
31 Octob.-6 Novemb. 1590.
Anno xve eri tnegentich , opden xxj en dach Octobris ,
zoe zy die Staten vanden lande van Vtrecht beschreuen ,
eri opden xxij en daer aen volgen , by cÖtinuatie vergadert
geweest, omme te hooren trapport vande heeren G-ec6mitteerden, omme te verneemen naer een beqaem psoon diemen zoude moghen aennemen tot Aduocaet vande Staten.
Ende hebben my heere den Domdeecken eh.- den Burgerair
Canter, in absentie van joncker Nicolaes vii Zulen van
Drakenburch , vermits syne sieckte , gerapporteert dat zy
door den zeluen van Zulen van Drakenburch hebben doen
vereyschen eri vernemë- naer verscheyden psoonen , daer
vuyt men een bequaeme sonde moghen hoeren, omme tot
Aduocaet vanden lande van Vtrecht versocht te worden
ende dat haer meest gereccimandeert is den psoon van mri.
Franchois Franck , eertyts Pensionaris ter 0-oude. Twelek
gehoort, is een yegelick vermaent dese saecke secreet te
bouden, eri voorts geresolueert dat men p tertiam psonam
zall doen vernemen off den voors. Franck , indien hy tot
den voors. versocht worde , deselue oeck geneycht 8oude
wesen aen te nemen, ei datmen middelre tyt de justruc-
310
tie , daer op men met hem Boude meynen te handelen,
veerdich maecken zall. Ende zy, omme tgeene voors. is te
effectueren , versocht en de nouo gecómitteert, myn heere
die Domdeecken , mr. Floris Heermale, de heere vanden
Zeuender en jonckheer Dirck Canther. Actum ten dage
en iaere als bouen. Ondestondt : Ter ordonnan van myne
voorn heeren die Staten. En was geteekent E. de Ledenberch.
Dynsdach den xxvij erl Octob. xve tnegentich, stile veterj,
zy my heeren den Domdeeken , Canter en ick Heermale,
tot bevorderinge vande voors. commissie, gegaen ten huyse
vanden heere van Zulen van Drakenburch , noch sieck wesen , en nae eenighe cóicatie , deur wyen men bequamelick Boude cónen doen ondertaster off mr. Franchois Franck,
indyen by daer toe versocht worde, den Staten van Vtrecht
als Aduocaet zoude willen dienen , zy eyntel, eendrachtelick geresolueert dat men den Griffier vande Staten Graal
mr. Cornelis Aertssen daertoe zoude imployeren, als daertoe zeer bequaem , en dele onse prouintie wel toegedaen.
En hebben die voors. heeren my, Heermale, versocht dat ick
vuyt ons alder naem, den voors. Aertssens by missiue tot
tgundt voors. is, zoude willen versoucken. Doch mit zulcken
maniere en discretie dat , in gevalle den voors. mr. Franchois Franck den voors. staet mochte affslaen , de heeren
Staten van Vtrecht daer deur nyet vercort en worden.
Twelck ick ten versoucke als bouen aengenomen heb te
doen, en des anderen daechs, als den woensdach den vije"
Nou-eb. stilo nouo , gedaen hebbe, in cóformite vande mynute hier aenvoigen '), die oick ten zelffden dage deur
den ordinaris schipper nae den Hage gesonden is geweest.
1) Onder N°. 102,
311
CI. DE SAILLY AAN Nouvelles.
6 November 1590.
Monsieur. Vous auez entendu , je ne doubte, lit faulte
de la surprinse de Dunckercke. Je vous puis asseurer
que ceste descente en Flandres les estonnoit tenement,
et ceux d'Arthois que le Marquis de Warenbon, Gouuerneur dudt Arthois, faisoit leuer certain nombre d'homme
par les villaiges, pensant que les nostres y deussent tenir
pied.- Cest pour vne aultrefois. Je vous ay mande quo
le nauire de Dunckercke, qui nous at fait bien du mal ,
estoit rentre a Grauelines. J'espere , Dieu aydant , quo
dans peu de jours jl sera entre les mains des nostres, ou
brusle. Je dis si l'execution s'en ensuit autant heureusement , comme l'occasion de l'auoir est belle. Sy l'vn ny
l'aultre n'arriue , l'ennemy at resolu le munitionner la sepmaine prochaine, pour derechef se mectre en mer. Les
aultres de Dunckercke et Niport feront le mesmes , mais
je n'ay encore entendu sy Monsieur de Waguene est retour , je le scauray demain.
Quant aux nouuelles de ce Royaulme ; vray est quo
l'ennemy at prins Corbeil, mais de rien plus aduance ses
affaires, ayant perdu beaucoup de ses gens des plus grand
et des plus corageux. Le Roy auoit mande au cap ne Rixant,
commandant en lade place , que c'estoit assez tenu et quil
fit appointement. II mandit au Roy , quil ne seroit le
premier Francois qui traicteroit auecq l'Espaignol, aussy
j1 s'est faict vaincre honorablement. Sy ceste responce eu.4
este proferee par vn ancien G-recq ou Romain, nous l'aurions aux memoires comme tresnotable.
Je vous auois mande (comme jl estoit vray) que les Ligeurs fort ehaudement poursuyuoient vne paix du Roy,
contre toute opinion commune. On m'a diet que la raison
312
en est que le Roy d'Espaigne est mort , en conformite
dequoy monsieur de Gourdan me dit hier quon luy mande
du Pays-Bas, que le Due de Parme retourne.
On at attrappe en Bretaigne fort gentilment vne carauelle venant d'Espaigne vers Dunckercke , ou y auoit vn
grand S r Espaignol auecq force papiers et memoires pour
le Pays-Bas, aussy biera que pour la Ligue en ce Royaulme,
quils debuoyent deliburer en passant en quelque ville tenant leur party. J'espere que messieurs en auront bientost les particularitez par le sieur de la Pree.
Monsieur de Gourdan ma dit que le Roy luy mande
des balles , lesquelles jl luy enuoye demain (Dieu aydant)
auecq conuoy d'vn nauire de guerre des nostres. Cest
pour battre Rouan. Ceux de la ville , craindant le siege ,
ont desia brusle les fauxbourgs.
Monsieur le Viconte de Turaine vat en Angleterre , en
qualite d'Ambassadeur, et de la en Allemaigne ; je n'ay
sceu scauoir s'jl passera par Hollande.
Il y at des Espaignolz arriues en Bretaigne, la pluspart
Bis...... Le Due de Merciore debuoit faire mectre entre
leurs mains certaines places, mais venant a l'execution, son
authorite ne s'estend pour le faire. Le sieur de Castillon
est enuoye celle part pour ayder monsieur le P. Dombes
a leur faire la guerre.
Le sieur d'Espernon doibt se joindre au Roy en brief ,
s'jl ne l'est, auecq 4000 fantasias et 500 cheuaulx. Voyla
ce que je nous puis mander, priant le Createur,
Monsieur etc. A Cales ce vj e de Nouembre 1590. Soubzigne , de Sailly.
Geintercipieert van den Coninck van Spaignien.
Le Roy.
Don Guille de sainct Clement, de nostre Conseil , rare
Ambassadeur : (le commencement n'est Tien jusques fey). Auecq
313
ce double jcy ion vous enuoye , ce qui doibt estre dit a
PEmpereur, pour ce qui concerne la reduction de ceulx
d'Hollande et Zeelande. Lon vous enuoye icy aussi la copie
de la responce qui at este donnee a l'Ambassadeur Keuenhiler, laquelie jl a demandee p escrit. Beste seulement
d'y adiouster, que de peur que le traicte ne se rompe des
l'entree , vous ne proposiez ce qui concerne le poinct de
la religion, des le commencement. Ains le remettrez juspea la conclusion du traicte , de peur que sur cela l'on ne
prenne occasion de ne plus traicter de l'affaire. Et encores quil soit bon que 1'Empereur entende mon jutention ,
si est il bon aussi de luy faire scauoir quil ne doibt , en
facon du monde , croire que mes desseings se puissent
applannir ou moderer. Neantmoings je vouldrois bien
que, remectant cost article pour le dernier, on ne laissast
d'entamer le traicte par les aultres articles. Car ayant
vnefois amorce le coeur par le desir de la paix , et ayant
faict sentir an peuple le doulceur du gaing, l'on ne doibt
desesperer que Dieu nouure quelque chemin , ails quil le
donnera tel que son seruice soit obtenu , et le repos de
tons. Pour le moings je desire que lon face de la part de
PEmpereur et de la mienne ce que lon pourra. Et qu'auee les aultres ministres , vous vous comportiez auec le
plus de dexterite que vous pourrez, selon leur humeur, ne
leur dormant point d'occasion de se departir soudainement,
sans tien faire, par la declaration trop hastiue de eest article. Car comme je ne doibs venir a negoce jllicite, aussy
ne conuiendroit jl point, par faulte de dexterite, coupper
les moyens licites et justes , que la misericorde de Dieu
pourroit addresser, en la main duquel sont les coeurs des
hommes. Auec cecy je croy que vous serez suffisamment
aduerty, oultre ce que vous lestes tousiours, de ma volonte,
en ce qui occurre. Neantmoings eest affaire a cause de
sa particularite, demande particuliere attention. Et de tout
ce qu'en jcelluy succedera yrez aduertissant. d'Arangnez
314
le xvj e May 1590. Soubscript yo el Rey , Don Martin
de Idiacques.
Ce que sa Mate Catholique a faict respondre a l'Ambassadeur Kiuenhiler, sur la volonte que l'Empereur monstre auoir de traicter de la reduction
de Hollandê et Zeelande.
Quil prise beaucoup , comme jl est de raison , ce que
1'Empereur son nepueu se pate de faire pour le bien de
eest affaire, qui est si digne de sa personne, et propre des
qualitez et affection quil a a la religion et pais de la cause.
Quil sera bien ayse que ceste practique soit conduicte
par les moyens dont on aduise, et quelle finisse en vrais
effectz. Aduertissant sur tout , comme ji est juste quon
face jnteruenir a l'affaire la Ma te Imperialle, que le poinct
de la religion doibt demeurer en son entier , puis que
mesmes les Princes protestans confessent quil est receu
en Allemaigne, que les subjects doibuent estre de la religion de leurs Seigneurs. Et si on les veult obliger es terres egarrees de leurs maistres, a plus forte raison se doibt
jl faire en la seule et vnique Eglise de nre foy Catholique,
en laquelle leurs Ma tez ne peuuant, ne doibuent permectre diminution aulcune de lade Religion , sins faire que
cecy soit garde, ce qui est si genera cement receu en ces
endroicts la.
Qu'auec cecy sa Mate Catholicque tiendra ouuerts les
bras de sa Clemence , pour receuoir ces Estatz , oubliant
les choses passees, et leur faysans les biens et graces qui
seront justes au regard de sa Mate Imperialle, qui y a mis
la main. Et pour la faueur que tousiours it a porie a ses
subjects , lesquelz quand jl verra se recognoistre et retournar a leur debuoir, fera en son coeur l'effect du pere et
de leur naturel Seigneur.
Quelle ordonnera a Don Guille de St. Clement, son
Ambassadeur, et a Iels aultres Seigneurs quil conuiendra ,
315
quils accordent a l'Empereur ce qui conuient pour le bon
effect de l'affaire. Afin quil se face auecq la moindre peine
de sa Mate Imperialle , de l'aucthorite duquel le Roy se
promect les effectz d'vn seruiteur de Dieu et du bien publicq , qui peuuent estre desirez a ceste fin.
Reca 16 Nouemb. 1590 st. nouo.
Kopy geadresseerd aan R. Heermale.
CII. HEERMALE AAN AERSSEN.
Verzoek om FranÇois Francken te polsen of hij genegen is het
advocaatschap van Utrecht op zich le nemen.
7 November 1590.
Myn heere.
Seedert my aencompste tot Vtrecht zyn die Staten alhier bescreuen, eli onder anderen om te hooren trapport
vande heeren gecomitteerden , om te vernemen nae een
bequaem psoon diemen zoude moegen aen nemen tot Aduocaet vande heeren Staten deser prouintie. Twelck gedaen zyi , is eendrachtel. geresolueert datmen den heere
mr. Franchois Franck daer toe zal verzoucken. Maer is
nyet te rade gevonden tzelue te doen, voor elf aleer men
genouch verzeekert zoude zyn dat hy hem (onder redelicke
gaigen elI conditien) daer toe zoude willen laten gebruyeken. Ende zoe wy iegenwoordich nyemant aldaer en hebben om zulcx tondertasten ei mit discretie zeekerlick te
verneemen , soe souden myn heeren die Domdeeken , Zulen , Canter eh ick (als tsamen tot het beuorderen van
dese saecke gec6mitteert) v E. wel vruntl. verzoucken , den
heeren Staten van Vtrecht in desen behulpich te wesen ,
eh deur bequame middelen tgene voors. is van hem te
willen vernemen ; doch mit zulcke discretie, dattet in cas
van weygeringe den voors. Staten niet en compt te strec-
316
ken tot cleynicheyt ofte naedeel. En alzoe die voors. heeren
en ick vastel. betrouwen dat v E. , beneffens zy voorgaen
menichfuldige gunstege diensten dese prouintie beweren,
dit nyet weygeren en zal , maer denzeluen mitten iersten
van zyn wedervaren in desen verwittigen , zoe en zal ick
desen nyet langer maecken , maer nae der voors. heeren
en myn gebiedenisse, v E. mit zy lieue huysvrouwe e`n familie den Almogen beuelen. Gescreuen tVtrecht den vij en
Nouemb. stilo nouo.
Manendach den xij en Nouemb. xvC tnegentich stilo nouo,
smorgens omtrent acht vren , heb ick tot antwoordt vanden voorgen brieff aen Griffier Aerssen gescreuen, ontfangen desen hier annexen zynen brieff, die ick ten zelffden
dage, elcx vande voors. heeren heb gecóiceert, tot voldoeninghe van my debuoir ; en gauen my voor antwoordt,
flatmen die naerder antwoordt most verwachten, my bedancken vande gedane moeyten.
Minuut.
CIII.
AERSSEN AAN HEERMALE.
Hij heeft Francois .Franken gepolst over het advocantschap
van Utrecht.
8 November 1590.
Myn heere.
Ick hebbe v E. brieff van ghisteren, ende te voeren dien
van ven wel ontfangen. Daerop dat deselue sal gelieuen voir
antwoirde te verstaen, dat ick desen na middage, met eene
zeer goede occaé, mr. Franchois Franck gesproken hebbe,
nadat wy tsamen ter begrafenisse geweest hadden, vande
huysvrouwe van vander Aa , hooffmre van zy Extie , nemende oase wandelinge tusschen die landen int Voerhoudt.
Alwaer na verscheyden discourssen van voirgaeli gepasseerde saken vanden lande, dat ick hem ten lesten van langer
317
hant hebbe begonnen openinge te doen , ende hem voirtehouden, als proprio motu, dat ick niet en twyffelden oft
hem was zeer wel bekent , met welken goede yuer ei affectie , dat ick altyts getracht hadde , na myn vuyterste
vermogen, te helpen procureren ende voirderen in voervallende saken , tgene eenichssins heeft moegen strecken
ten dienste vande prouincie van Vtrecht , voerden welstant
vande gemeyne sake. Niet vuyt eenige presumptie ofte
vermetentheyt , maer als daertoe versocht eh geemployeert
wesende , oyck met raedt eii aduis soe vande ghene die
aldaer inde regeringe waren , myne vrunden , als andere
deselue toegedaen. Als hebbende tselue moegen speuren
onder andere daervuyt , dat ick te meer malen op verscheyden wichtige saken der voers. prouintie aengaeh, met
hem hebbe gecoiceert, eh- my met hem beraden. Dat ick
inde selue affectie alnoch continuerefi , my zeer beladen
ende bee6mert hadde gevonden in het affsteruen van mr.
Floris Thin saliger , ouerleggeii wat de prouintie an sy
pSOOD verloren hadde, om vele redenen ende consideratien
die hy selffs wel konste dencken eh bevroeden, ende sunderlinge oyck om te moegen aduiseren op eenen persoon,
die myns bedunckens die Staten van Vtrecht soude wesen
aengenaem , ende ten naesten by soude hebben die qualiteyt ende goede ptien , die tot het ampt van Aduocaet
vande selue prouintie gerequireert zyn. Ende na lanck
bedenckens eii: vele ouerleggens by my seluen , ouer die
ghene daeraen ick eenige kennisse hadde , dat my niemanden en was voirgecÖmen, die ick in myn gemoet daertoe bequamer achteden, noch en kende , hebbende experientie eui. beleydt in lands saken , mitsgaders andere goede
ptien , als zyn psoon. Ende mitsdien niet en hadde kunnen
laten, soe ten opsien vanden dienst eii welstant vande voirs.
prouintie, als de goede vruntschap die ick hem toedraege,
dese sake tusschen hem ende my met dese occa-e- te verclaren. Om van hem te verstaen, oft oyck de gelegentheyt
318
syner sake sulcx niet en soude zyn, dat hy hem in desen
dienst soude moegen laten gebruycken. Ende hebbe hem
alsoe gebeden, dat hy hem, desen aengaende, soe veymoedich tegen my soude gelieuen terclaren , als ick hem dese
sake met een oprechte hertte ende gemoet hadde aengedient; hem versekeren dat ick daerin alles soude beleyden
met goede discretie , twelck hy my wel soude moegen toebetrouwen. Hy heeft my vor tierste gevraeght, oft jck
desen aengaen van myn heerera van Vtrecht eenige last
hadde. Daerop dat ick verclart hebbe , dat hy hem wel
mochte versekeren, soet hem geliefde hierinne te resolueren en my zyn woordt te geuen , dat die Staten van
Vtrecht zyn psoon zeer aengenaem hebben, ende met hem
handelen sullen op redelycke conditien.
Hierna heeft hy my voor antwoirde gegeuen in substantie,
dat hy my bedancte vande eere en vruntschap die ick hem
in dese bewees, dat hy hem seluen niet soe verre en betrouwde , dat hy hadde die qualiteyt en sulcke goede ptien,
als ick dopinie van hem mochte genomen hebben. Voernementl. niet om den staet vanden lande van Vtrecht soe wel
te kunnen beleyden, als wylen mr. Floris Thin, die behalue
zyn goet verstaat, de lange ervarentheyt daerby hadde gehadt , wesende binnen de stadt geboren. Daertegen hy een
vreemdelinck soude moegen gehouden wordden by sulcke,
die hem off affgunstich souden zyn , off deruarentheyt des
voors. mr. Floris saliger missen souden. Ende besunder
niet soe wel in dese gelegentheyt des tyts, bedervende
den staet vande prouintie van Vtrecht , wel den gequalificeersten ende eruarensten psoon, diemen inde gevnieerde prouintien soude moegen bedencken, om oirsaken
die my soe wel als hem waren kennel. Beneuens dien,,
dattet oyck zyli consideráen hadde, dat velen geweren hebbende vande voirgaen factien bekent js , die goede kennisse
ende familiariteyt , die hy altyts met wylen mr. Floris
Thin gehouden heeft , ende dat hy daerouer tredende in
319
desen dienst , deselue factionisten terstonts jalousie ofte
miscontentement tegen zyn persoen souden mogen nemen,
tot meerderen ondienst vanden lande , twelck zy moegel.
tegen yemanden anders niet soe zeere en souden doen.
Dan alsoe dit eene nyeuwe sake was , daer van hem noyt
yet te voeren en was geeömen, ende mits dien daerop
niet en was bedacht , dat hi hem voir vier ofte vyff dagen
begeerde te beraden. Verclarefi daerbeneuens dat hem ,
onlancx eenige goede conditien waren voorgeeömen , die
hy om eenige considerien hadde laten varen. Ick hebbe
hem die gemoueerde swaricheden ten besten gesolueert ,
sulcx dat hy, met tamelyck contenteffi, op zyn beraet van
my gescheyden js. Myn heere , na dat ick vuyt eenige
circumstah hebbe kunnen mercken , soe gheeft hy my
goede hoope , doch sullen syn resolu- e verwachten , die ick
opten tyt van hem sal voirderen, ende v E. terstonts aduerteren. Betrouwende dat v E. sal goet vinden, dat ick
dese sake als proprio motu hebbe aengevangen, daerby ick
te meer oirsake genomen hebbe , om dat ick wiste eene
vaii conditien die hem was gepnteert, met een goet tractement , eh dat hy dieselue hadde geweygert, namentl. het
pensionarisschap van Leyden (tibi). Hierby js gevoegt co-p
vanden brieff die wy ghisteren ontfangen hebben vaii heere
de la Pree. Ende mits dien desen eyndende , bidde den
Almogeii v E.
Myn heere te gesparen jn gesontheyt, lanck, salich leuen.
Vuyt sGrauenhage den viij en Nouemb. 1590.
V E. dienstw. ,
C. Aerssen.
Ick hebbe v E. vergeten te aduerteren dat hier zyn gec6men sesse gedeputeerde van Staten van Zelant , gelast
om te verthonen de continuatie vafî roouingen cit plunderingen van Engelschen eu te versoucken datter eenige
souden wordden gec-ditteert naer Engelant, om alles hare
Mt by monde te verthoonen en te versoecken redres.
320
Saluta dZuyien , Renes , Canter , secretar
dum
videbis.
Het sal v E. gelieuen te gedencken den armen Bloyere.
Origineel.
CIV. AERSSEN AAN HEERMALE.
Nadere conferentie met Yrancken.
11 November 1590.
Myn heere.
Ick hebbe naden noen , ter clocke twee vree, geweest
ten huyse van mr. Franchois Franck, ende vanden seluen
gevoirdert zyn antwoirde en resolué, op tgene twelck ick
donderdage lestleden hem hebbe geproponeert , daer op hy
voir eiere ofte vyff dagen zyn beraedt hadde genomen.
Heeft my voir jerst andermael zeer bedanct , vande eere
die hem geschiede , ende zynen dienst der prouintie van
Vtrecht, en dheeren deselue regeren, tallen tyde ten besten
gepnteert, ende verclaert , voir soe vele aenlanghde de
conditie daer toe ick hem versocht hadde , dat hy begeerde
dat ick hem daervan soude willen excuseren, om verscheyden redenen ende consider - en , die hy daerinne hadde.
Namentlyck dat hy hem niet ervaren noch sufficient en
kende om sulcken dienst met eerera vuyt te voeren. Alsoe
hem noch wel jndachtich zyn die swaricheyden die wylen
mr. Floris Thin wedervaren zyn, daerouer hy hem te meer
malen aen hem beclaeght heeft , ende dat hy inde stadt
weder was neder geslagen. Ten tweeden dat de stadt was
voirden vyant gelegen , ten respecte dat zyn huysvrouwe
vervarich is , ende haer zeer leeghl. versvoege , oyck inde
minste geruchteyt. Ten derdden, om dat den staet vande
stadt Vtrecht noch soe in factien gesplit js , ende veranderingen subiect ; gedenckende tgene twelck hem binnen
den tyt van vyff ofte sesse jaren, inde stede van Goude
321
beiegent js, daerouer hy sulcken afftreck van diensten genomen heeft , dat hy hem voir dese tyt daertoe niet en
soude kunnen disponeren ; behaluen dat hy is in tamel.
practycke, wel geseten en met pensioenen van steden versien. Ick hebbe alle die redenen van excusen zeer flauwe
eli sobere gevonden , ende daerom zeer leeghlycken kunnen solueren, ende gesustineert dat hy veel eer, om het
meerendeel van voirs. redenen, desen dienst behoirde taenveerden ; hem aenlockende mette correspondeii, die hy aen
allen syden soude vinden , mitsgaders die styuinge die de
Regeringe van Vtrecht nv heeft mette authoriteyt van zyn
Extie. Ende beducht wesende dat hy hem eenichssins achterwaerts soude houden , om dat ick hem niet directe en
hebbe aengesocht van wegen, eh last hebben van die van
Vtrecht; oft dat hy beducht soude zyn , gegeuen hebben
zyn woordt , datmen soe redelyck alsdan niet en soude
handelen, als wel anderss.; hebbe goet gevonden hem daerinne te beiegenen eii te verclaren, soot hem beliefde my
daervan die minste oepeninge te doen , te weten dat hy
hem daerinne beswaerde , dat ick hem van alles soude geuen contentement , dies hy hem wel mochte versekeren.
Heeft my geantwoirdt , dat hy dies aengaeri hem hiel
vredich, efi an tredelyck handelen oyck niet en twyffelde ,
maer dat hy euenwel desen dienst niet en konde aennemen. Ick hebbe hem noch met andere redenen van inductien beiegent , doch merckende dat ick geen ander antwoirde en soude crygen als de voirgeff, hebbe versocht ,
dat hy hem naerder hierop soude willen beraden tot morgen, daerinne hy, naer eenige swaricheyt, bewillicht heeft ;
ende ben alsoe van hem gescheyden. Het sal v E. gelieuen anderssins ten principalen te letten , want ick beducht
ben dat ick morgen geen andere antwoirde ontfaugen en
sal. Myns bedunckens sonde hebben moegen dienen, datmen hem openinge hadde moegen doen , van eenich tractement , want ick laet my voirstaen, dat hy in allen geXviii. J.
21
322
valle onder die xij c guldens niet en soude begeren te dienen.
Ende desen hiermede eyndende,
Myn heere, jck bidrie den Almoegen v E. te willen conserueren in zyn heylige bewaernisse. Vuyt sGrauenhage
den xj en Nouemb. 1590.
V E. dienaer ,
C. Aerssen.
Myn heerera zyn zeer verblydt geweest met het consent
byde heeren Staten van Vtrecht gedragen nopen de continuatie van quote en augmentatie van repartitie Hier en
is niet nyeuws, dan dat de vergaderinge tot Franckfort is
gescheyden met een drolleken, gel. de vorgaeǹ; cependant wy zyn die koe quyte.
Saluta dZuylen, Canter , Renes, .....
Origineel.
CV. AERSSEN AAN HEERMALE.
Nadere conferentie met .Franken,
13 November 1590.
Myn heere.
Ick hebbe desen morgenstont ter clock acht uren, my
wederomme gevonden by mr. Franchois Francq , ende zy
E. affgevraeght zy naerder resolué , volgen ons affscheydt.
Ende heeft my wederomme gegeuen deselue antde : dat hy
hem voer dese tyt inden voergestelden dienst niet en sonde
kunnen laten gebruycken, seggen alleene dese reden, dat
hy hem in geender manieren kan psuaderen , noch hem
laten duncken, dat hy in dese gelegentheyt des tyts, den
dienst met eeren soude kunnen vuytvoeren. Sunderlinge als
hy voer oogen heeft djnclinatié vande gemeynte van Vtrecht
en' in verscher memorie tgene hem binnen der Gouwe
j s wedervaren , , daerouer hy hem menichmael vuyte we-
323
relt heeft gewenscht. Doch soe hy hem seluen daerinne
genoech koeste doen , dat hy niet en laten soude , den
last aen te nemen , als wiste hy oyck te voeren , dat by
daerinne steruen soude. My versekereri dat hem alleene
d'eere c6man.deerde , alsoe anderssins alle andere considefáen hem daertoe beweeghden. Daerbeneuens wetende, dat
dheeren Staten hem eerlyck souden tracteren , want 11)niet minders en soude moegen doen, als wylen mr. Floris
gedaen hadde , die daertoe middelen by hem seluen hadde,
eri daer sonder sulcken taeffel, op zyn tractement ordinaris,
niet en soude hebben kunnen houden, sulcx dat hy, met een
entredeux , liet luyden van vyffthien ofte sesthien hondert
guldens. Myn heere, jck hebbe geaerbeyt met alle moegel. redenen , om dese man in een ander opinie te brengen , ende tot dien eynde met hem opten jegenwoirdigen
goeden staet van stadt van Vtrecht , de vreedsaemheyt
vande borgeren eri jngeseten.- der seluer, ende hoe deselue
daerinne te houden syn, int lange gediscoureert, na dat
den geest heeft gegeuen. Eu denseluen daertoe gesocht
te leyden, dat by geen fundament en behoirde te nemen,
opte gepasseerde saken ten tyde van Graue van Leyeester , die wyle de factien van dier tyt , syn geweest een
giale peste in alle de prouintien, maer met my te geloouen., dat ick de republicq van Vtrecht jegewoirdel. hiele
in sulcken vreedsamen staet , eri dat die betere daerinne
was te continueren metten jegenwoirdigen voet van regeringe, als eenige stadt valt lande, geene te na gesproken.
Sulcx dat my dunct (onuermetel. gesproken) , dat ick al
gedaen hebbe dat emmers een pticulier psoon soude moegen doen , alsoe dat hy oyck tot twee oft drye reysen
seyde , dat ick hem het hertte ende gemoet beroerde. Doch
en hebbe eyntel. geen ander affscheydt gecregen , dan een
bedanckinge vande eere, met pritatie van zyn dienst. Oft
hy hem nv anderssins sonde resolueren , soe hy a certes
by deputaë van wegen dheeren Staten versocht wierde,
21*
224
met expressie van het tractement , soe hare E. daertoe
gesint souden zyn en weet ick niet , en geue v E. tselue
te bedencken. Dit wil ick wel seggen , dat ick tot twee
oft drye reysen gemeynt hebbe hem gewonnen te hebben,
ende dat by wat naerder gecömen is, seggen alleenel.,
dat hy hem niet en kan genoech doen , en geexpresseert
hebben tvoers. tractement. V E. en dander heeren sullen
daerop gelieuen te letten. My dunct, onder correctie, datmen voir sulcken psoon wel wat meer soude moegen doen,
want hy js cloeck, wel ervaren ende eergierich. Soe verre
v E. heeft vor aengenaem (als ick hoope jae) tgene twelck
ick in desen naer myn cleyn verstant hebbe gedaen, en
met aduise vande andere heeren soude goetvinden, yet vorder by my daerinne gedaen te moordden, deselue mach hem
versekeren , dat ick my sal gebruycken gelyck ick weet
dat den welstant van lande van Vtrecht vereyscht. Misselyck oft het voirde derde reyse soude lucken, roemen hem
aengonck met dare woorden van last , e`n hem lede pntatie van eenen tractement. Want dit js oyck te considereren , dat hy onder and dit mede heeft geveught , „soe
verre jck eyschte een groot tractement, men soude seggen
dat ick tselue sonde doen vuyt giericheyt , ende genieten
cleyn tractement en daerbeneffens willen leuen als een
eerlyck man, die myn cleyne ofte sobere middelen wisten,
souden opinie crygen dat jck van elders soude doen"; die
wyle sulcke propoesten schynen te trecken tot luysteringe.
Remitteren my niettemin tot tgene dheren voorde,eere en
tbest van prouintie sullen weten te aduiseren. Desen en
anderssins aengaen v E. antwoerde e`n goetduncken verwachtende sal ick desen eyndigen , den Almogen bidden,
Myn heere v E. te verleenen in voerspoet lanck, salich
leuen. Vuyt sGrauenhage mette haest den xiijen Nouemb.
1590.
V E. dienstro.,
C. Aerssen.
325
Dheere Bernevelt heeft my ghisteren verclaert dat hy
meynt tot Vtrecht te cómen met zyn Ex tie , men seght
van donderdage.
Saluta dZuylen , Canter , Renes , Buth , Moersbergen ,
Secreta.
Alsoe hier geen bode en was hebbe ick desen opte bYemeyne borsse laten affloopen.
Origineel.
CVI. AERSSEN AAN HEERMALE.
Hij is gezind nader met Francken te spreken. Nieuwstijdingen.
17 December 1590.
Myn heere.
Ick en hebbe niet willen laeten mette jegenwoirdige opportuniteyt van brenger deses v E. te aduerteren , dat ick
ghister auont v E. brieff vari xven , mitsgaders een geveughden Ira: heeren G-ecöitteerde der heeren Staten van Vtrecht,
van xiiijen deses ontfangen hebbe, ende dat ick niet laten
en sal v E. tsamentl. goeden wille eri begeren natecömen,
ende daerinne met al discretie te procederen. Mitsgaders
den psoon van mr. Franchois Francq , met inductien die
mate soe na te setten , dat soe hy emmers met redel.
ende menschel. middelen js te bewegen , by een pticulier
persoon, dat hy die geoffereerde eli soe eerlycke conditie
niet en sal kunnen ontseggen. Daerop dat dheeren hen
wel moegen rusten eri besunder v R int pticulier , wetende hoe ick daertoe genegen ben , dat de prouintie
van Vtrecht met een gequalificeert eri vreedsaem psoon
soude moegen wordden gedient ; bidden dat v K gelieue
den voors. heeren Gec6itteerde tselue aen te seggen , ende
dat jck haer metten jersten dantwoirde des voors. Francq
sal laten weten. Ick ben verwondert dat v E. geen 4n-
326
der tydingen van my en heeft ontfangen als van Sailly,
alsoe ick hem daernae noch drye reysen cop van tydingen hebbe gesonden, soe vail wedercompste des hertogen
van Parma, als van la Pree. Hoopende dat v E. deselue
alsnu al sal hebben ontfangen, die wyle ick versta dat sommige daervan zyn geweest tot Ysselsteyn, eri van daer bestelt. In een van voors. tydingen hebbe ick v E. gereci5mandeert, ten versoecke van van Beke, die kerk van Vlissingen
elf. glasen venster inde selue , ei gebeden om antwoirdt ,
aengesien ick den sekten hebbe temployeren, opdat ick
soude moegen doen blycken van myn debuoir. Het sal v
E. gelieuen daerop te dencken, doccaé" haer pritereri. Hier
en js niet nyeuws , dan men js beducht ouer een aenslach
die den vyant heeft op Huesden, Breda oft Bergen, jck
vreese voir Bergen; den Heere wil den seluen te schande
maken , zy zyn alomme wel geaduerteert. Desen hiermede
eynderi.
Myn heere , jck bidde den Almoegeri v E. te verlenen ,
in gesontheyt, lanck, salich leuen. Vuyt sGrauenhage den
XVij en Decemb. 1590.
V E. goetwillich dienaer,
C. Aerssen.
Het sal v E. gelieuen te doen myn dienstwillige gebiedenisse inde goede gratie van heeren G-eciiitteerde.
Origineel.
CVII. AERSSEN AAN TTFERMALE.
Conferentien met Francken.
19 December 1590.
Myn heeren.
Achtervolgen den last die v E. gelieft heeft my te
geuen by haren brieff vah.- iiij en deser, hebbe ick my ge-
327
vonden byden persoon van mr. Franchois Franck , ende
voir jerst aenden seluen cortel. verhaelt, die redenen
die tusschen hem eh: my waren gevallen, inde alicatie die
wy onlancx geleden tsam_en hadden gehouden, op myn
versoeck oft hy hem niet en soude willen laten gebruyeken int bedienen vanden staet van Raede eh Aduocaet
vak- lande van Vtrecht , vaceren by doode van mr. Floris
Thin saliger. Mette redenen van jnductie , die jck ten
seluer tyt hadde gebruict om hem daertoe te induceren ,
mitsgaders alsulcke andere als by my waren geallegeert ,
tegen zyn antwoirde van excuse. Die bestonden in twee
pointen : jerst dat by hem niet en konste gépersuaderen ,
dat hy hadde die qualiteyt ofte ptien, sulcke alsser waren
gerequireert in een psoon die de voirs. prouintie soude
begeren goede diensten te doen ; ende ten tweeden , dat
zyn huysvrouwe sieckel. eh swack was. Ende daerna verclaert , al hoe wel ick met alle myne goede eit redelycke
middelen van jnductien , te dier tyt niet en konste geproffiteren , ende hem tzeedert daervan niet en hadde ge
sproken , dat ick nochtans myn affscheydt van hem alsoe
niet en hadde genomen , als oft ick de voirs. zyn excusen
hadde gehouden voir een ontsegh om de saek te verlaten,
vele weyniger ten respecte van ghene die deselue aengonck,
eh: daerby jntrest souden gehadt hebben. Maer wel met
deser meyninge eii. jntentie , dat ick van alles met goede
discretie e1 . gelegentheyt soude aduerteren ter plaetssen ,
eh- ter saecke (oyck wesende zy toegedane vrienden) die
daerop letten , ende behoirlyck insien tzynder tyt souden
weeten te nemen , gelyck als ick gedaen hadde ende oyck
geschiet js. Alsoe ick hem niet en begeerde te verswygen
maer rondelyck verclaren , dat ick by hem gecomen was ,
om hem te kennen te geuen , dat jck van v E. (als specialyck byde heeren Staten van Vtrecht gecomitteert)
eenen brieff ontfangen hadde , byden weleken deselue my
versoucken , hem aen te seggen , dat die voirs. heeren
328
Staten geinformeert zyn van zyn vromicheyt , dapperheyt,
ervarentheyt ende ander goede conditien en qualiteyten ,
daermede zyn psoon van Heere begaeft js. In alles ouereencómende , mette ghene die gerequireert moordden in
eenen sulcken psoon , als v E. gelast waren te soecken,
om de voors. prouincie te moegen dienen als Raedt en
Aduocaet , inde plaetsse van voors. mr. Floris saliger, hem
den seluen Staet deden aenbieden , ende erestel. versoecken, dat hem soude gelieuen dien an te nemen, en daerinne te laten gebruycken , soe verre zyne gelegentheyt
tselue eenichssins zoude moegen lyden. Ende dat op eerlijcke en redelycke conditien, daervan hem jnstructie soude
worden gemaect en gegeuen tot zyn contentemente , met
een tractement van twelff hondert guldens int jaer. Dat
jck dien volgen hem van gantscher hertten en gemoet
vriendel. balt, dheeren Staten van Vtrecht daerinne te
gevalle en ten dienste te willen syn, sonder v E. eene soe
eerlycke en billicke sake te weygeren.
Om daerinne te obtin eren hebbe ick voergewest , alle die
redenen ende middelen van jnductien, die my den geest
eenichsss heeft jngegeuen, ten propoeste dienende. Besunders tot soluë van syn jerste swaricheyden, dat hy van hem
seluen niet en behoirde te wantrouwen, in een sake die niet
alleene en was van zyn professie, maer hadde doercómen,
gelyck wel hadde gebleken inde voorgaen periculoose jaren,
hoe hy hem inden dienste vanden lande, ende besunder van
stadt va Goude hadde weeten te dragen ende te quyten.
Sulcx dat hy dese conditie , in comparaë van voors. vorgaen sake , die hy hadde helpen beleyden , alsoe soude
kunnen bedienen mette helft van moyeten en sorge, en
oyck als veel anderen. Hem onderrichtende tot dien eynde,
jerst van jegenwoirdige constitué vande Staten van voors.
prouincie , int lange en breede , jtem van stadt en derseluer regeringe, jnclusiue het point van religie , oyck totte
borger hoplieden toe, Ende in somma dat alles , doer Godes
329
genade , inden staet van lande van Vtrecht soe was ver...... ende vereenicht gebonden , ende geknocht mette
authoriteyt des gouuernements van zyn Ex tle , dat ick geenen staet jegenwoirdel. en kende van eenige der gevninieerde prouintien , die in beter gesteltenisse was , als van
prouintie van Vtrecht. Hebbe hem oyck daerna wytloopich verthoont , den goeden dienst die hy daer by soude
doen , niet alleene de prouintie van Vtrecht , maer oyck
den lande int gemeen , ende besunder mede zyn eygen
vaderlant, doir de goede corresponderi, daermede dat beyde
prouintien, buyten alle pticuliere factien eri in goede versekeringe , tegen alle aenslagen eri tgewelt des vyants
souden kunnen gehouden werdden. tWelck te meer noodich js te geschieden , ten respecte dat de voirgaeh jaren
eh regeringen geleert hebben , in wat gevaer eh periculen
de prouintien van Hollandt eri Vtrecht hebben gestaen ,
als de voors. corresponderi et onderlinge vruntschap tusschen deselue heeft gecesseert , welcke corresponderi van
dese zyde ick hem hebbe versekert , dese conditie acceptereri. Meritereri de voors. consideratien, dat hy oyck daerom alleene zyn vaderlant sonde behoiren te verlaten, twelck
in desen niet en konste verstaen worden te sullen moeten
geschieden , voirder als te veranderen van domicilie , ten
aensien van nagelegentheyt, eri grensende deen an dander.
Wat beroerde die liberteyt die hy soude moegen hebben
in zyn jegenwoirdigen staet , pensioenen eri ander emolumenten van seluen , hebbe hem gededuceert , dat dien is
seruielder ei vele subiecter, alsoe hy gebonden js by eede,
oyck de minsten ten dienste te staen. Ende mette pensioenen , dat hy tot geenen tyde en i zyn eygen man ,
om vele consider-den die daerop liepen. Ende daerouer niet
te vergelycken mette eere die hem alsnu wierde aengeboden , begryperi een oprechte liberteyt , die daerinne bestaet , datmen zyn eygen vaderlant dienst kan eri mach
doen, eÏ tselue met raedt cl daet assisteren. Tegen die
330
vreese des vyants die hy soude hebben moegen moueren,
ten respecte dat die stalt en stede van Vtrecht souden
gereke'nt wordden voer frontiere , hebbe hem geallegeert
dat naer menschen oerdeel en apparen der saken, den staet
van lande js in soe goede constitué, als den seluen oyt is
geweest (Godt hebbe loff) , sulcx dat te verhoopen stont
dat den vyant geen voirdeel meer op ons en sal gewinnen. Daermede dat de vreese van zyn huysvrouwe , soe
heure swaricheyt daerop mochte zyn genomen, compt te
cesseren. De vruntschap ende conuersa aengaen, dat die
synen persoon noch zyn huysvrouwe, binnen Vtrecht niet
en sal ontbreken, maer gebueren soe vele als zy die souden moegen wenschen. Ende, ouermits alle deselue redenen en consider-aen, wederomme gebeden, rypel. hierop te
letten, ende v E. in haer versoeck te willen belieuen.
Den voors. mr. Franchois heeft my op alles voir antwoirde
verclaert; dat hy voir jerst dheeren Staten van Vtrecht en
voirnementl. v E. ten hoochsten bedancte van goede opinie die zy tsamen van zyn persoon hadden gevat , mitsgaders van eere die zy hem deden aenbieden mette voors.
conditie, daervoeren hy hem oyck wende selue zyn leeffdage
lanck soude verbonden houden , ende ten dienste staen
naer zyn vuyterste vermoegen. Maer voir soe vele hy versocht wierdt, om hem te laten employeren tot Raedt en
Aduocaet van lande van Vtrecht, dat hy alvoerens te doen
zyn excuse , hem daerop lange en soe rypel. hadde bedacht , dat hy daerouere eenige nachten zyn slapen hadde
gelaten, alsoe men wel konste dencken dat geschiede in
saken van sulcke importantie. Ende oyck daerna alle saken wel ouerwogen, besunders wat conditie hy hadde laten varen, doch dat hy hem niet anders en hadde kunnen
beraden vinden , gelyck oyck niet alnoch , dan om hem
daervan te excuseren, om redenen die hy te voeren hadde
geallegeert en int beginssel staen geresumeert. Bidden
my daerouer dat ick zyn ontschult delen aengaen an v E.
331
soude willen doen. Ick hebbe hierentegen wederom met
eenige redenen gerepliceert , na dat ten propoeste diende,
ende gesegt dat ick by hem niet en was gec(imen om ter
seluer vren op myn propot, antwoirde tontfangen , maer
dat myn versoick eh- begeren was , dat hy darop voir een
dach ofte twee soude jerst willen delibereren eh hem bedencken, ende dat ick daerna om antwoirde soude eömen,
het welck hy heeft aengenomen , doch om de waerheyt
niet te verswygen, met cleyne appareh van beter hoope.
Hiervan hebbe jck v E. ondertussshen wel willen aduerteren, ten eynde deselue jn oëm euentum op alles moegen
verdacht zyn. Ende desen hiermede eyndende, wachtende
de bode ,
Myn heeren. Ick bidde den Almoegeti v E. te gesparen,
jn gesontheyt, lanck, salich leuen. My dienstel. in derseluer goede pi gebiedeii. Vuyt sGrauenhage den xixen December 1590.
V E. goetwillich dien,
C. Aerssen.
Hier en js niet nyeuws als eene loopeli tydinge dat
Reins, Perone eh Corbeil hem aenden Coninck souden gegeuen hebben.
Hierby zyn gevoeght de stucken van Borgem Bloyet,
den weleken ick v E. herttel. reaimandeer.
Origineel.
CVIII. AERSSEN AAN DE GECOMMITTEERDEN UIT DE
STATEN VAN UTRECHT.
Francken volhardt in zijne weigering.
21 December 1590.
Myn heeren.
V E. sullen gelieuen te verstaen , dat ick wederom de-
332
sen voirmiddage van mr. Franchois Francq een antwoirde
van excuse ende bedanckinge ontfangen hebbe , met verclaringe , dat hy voirde eere hem van wegen v E. aengeboden , hem ach selue v E. ten eeuwigen dagen verbonden houden , ende bereet sal laten vinden , alles met zy`n
dienst te eerschulden. Die eedenen by hem geallegeert en
zyn geen ander geweest als de voirgaen, behaluens dat
hy die wat claerder heeft vuytgedruct, dat hy geene sulcke
sekerheyt inden staet van Vtrecht hem seluen en kan
voerbeelden, dat hy dairop zyne practyck soude dolmen
laten varen. Sunderlinge als hy ouerleeght met hoe vele
swaricheyts ende becómernisse , dat hy deselue weder hadde
aengenomen. Ende hoe wel dese naerder explicaé in haer
seluer schynt vorder eenige antworde te vereysschen en te
strecken tot meerder versekeringe , jngeualle van veranderinge , soe hebbe ick nochtans tselue als ongemerct laten
voerby gaen , om consideraën die v E. selffs sullen weten
te bedencken , ende alleene gebleuen by myn redenen van
jnductien. Met ernstige vermanenge, dat hy hem wel soude
bedencken, die wyle soe eerlycke en proffytel. conditien,
een yegel. dagelycx niet voeren cómen , ende die ontsegt wesende , dairna te spade soude wordden beclaeght.
Ende alsoe ick desen al nettegen van hem anders niet en
Nebbe kunnen crygen als eene eyntel. excuse opte voors.
ongelegentheyt , hebbe hem zyne antwoirde beclaeght met
vele bewegel. redenen, soe raeckende die landen int gnael,
de prouintien van Vtrecht ende Hollandt, als hem seluen
int pticulier. Ende daerop myn affscheydt genomen , dat
ick v E. hiervan soude aduerteren, den seluen vermanende
dese sake met sulcke discretie by hem te houden, als luden met eeren toequame , die wyle hem niet als eere en
was aengeboden, hetwelcke hy oyck geloeft heeft te doene,
sonder dat hy jmmermeer daervan sal vermanen. My`n
heeren , het js my van hertten leet, dat ick dese sake niet
en hebbe kunnen brengen tot sulcken effecte , als v E.
333
wel hebben gewenscht ei begeert. Deselue niettemin biddende , dat het an my niet en heeft gehouden , vastelyck
te geloouen ; alsoe die goede genegentheyt die ick daertoe
hebbe gehadt , my daerinne myne vyff sinnen heeft doen
te wercke leggen , met hoope dat ick hem soude moegen
winnen. Remitteren niettemin in v E. goede discretie of
zy in dese sake noch voirder yet sullen begeren te doen
ofte gedaen te hebben, die wyle ick die by myn affscheydt
geheel gelaten hebbe, met pritatie van myn dienst allenss.
anders, naer myn vuyterste vermoegen. Waerinne v E. my
tallen tyden soe bereytwillich sullen vinden , als jck den
Almoegeri van ganscher hertten bidde ,
Myn heeren, v te verleenen, in gesontheyt, lanck, salich
leuen. Vuyt sGrauenhage den xxj en Decemb. 1590.
V E. goetwillich client,
C. Aerssen.
Hier en js anders niet nyeuws dan dat die van Zeelant
gescreuen hebben an die van Hollandt , dat aldaer waren
gearriueert denViconte de Turaine , Ambassadeur des Co.
van Vranckryck eri Palauesini van Engelant , mit mom'
de Buy , broeder des heeren van Plessy , sterck tsestich
psoonen, treckende naer Duytslant in legaé- , dat zy deselue
tsamen sullen deffroyeren , tot last van Zeelant , tot Rotterdam toe , latende vorts die van Hollandt mette reste
begaen etc.
De looperi tydingen van Bens, Perone eh: Corbeil en
continueren niet.
V E. sullen gelieuen ernstel. te dencken opte propoie
vaii- Raedt van State , opdat daerop tytel. goede resolug
genomen mach wordden ende te wercke gelegt, ten meesten dienste van lande.
Origineel.
334
CIX.
AERSSEN AAN HEERMALE.
21 December 1590.
Myn heere.
Wat myn wedervaren is by mr. Franchois Francq , sal
v E. gelieuen te verstaen vuyten bygevoeghden an myn
heeren die Gecóitteerde , daertoe dat ick niet besunders
en soude weeten te vuegen, dan dat ick wel kan mercken
dat hy goeden wille en genegentheyt heeft de prouintie
van Vtrecht dienst te doen. Maer dat zyn excusen alleenl.
zyn gesteunt op een achterdencken ende vreese, die hy
heeft van eene veranderinge inden jegenwoirdigen vreedsamigen staet van Vtrecht. Ende deselue geschiedende, dat
hy alsdan niet alleene zyn conditie soude quyt zyn , maer
oyck zyn practicque , die hy nv zeer goedt heeft , met tusschen vyff en sesse hondert gulden aen pensioenen, behaluen zyn eere en reputáe, die daermede oyck soude zyn
geengaigeert. Het welck hem in dese gelegentheyt zeer
qualycken soude cómen , soo hy seght , daervuyt flatmen
soude moegen colligeren dat hy van conditie soude begeren
versekert te zyn vor zyn lenen ; oyck niettegen Jatter
Benige veranderinge soude moegen ouercómen. Hoe wel
dat ick v E. desen aengaen geen ander sekerheyt van zyn
meyninge en soude weeten te doen, om oirsaecke dat ick
raedsamer geacht hebbe , dit ongemerct te laten voerby
gaen, als te laten blycken dat ick dese antwoirde soe verre
verstont , om niemande te piudicieren ende niet te gaen
buyten mynen last , daervan ick de naerder meyninge verstaen hebbe vuyt v E. pticulieren brieff an my gescreuen.
Andersss hebbe ick alles gedaen en vorgewent dat my heeft
gedocht eenichss s te dienen ; ende hoe wel te vergeeffs ,
ende dat myn affscheydt is geweest als v E. vuyten voirs.
brieff sal verstaen , soe is nochtans myn dienstel. bidden
(soe verre myn heeren die Gecóitteerde dese sake daerby
335
souden laten) dat v E. gelieue myne excusen aende selue
te doen ende hare E. te versekeren dat het my van hertten
leet js, ende dat ick hierinne myn vuyterste beste gedaen
hebbe. Aenbiedende deselue myn vorderen dienst, daer
docca-e- haer soude moegen pnteren. Ramer ghisteren wedergekeert zyri van Vtrecht , heeft my geleuert v E brieff
van xviij en deser , mitsgaders twee hondert guldens vorde
stadt van Vlissingen, die ick sal bewaren tot v E. naerder
beuel eh- last. U E. niettemin bedanckende van wegen die
voirs. stede , voir zyri gedane assistai eh- moyete in dese
sake. Ende behaluen dat des v E. daerdoer part eri deel in
der Engelschen gebeden sal hebben , (die welcke de letanie mede gebruycken, pro omnibus nobis bona facientibus)
sullen die van magistraet hem darvoer dienst ei vruntschap bethoonen, doccae haer pntereri. In alien geualle
houde ick my voir dit faueur an v E. hoochel. verbonden,
v E. niettemin alnoch rec6mandereri die glasen vensteren.
Dese hiermede eynderi,
Myn heere, jck bidde den Almoegeri v E. te verleenen, in
gesontheyt , lanck , salich leuen; my dienstel. in zyri goede
grE gebiederi. Vuyt sGrauenhage den xxj en Decemb. 1590.
V E. dienstw.,
C. Aerssen.
Resalutat te mea, die v E. oyck ten hoochsten recOmandeert den goeden Bloyere.
Origineel.
Cx. MAURITS AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
Ben spoedvereischenden brief aan den graf van Falkenstein
te bezorgen.
2 January 1591.
Mauritz , geboren Prince van Orangien , graue van
Nassau etc. , marquiz vander Vere etc.
Edele , erentfeste , hochgeleerde , wyse eij. discrete , be-
336
sondre goede vrinden. Wy hebben de welgeboren heer
Johan Philips , graue van Falkestein en' heer tot Ouerstein , onsen beminden neeff, gescreuen omme zeekere
naeken waeraen den lande merkelyken is gelegen. En op
dat s. L. onse brieuen ten eersten eg zeekersten behandicht worden , versoeken wy v L. hiermede ernstelick, terstonds eersen van v L. posten mette vors. onse brieuen
affteueerdigen en hem te belasten dat hie deselue s. L. in
allen diligentie ouerleuert. Ende hiermede,
Edele , erentfeste , hochgeleerde, wyse en discrete, besondere goede vrinden , zydt Godt beuolen. In sGrauenhaghe desen 2 en January 1591.
V L. goetwillige vrindt ,
Maurice de Nassau.
Origineel.
CXI. DE RADEN VAN GELDELAND AAN DE STATEN
VAN UTRECHT.
Betref ende den graaf van Valkenstein.
4 January 1591.
Edele , erentfeste , hoichgeleerde vnd seer discrete, jnzonders gunstige Heren vnd Bontgenoten.
Achteruolgende uwer E. schriftl. versoeck , ons op dese
vhere aengekommen , sullen wy uwer E. niet verhalden ,
dat wy alnoch gene andere wetenheyt hebben vande wederkomst des Grauen van Valckensteyns, dan wy uwer E.
in onse voorgaende ouergeschreuen , wtgesondert dat ons
op gisteren aenden auondt wt die schantze vp s'Grauenweert schryuents aengekommen, dat der schout van Raekenbroeck , secretaris des wolgebaren grauen van Valckensteyn , sich binnen Emmerick verhaldende, opten ij en desen
aldaer gekommen vnd die capiteynen vnd beuelhebberen
vertoent seker schryuents van syn G. wt die jngenamen
337
stadt Geseke geschreuen, meldende dat syn G. die fortune
tot noch toe gluckeliken gedient heeft. Mit versoeck datmen s. G. soude doen verstendigen, off der viant auer die
Macs ende Rhyn eenige vergaderunge maeckt eïi twelck
wy uwer E. ter gunstiger antwoirt niet hebben sullen verhalden ; dieselue uwer E. hyermede ,
Edele, erentfeste, hochgeleerde vnd zeer discrete, jnsonders gunstige Heren vnd bontgenoten, jn die protectie des
Almachtigen beuelhende. Geschreuen Arnhem den iiijen
January xvelxxxxj.
V E. seer goede vrunden vnd bontgenoten,
Die Raden des Furstendumbs Gelre
vnd Graeffschaps Zutphen.
W. Sluysken.
Origineel.
CXII.
MAURITS AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
Waar is de graaf van Valkenstein?
7 January 1591.
Mauritz, geboren Prince van Oraengien, Graue van
Nassau etc. , Marquis van Vere etc.
Edele, eerentfeste, hooghgeleerde, wyse ell discrete, besundere goede vrunden. Wy verstaen dat de welgeboren
onze beminde Neue, heer Johan Philips, graue van Valekensteyn etc., met zeker getal van ruyteren eh knechten
voor eenige dagen uyt dese prouincien vertrocken js, omme
den vyant daermede affbreuck te doen, zonder dat wy tot
noch toe van zyne wedelicompste alhier yet verstaen hebben. Ende alzoo den landen in dese occurrentie ten hoochsten daeraen gelegen js, dat deselue voor alle gevaer ende
peryckel gepreserueert worden ; te meer dat wy verstaen
dat den vyandt hem met merckel. getal crychsvolcx , zoo
te peerde als te voet , te gemoet js getrocken , zoo ver22
XVIII. J.
338
soucken wy v L. hiermede wel ernstel. ende jnstantel.,
met allen vlyt te vernemen waer s. L. nietten voors. crychsvolcké hem jegenwoordel. js vindende, ende ons daeraff jn
diligentie te aduerteren. Ende v`erwachtonde hyerop v L.
antwoorde , zullen WY hiermede dein Almogen bidden,
Edele, eerentfeste, hoochgeleerde, wyse en discrete, bezunders goede vrunden, v L. .te gespaeren jn voorspoet.
In sGrauenhage den vij en Jan rY 1591.
V L. goetwillige vrundt,
Maurice. de Nassau.
Origineel.
°XIII. TAFFIN ' AAN ' DE STATEN GENERAAL.
Kri gsverrigtingen in Frankrijk.
12 January 1591.
Messeigneurs.
Mes dernieres a V. S. sont du cinquiesme de ce mois ;
bien marry que depuis ce' temps la je n'ay eu moyen de
leur rescrire, pour les aduertir que le Ome a vne heure deuant jour, le chlr d'Aumale, accompagne des meilleurs
cap neS et soldats qui fussent dans Paris, est entre dans St.
Denis auec eschelles. Et ayant " taille en pieces deux corps
de garde et fait ouuerture de la porte quon appelle de
Paris, a donne auecq ses gens jusques au milieu de la
ville, auecq tel effroy que plusieurs soldats de la garnison
se jettans dans les fossez, s'en sont fuiz par dessus la
glace. Mais le gouuerneur de la place, appele de Vieques
(car le Sr de Lauerdin ne sy estoit mis que pour la def
fendre contre l'$espaignol, et y acquerir de l'honneur)
monta a cheual auecq ceux qui comme luy prindrent resolution de mourir plus tost que de fuir, qui faysoient en
tout 25 seulement, et rencontrant les ennemis en teste
dans la grande rue, les chargerent si viuement Tails les
339
mirent en fuyte, se 7sauuans les vns p la porte ouuerte,
es au1tres15 dessus les murailles ; y demeurant mort ledt
ciar d'Atunale, auecq plusieurs aultres, et aussy bon nombre de ,prisonniers, et se peut dire que lad e ville a este
,egInsemee vrayem.9nt leusement. Le lendemain ceux
de Paris enu,oyerent demander le corps dud t cheualier qui
leur fut rendu, vsaut tousiours le Roy de sa douceur ,accoustumee a lendroit ses enneniis. l'Ambassadeur du
Roy d'Espaigne ,estonne de telle disgrace , et entendant
aussi 1'estpnnement que les plus mutins de Paris en auoyent
prins,,,se resolut de s'en aller comme il a fait, partant de
nuit le 2 e jour d'aves, allans aussy auecq luy les plus
criminelz. Ce i ppement ,dudt ambassadeur, et la mort dudt
,chepalier s-uruenue en la necessite ou se retrou.uent ceux
de Paris (cas t le stier de bled qui poyse 240 iE, qui ne se
vendoit jl y a dig jours que 25 escus, se vend a present
40, et sy on commence a y menger de la chair de cheinaulx et, asnes)squiron.t de beau,coup, comme on espere,
,a,1:aduanceipent de leur reddition. Sa Mate a enuoye a
mesdames de Nemours, de Guyse et de Mayenne les passeports queues ont demande , pour sortir lad e ville. Le
Roy partit tout a la haste mardy dernier, auecq sa caualerie seulement, de deux lieues pres de Clermont , pour
aller a Compiegne (demeurant le due d'Espernon auecq ses
twupesallentour_ de Beauuais) mais on ne scait encore a
queue fin. Ii a donne le rendeuous a thus ses gens de
guerre, qui sont en Picardie, Brie et Champaigne, au 15e
de ce mois, a Creik.prps ,de Clermont, et aussy au mareschal de Biron qui a prins le fort de Fequan. Et a ceux
qui,sont entre.cy, et,Tours , le rendeuous est aux enuiron
de ceste.,villetau 14e ,,pour, puis 13 e joignans ensemble aller
la
- pact 9.ue commandera sa Ma te , qui a des grands desteins a la main et entre aultre sur L'on tient icy que le Roy a eu nouuelles que le S r Desdiguieres a prins Grenoble, et quil s'alloit joindre auec
22*
340
le S r de la Valette, pour assieger Aix en Prouence, en laquelle ville le Duc de Sauoye a faict son entree, jl a quel
jours. Ceux de Marseille demeurent cois sans se-ques
declarer, leur ayant l'Empereur des Turcqs escrit que s'jls
ne se maintienent soubs l'obeyssance du Roy, jl leur deffendra de traffiquer en ses terres et leur fera la guerre.
Monsieur de Guery est prest d'entrer en Sauoye auecq
vne bonne armee. Monsieur de Montmorency s'est fait du
tout quite de ceux qui estoyent entrez d'Espaigne en Languedoc. Il se doit rendre bien tost pres du Roy, pour y
exercer l'estat de Connestable, et amenera sa fille auec
luy, fort belle damoyselle de 15 a 16 aus, on dit que eest
pour la warier auecq monsieur le grand Prieur, mais it y
en a quy pensent que ce sera auec vn plus grand; on le
scaura auec le temps. Le mareschal de Matignon a prins
Muscidan, et est a put deuant Perigueux auecq 9 canons.
Je n'ay rien entendu de Bretaigne depuis mes dernieres.
Il ny a encore rien d'asseure auec le S r de Bobigny. Je
prieray Dieu etc. A Mantes ce 12e de Januier 1591.
Soubzigne, de Taffin.
Kopt'.
CXIV. MAURITS AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
Convoyeren der Ambassadeurs van Frankrijk en Engeland
naar Duitschland.
14 January 1591.
Mauritz, geboren Prince van Oraengien, Graue van
Nassau etc. , Marquis vander Vere etc.
Edele, eerentfeste, hooghgeleerde, wyse ende discrete,
bezundere goede vrunden. Alzoo wy noodich gevonden
hebben dat de heerera Burchgraue van Turaine, Ambassadeur des Conincx van Vranckryck, en Horacio Palavicino,
341
Ambassadeur van Coninginne van Engelandt , van Vtrecht
ouer landt worden geconuoyeert naer Duytschlandt , ende
daeromme ordre gestelt hebben , dat eenighe compaignien
peerden tot dyen eynde op hun wachten. Zoo versoucken
wy v L. hiermede , dat ghy de ghene dye aldaer met onze
patente zullen aencommen, naer behooren en tot minste
quetse vanden huysluyden wilt doen quartieren ende accommoderen. Lastende den ritmren uyt onzen name wel
expresset. datze hun onthouden van alle foullen en onbehoorlicke exactien. Behoudelick dat de ghene dye alreede
jnde Betuwe gelogeert zyn, aldaer blyuen ende nyet verandert en wordden. Hiermede
Edele , eerentfeste , hooghgeleerde , wyse ende discrete ,
bezundere goede vrunden, zyt Code beuolen. In sGrauenhaghe den xiiij en Janry 1591.
V L. goetwillige vrundt,
Origineel.
Maurice de Nassau.
CXV. PROPOSITIE VAN BUZANVAL.
Betoog hoe het belang der Vereenigde Provincien vooral dringend
vordert , den Koning met Bene geldleening te helpen.
26 January 1591.
Messieurs.
Jespere que le passaige du Viconte de Turaine par ces
prouinces aura apporte du contentement a V. S. pour beaucoup de suiectz, mais principalement pour auoir entendu,
de la bouche d'vng seigneur de telle qualite , la bonne et
continuelle volonte du Roy mon Souuerain enuers vie
Estat , laquelle luy accroit journellement par les bons offices que vous luy rendez en ses necessitez.
Je vous puis asseurer que mond t Sr le Viconte at receu
vne tresgrande satisfaction en l'allegresse quil a remarque
342
en chascun de vous én particulier, et en foils en- ge=
neral, a honnórér ce qui venóit de' lá párt` du Rby, qui
le faict bien esperer de ce quit ' át ténd de sécours' dé ces
prouinces.
Or cómmé son seiour' p décá n'á este qué d'uri' brier
passaige, áussy n'a il' pane a V. g. quen l^°reff et` soiumái`rement, m'ayant laisse la cha'rge', giii niàuoit estd'impóièe
par le Roy, de vous discóurir plus párticulierement
le menu` de ses affaires, et de ses desseings et jnthiitióni
sur le voyage de monsr4 de turenne.
Ce que jèssayeray de faire le plus' brieuéínént Oil na
sera possible , ne prennant sinbn' éë' qui me sëmbleiá'
cessair pour vous faire éognoistirè' l'estáti 6t le' besoi'n.'i de
nos affaires et 1'vtilite des vrés.
Il n'y a celuy de vous, mesigileurs", qui ne sa'èhé q6.16
puis plusieurs ánnees4 énÇa le Roy d'Espaigne n'a eu aultre but qué de sóubt'nectre toute la chrestiente
rannie , assubiectissant ceux que nature luy auoit donne
pour subiects, tr'e'sviolent, et
qui surpasse les bornes de (que) Dieu, nature et la raison
ont pose aux modér' èz et legittim'es`
Quant aux peuples qui estóiént neZ` s6\itz átiltré}s loix
que les siennes, jl s'est serui du pretexte de la religion
pour les amener au mesme joug que les siens naturels.
De ceste derniere espece de tyrannie nous font foy les
guerres meues p ceste maison en Allemaigne, celles contre
lÁ.ngièterre , áesqueltès Iá ménióir` e e'gt encores tbuté iecenté, et les gèrriisséméns et iriise'red fnïts dd Iortib.68
tesinoignent ássez èesté
De lá première, ces nobles pretiince g , jadi tint $drissantes ét qui óut faict fieu^ "^ir' 16ii$s des
justes loig , e^. párlarit asse'z de 146rtë 0e je ri'en
ray aultres exemples.
Cnnséil d'Espaigrie; pour
Or voyez mes'sieurs l'habilite
paruenir auecq seurete au point de leur ambitiéri jlz ont
e
dë=
à^ s^` t^"-
'ém^irè's.
amb'i^.b^.
alle^(ë=
^
343
bien juge que d'Espaigne , qui est comme le coing et extremite de l'Europe, on ne voloit commodement sur les aultref,i royaumes chrestiens, jlz ont veu quil falloit estre assis
au milieu pow estendre facilement ses bras p toutes les
extremitez, jlz se son t souuenus que les princes qui auoient
jadis estandu plus largement leurs aisles sur la chrestiente,
auoyent leur siege en France, comme Charlemaigne, 'Joys
desbonnaire et aultres descendans de ce tige.
Cest pourvoy jl a long tamps quils sap pent nte royaul111Q p. soubz terre, attendant l'occasion de lesbranler ouuertement et s'en approprier s'est elle montree, jlz ont laisse
tote aultre be8oingne en arriere, pour venir donner le
coup a ce coeur de la chrestiente.
Et la, mprt du, feu Roy n'est pas si tost arriue, que
comme , le sang au corps humain p quelque grand effroy
abandoune les aultres pties et se rend droict au coeur,
ceux aussy, craignants de faire faulte a ceste occasion , et
effroyez ce la vertu et valeur de nte Roy pt regnant,
out quiets 01,1,11 les aultres emprinses , pour donner droict
a, 1a France.
Do 1 ces grand4 preparatiffs qui se redressoyent contre
lAugleterro 000 comme , et la honte oubliee
quils. ont recent a leur dernier effort.
I la les continuels assauts, quilz ont faict a ces nobles
prouinces, ont este rallantis et differez, jusques a quieter
ce 404 estiNent leur propre , pour envahir celluy daul, et ou j4z n'ont aucun droict.
Je vous repute ces choses Mess rs pour vous faire toucher
et a droict ot a quel jnterest vous et les aultres
princes de la Chrestiente auez en la conseruation de nostre estat, puis que vostre capital ennemy met vne si
grande where a sa ruyne.
Quelques anciens ont donne des preceptes comme il failbit et on pouuoit faire son prouffit de son ennemi. Vous
pouuez maintenant proufiter a la lecon que vous faict le
344
Roy d'Espaigne, qui est, que vous ayez plus loeil sur les
affaires de France que sur les vfes pticulieres.
Or le Roy mon souuerain s'est jusques a ceste heure
courageusement et heureusement oppose aux desseings de
1'Espaignol et soubstenu presques seul , au moings sans
vne remarquable puissance destrangers , ses efforts , maintenu son estat contre les rebellions de ses subiectz , les
jnuasions du ducq de Lorraine , les assauts du duc de
Sauoye et les armees entieres du Prince de Parme, composees et de vieux soldats et de grands et renommez capitaines.
Mais luy estant difficile et comme jmpossible a la longue de supporter ce faix tout seul, j1 a faict solliciter et
recercher les princes voisins et liez auecq sa Ma te de
mesme jnterest d'estat et de religion, pour faire vne generale et legittime opposition aux attentatz jniustes de
lEspaignol.
Et certes, Messieurs, sa Ma te a dequoy se louer de ceste
recherce, car il a trouue en eux de la volonte de porter
vne partie de ce fardeau , et les princes protestans d'Allemaigne luy out taint donne , de quoy esperer de leurs
secours, que sa Ma te a depesche mons r le Viconte de Turenne pour aller recueillir le fruict de leurs amiables offres et promesses, et en ce temps quil en auoit plus a faire
pres de sa psonne.
Vous auez veu que la Royne dAngleterre a joinct au
susd t S r viconte vn sien Ambassadeur , et de ses moyens
assez largement , pour jnciter de plus en plus lesds princes
a mectre en effect ce quils ont promis de faire.
De sorte que si vous considerez la qualite de celluy que
le Roy a enuoye (qui est certes telle quon ne lemploieroit
a la poursuicte de vaines esperances), si vous regardez a
ladionction qui a faict la Royne d'Angleterre de son Ambassadeur et de ses moyens, queue me vouldroit hazarder
sur des bruicts jneertains et friuoles conceptions, vous ju.-
345
gerez assez que le Roy sera assiste d'vne bonne et forte
armee d'Allemaigne a ce printemps.
Vous me direz : Cest ce que nous demandons, et aurons
de quoy, apres tant de trauaux et despence, nous reposer
vn peu et rafreschir, a lombre et abry de ces grandes forces d'Allemaigne.
Je ne pense pas, Messieurs, que vous me respondiez en
ceste sorte. Les plus froids et moins entendus aux affaires
du monde pourront p auenture se flatter de semblables
paroles et cercher conuerture a leur negligence en ceste
responce, mais ceux qui regardent de plus pres les choses,
et qui apportent de lardeur et du zele au bien publicq ,
jugeront auecq moy et diront.
Que eest a ceste heure quil fault mectre viuement et
vnanimement la main a loeuure et imiter ceux de lequippage du nauire, qui se voyans en esperance d'aborder bien
tost au port, s'echauffent tous p des joyeuses et chaudes
acclamations et se renforcent a bien faire le manoeuure ,
affin que la paresse et negligence d'vn peu de temps ne
les face perdre les fruits de tant de trauaux passez.
Daultrepart les affaires ne sont poinct encores en si bel
estat, et nont point encores le vent si en pouppe, que l'aide
et contribution d'vn chiin ne soit bien necessaire pour les
faire venir a bon port. On ne scauroit apporter trop de
matiere au bastiment de cest edifice. Ii surviennent mille
occasions en telles affaires, on faulte de vingt mille escus
ruine toute vne armee et rompt vne belle entreprince. Et
quel regret vous seroit ce , si vous voyez ce bastiment
amene jusques au feste , et que , par faulte dauoir jette
quelques tuilles pour le couurir , jl vint a deperir.
Possible, Messieurs , entendez vous que je vous declare
plus particulierement les vtilitez que vous pouuez esperer
en vte pticulier de ceste depence et de ceste armee. Car
celles que vous auez soustenues , et soustenez journellement , sont telles que si on ne vous inonstre vn notable
346
et apparent prouffict en ceste cy , vous la pouuez refuser,
et auecq lit raison qui nous diet que la chemise nous est,
tousiours plus proche que le pourpoint.
Je vous en diray doncq quelques vees s , apparentes, que,
personne de sain jugement ne peelt, aller au contrare.
Premierement: par le seul bruit de ceste armee le Prince;
de Parme, qui vous est tousiours sur les bras, demeure en
eschec, et si perplex quil n'osera riep, eutreprendre eoutre
vous , ny sattacher a aulcune de vos plakes, peur de, dq
failler aux lieux ou larmee pour-roi1 doneer.
Puis: quand it luy verra tourner la Leste vers la Ereace,,
qui doubte quil ny tourne asy toutes sea forces, pour.
empescher l'esclat que fera ce tonnaire ou il. tomb,era.
Et cepen.dant vous voyla: deliurez, djnfinies despences, esquelles vous, estiez suietz, ayapt, lenneaty dans, vos eetrailles; et le prest d'vne petite sornme vous, en, espargnera, e
Bien grandes, et possible vous fera recouurer des moyens,,
ou d'affermir ou d'estendre vos frontieres., en sorte, glen,
deuiendrez et plus asseurez et plus opudens.
Que: si quelque belle occasion, se presente pow le, bieu
et lauantaige de vos affaires, jl ne fault point doubter que
monsieur le viconte de Turenne ne soit bieu ayse d'y apporter laucthorite, quil aura en lade armee, pour fake vn
bon seruice a eest estat , auquel jl a tousiours ei vue singuliere jnclination et qui luy est augnientee par la borne
reception que luy auez faicte. Ce quil fera daultant ply
volontiers quil est bien asseure de la valonte du Roy pain
ce regard, qui est en vos endroicts toette telle que Ja
scauriez desirer.
Et croyez messieurs que ce vous sera vue tresgran4p
commodite d'auoir comme en oostre disposition vue armee
qui aura couste quatre ou cincq eens mille escus a leuer
et faire marcher, en vous eslargissant pour lors de quelque
honneste et raisonnable somme , pdessus le prest que sa
Mate requiert de vous maintenant,
34'7
Mais cela sera a vostre discretion de l'appeller et de
vous en seruir pour quelque bon et present effect , ou
bien luy laisser faire son chemin.
Quaht a moy, jestime que vous pourrez faire naistre occasions que vous rachapteriez d'vn million de florins la
presence et assistence d'vne telle armee , pour soubz ses
aisles et en sa faueur fair vng tresauantageux effect a
\die patrie, et qui ne vous coustera comme rien prenant
a propos ceste commodite.
Autrefois , Messieurs , aux despens presque de vostre liberte, vous auez essaye de mectre la France en guerre auecq
Pliespaigne et auez discouru auecq grand raison qu'vn estat
tel que le vostre ne pouuoit en fiïi finale resister aux continuels efforts d'vn si grand ennemy, sans lay en mectre
vn aultre en teste quy rut Missy puissant que luy, soubz
lombre des aisles duquel vous puissiez 4 man& vte liberte.
Vous attez maintenant ce que volts auiez desire . ; la
France est notie auecq Pllespaigne d'vne genierre cruelle,
et ce sans que vous y ayez rien hazarde. Ceste guerre est
telle quelle ne: se pourra terminer sans vn grand soulagement a vos affaires, si vow continuez vos bon g offices enuers nostre Roy. Qui plus est , vous obtenez tacitement
vn grand bien, qui a ton.sio-urs, plustost este en vos desirs,
qtenVog eVetattees, cest vnei alliance bonne et certaine
duet% iffè Roy , alliance a atutelle que lien ne peult
phis obliger vn coeur genereux a auoir soing de vie Men,
que la smittenatice perpetuelle quit aura de tos assistences
en ses necessitez.
Car vous scauez combien les aultres ligues ont peu de
duree on fondement, qui Ad font pour des jnterestz plus
esloignez , que ceux de la liberte des corps et des ames,
et pour des respects particuliers dambition. On les graue
auecq vne plume sur du papier, mais alles ne prennent
ordinairement racin_es dans les coeurs, de sorte que ce n'est
le plus souuent que plume et papier choses fort legeres.
348
Au contraire , celles que des mutuels bons offices ont
engendre , elles nont que faire des formules ciuiles , elles
prennent leurs forces de la nature, nayant riep au monde
plus naturel que procurer le biera de ceux de qui nous en
auons receu.
Elles produysent tousiours des bons et durables fruicts,
principallement quand elfes soot semees en vn bon Eons,
comme est celuy de nostre Roy, qui a le coeur aussi blanc
de touter laschetez , tromperies et tyrannies, comme est
blame la fleur de liz de ses armes.
Or done , Messieurs , pour faire fin : puis quil est sans
doubte que vous tirerez les premiers emolumens de ceste
armee , laquelle a sa monstre fera jetter les yeux et les
mains de toute 1'Hespaigne sur la France et par ainsy
vous donnera quelque repos en voz maux.
Puis que le Roy a enuoie vn seigneur de telle qualite,
comme est monsieur le vicomte de Turenne , pour la commander et conduire , eest a dire vn psonnage qui a acquis
vne singuliere prudence aux affaires de la paix et de la
guerre, p les longues et continuellen fatigues qui lont exerce,
auec beaucoup de gloire depuis plusieurs annees , qui est
pticulierement affectionne a vie estat et qui est vne des
meifleurs pties du coeur de life Roy.
Puis que les Princes et Estats de la religion apportent.
chill sa pt et portion a eest oeuure, je veux croire quen
ceste concurrence pale vous ne demeurerez pas les bras
croisez , et que vous contribuerez selon voz accoustumees
bonnen affections , pour la leuee de ceste armee, ce que
vous pourrez de vos moiens.
Or, de cecy le Roy mon souuerain a eu telle asseurance,
quil ma enuoie vers voz seigneuries, pour vous requerir en
eest conjunction vniverselle des princes affectionnez a la
religion , de luy airier et subuenir par prest , pour les fraiz
de ceste guerre, de la somme de cent mille florins.
Et pour eest effect m'a faict expedier vn bon et ample
349
pouuoir, taut pour toucher lad e comme, que pour en passer
les obligations necessaires.
Faict et propose en lassamblee de Messieurs les Estats
Generaux des Prouinces Vnies des Pays-Bas a la Haye
ce xxvj jour de Januier 1591, p moy gentilhomme ordinaire de la chambre du Roy et enuoye pour eest effect p
sa Ma te vers lesdl sieurs Estatz , signe Buzanval.
Colonne , et trouue accorder par moy ,
Kopy.
C. Aerssens.
10. Vergadering. 25 October 186L.
Bibliotheek. -- Register van losse stukken op het archief te Harderwijk. -- Evert van Weede van Dijkveld. -- Ambassade
naar Algiers en Tunis. — Stukken voor de geschiedenis der
jaren 1590 en 1591.
Bibliotheek. Ten geschenke ontvangen :
van den schrijver :
Histoire du régiment de Latour , par le Colonel Guillaume.
Gand, 1862. 8°.
van den Schrijver :
R. Chalon , Recherches sur la seigneurie des Hayons. Brux.
1862. 8°.
R. Chalon , Stati.stique rétrospective. kat de la population
du duché de Bouillon. Overdruk uit de Revue d'histoire et
d'archéologie.
van den Schrijver :
P. A. Leupe, De Drang Benoea's of Wilden op Malakka in
1642. Overdruk uit de Bijdragen tot de taal- , land- en volkenkunde van N. I. , 4e dl.
Herbert de Jager. Overduk als voren.
van den Heer P. A. Leupe :
Datos historicos relativos a la inscription que en el a^^o de
350
1859 se ,poloco en una Lorre de ,Mena Ionia, .Jonde es o
presa y murió la reina doña Blanca, de a Borbon,, , e, wa .de (D.
Pedro de Castilla. .Cadiz , 1859. ,8°.
van , den Schrijver :
A. van Eck , 1Tnkele opmerkingen , over en naar aanleiding
van . de Credietvereeniging ,en de beide . kypoíheekoanken, in 1Y0crland bestaande. Gorinchem .1862..1°.
van den Schrijver :
G. H. van Senden , Geschiedenis der Hervormde Gekte
aan de Leur. 's Hertogenbosch , 1862. 8°.
van den Schrijver :
Mr. P. van den Brandeler, lnventaris van het Archief der
Gemeente Dordrecht , le gedeelte. Dordr. 1862. 8°.
van den Schrijver :
Dr. A. de Vries , Lijst der stukken betrekkelijk de geschiedenis van de uitvinding der boekdrukkunst, berustende op het
raadhuis te Haarlem. Haarlem , 1862. 8°.
van den Schrijver :
C. W. Bruinvis, Gezigten op Alkmaar, ,geschiedkuncige mededeelingen , bij teekeningen van B. G. ten Berge. Alkmaar,
1862. 8°.
van den Heer C. W. Bruinvis :
Het beleg der stede Alkmaar in 1573 , .naar, aanteekeningen
van ooggetuigen geschetst. Arnhem , 1862. 8°.
van den Heer Ul. Capitaine.
Rapport sur les travaux de la Sociéte libre d'émulation,de Liége.
Liége , 1862. 8°.
Catalogue explicatif des ouvrages de peinture etc. ,exposés au
salon de 1862. Liége , 1862. 8°.
Discours prononcé par M. le Baron . de Macar á ,la séance
publique tenue le 15 Juin 1862, par .le Societe libre d'emglation.
Liége, 1862. 8°.
Le progrès au dix-neuviéme siècle par _Emile l'Hoest } pièce de
vers, qui a obtenue la médaille d'or au concours , Quvert en 1860,
par le SociJ d'emulation. Liége , 1862. 8°.
351
van den Schrijver :
Dr. W. J. A. Huberts , Tijdrekenkundig register van alle
oorkonden in het seed. archief e Zutfen berustende , 2e deel.
Zutfen, 1862. Er.
van den Schrijver :
Jhr. Mr. A. van Akerlaken , De banken van leening in
Nederland in ha algemeen en de bank van leening te Hoorn in
het bijzonder. Hoorn , 1862. 8°.
van den Schrijver :
J. ter Gouw , Beknopt historisch overzigt van onze nationale
schoolwetgevi n g. Amst. 1862. 8°.
J. ter Gouw en H. W. Bloem , De tentoonstelling voor
onderwijs te Amsterdam in 1862. Amst. 1861. 8°.
van den Schrijver:
J. H. van Lennep , Jan Davids' Boekekraam , aflev. 19,
20. Haarlem , 1862. 8°.
In ruiling ontvangen :
van de Kon. Akademie van wetenschappen :
Verslagen en Mededeelingen , afd. Natuurkunde , XIII. 3,
XIV. 1.
van de Smithsonian Institution :
Results of meteorological Observations , 1854-1859 , vol. I.
Washington , 1861. 4°.
Report, 1860.
Miscellaneous Collections, vol. I—IV. Washington, 1862. 8°.
Manual of public libraries , institutions and societies in the
united states und britisch provinces of North America, bij Avni
Rhees. Philad. 1859. 8°.
Annual report of L. Col. J. B. Graham for the year 1858
on the improvement of the harbours. Wash. 1859. 8°.
van de k6nigl. Akademie der Wissenschaften zu München:
Sitzungsberichte , 1862 , I. 1 , 2 , 3. München , 1862. 8%
van de Société archéol. de Namur :
Annales , VII. 3. Namur , 1862. 8°.
van het Institut archéol. Li6geois
352
Bulletin , V. 2. Liége , 1862. 8°.
van de Redactie :
. 4r#
Messager des sciences historiques, 1862, 2. Gand, 1
van de Société scientifique et littéraire du Limboirg:
Bulletin , V. 2. Tongres , 1862. 8°.
van de Société d'histoire et d'archéologie de Genève:
Memoires et documents , torn. XIV. Genève , 1862. 8°.
van het Prov. Utrechtsch Gen. van K. en W.:
Verslag van het verhandelde in de algem. vergad. 24 Junij 1862.
Utrecht, 1862. 8°.
van de Literary and philos. Society of Manchester :
Memoirs, 3e Series , I. Manchester, 1862. 8°.
Rules of the lit. and Phil. soc. Manchester, 1861. 8°.
Proceedings , 1861/1862.
van het Indisch Genootschap :
Verslag van het verhandelde op de algem. vergad. 26 Mei 1862.
Register van losse stukken op het archief der stad Harderwijk
berustende, van af de komst van Alba tot de pacificatie van Gend,
1568 tot 1577. Medegedeeld door den Heer Mr. G. A.
de Meester.
N°. 1. 1568, 3 Februarij. Brief van den stadhouder,
graaf van Megen , aan Harderwijk ; de koning zal in de
Nederlanden komen ; maar den hertog van Alva heeft hij
als gouverneur gezonden ; hij gelast dat men hem als zoodanig zal erkennen. Vroeger Loquet 83 N°. 62a.
N°. 2. 1568, 8 Maart. Copie missive van den hertog van
Alba aan den Stadhouder van Gelderland, ten einde alle
kwade leeringen, secten en dwalingen uit te ioeijen, is het
noodig, de kwade en verboden boeken te veeren en te niet
te doen. Daarom zal den 17" Maart in de steden van
Gelderland de aanslag volbragt worden om alle winkels en
cameren van boekverkoopers en printers te doen doorzoezoeken , te sluiten en te verzegelen ; daarna zullen een
353
ot, met. geestelijke lieden met eenige geleerde mannen
, ' erd wordej., om in tegenwoordigheid van eenen
?i:L het gerigt , die boeken te visiteren en bij eenen notaris te doen inventariseren , die goede en kwade boeken
elk bijzonder. De goede boeken zullen wederom gegeven
worden en de kwaden bij de visitatoren blijven , waarvan
zij het dubbel van inventaris aan den Raad des Hertogs
zullen overzenden, om vervolgens daarin te doen naar behooren. Tevens werd eene lijst van verboden boeken gezonden. Ernstig wordt den rigters en amptluiden der
steden bevolen om de zaak secreet te houden, als zijnde
van groote importantie om de visitatie met vrucht te kunnen doen. Vroeger Loquet 3 , N°. 31. 15 Maart 1569
werd dit herhaald. Vroeger Loquet 83, N°. 63 a. Zie ook
20 Sept. 1570. Vroeger Loquet 83, N°. 635.
N°. 3. 1568, 9 Maart. Copie-brief van den stadhouder
van Gelderland aan de koninklijke commissarissen als assessoren, benevens burgemeester, schepen en raad der steden , om op bevel des Hertogs justitie te administreren
tegen de gevangen kerkenbrekers en beeldstormers. Vroeger Loquet 20, N°. 18.
N°. 4. 1568, zonder dagteekening. De schepenen van
Harderwijk verzoeken van de judicatuur der gevangen beeldstormers ontslagen te zijn ; om dat de hooge overheid de
apprehensie en aantast gedaan heeft in zake crimen laesae majestatis, omdat de schepenen novitii zijn , geen der
ouden is gebleven, iets dat in Gelderland elders niet geschied is ; de willekeur of privilegien der stad hebben zij
nooit gezien; de zaken die nu worden behandeld zijn bij
menschen gedachten nimmer geschied. Zij zijn bloedverwanten onder een. De Stadhouder antwoordt dat den
schepenen twee regtsgeleerden van 's konings wege zullen
worden toegevoegd , dat zij zich dus niet hebben te bezwaren 's Hertogs bevel na te gaan en in deze kennis te
nemen. Vroeger Loquet 23 , No. 22.
XVIII. J.
23
,geep
354
N°. 5. 1568, 11 Maart. Instructie voor de nieuwe schepenen door den Stadhouder gegeven. De verordende en
nieuw aangestelde schepenen en wethouders zullen den e4d
afleggen in handen der commissarissen Peter van Apeltorn en Johan Urdt. Zij zullen den secretaris, de rentmeesters en alle ambtenaren en bedienden , die geene
goede catholijken zijn afzetten ; zij zullen zekeren Hannes
Leydekker , die afgezet was omdat hij den drost genegen
was , op nieuw aanstellen. De drost zal uit een voordragt
van vier en twintig goede catholijken twaalf gemeenslieden
aanstellen. De kerken moeten hersteld worden.
N°. 6. 1568, 11 Maart. Inventaris der privilegien op
het stadhuis te Harderwijk in de privilegie-kist gevonden.
Jacob Botter , landschrijver op de Veluwe , was door don
Stadhouder gezonden om de privilegien te registreren in
tegenwoordigheid van Henrik van Sevener , burgemeester
en Dirck Voet , secretaris ; benevens copie der acte, dat
de Stadhouder in tegenwoordigheid van Peter van Apeltorn, Johan Urdt, mombres, en Dionys van Wesenhagen,
raad , den burgemeesters , schepenen en raad , voor zooverre zij tegenwoordig waren, te weten Marten Coolwagen,
Herman van Oldenbarneveld, Hadaman van Wijnbergen,
Brand van Delen, Jacob Hegeman, Willem van Wijnbergen, Egbert Renger en Gerrit Voet, uit naam des konings
op bevel des hertogs van Alba ontslaat, de sleutels afeischt
en alle privilegien. Vroeger Loquet 15, N. 51.
N. 7. 1568, 15 April. De Stadhouder antwoordt de
regering , dat vermits de voortvlugtigen voor den Hertog
van Alba gedagvaard zijn, men hun de stad behoort te
gunnen en niet te verbieden , om haar schijn , bescheid,
condschappen en bewijs te erlangen, tot dat zij naar Brussel reizen. Vroeger Loquet 83 , N°. 62°.
N°. 8. 1568, 30 April. Copie van het placaat des Konings door Urdt geteekend, dat door de commissarissen
van Alba te Harderwijk gedagvaard zijn, Reijer van Spuel-
355
-den, Jan Touwes , mr. Wilhelm Barbier , Henri c Hasen ,
Gerrit van Spuelden, Henrick van Spuelden , Hubert Bitter, Gerrit (geve, Richolt Rampen, Baltus Rampen, Evert
Andriesen, Wolter Hegeman, Claas Cardemaker , Jasper
Arent Lubbertsen , Jan Hoemaker , Pauwel Pelsemaker,
Coert dienaar der stad, Daniel Rensen, Cosyn van Spuelcoop van Spuelden , Albert Wolters , Wolter Huberts,
Wilhelm Knyff en Gerrit Segers met zijnen zoon , om zich
voor den Hertog of de gecommitteerden te ontschuldigen
van de vlugt, afwezen of schuiling. Dat evenwel geen versehenen is; dat de achttien eerstgenoemden beeldstormers
zijn, dat Reyer van Spuelden, Henrick Basen en Rensen
de predikanten hebben gelogeerd , ze geleid en teruggebragt; dat de laatste zes personen de wapenen hebben opgenomen en den heer van Brederode gediend, alzoo openbaarlijk gerevolteerd en gerebelleerd zijn tegen den Prins.
Daarom wordt ter instantie van den procureur generaal ,
den eersten dienaar, deurwaarder of ander officier, de bevelen in Gelderland voltrekkende , gelast de personen te
dagen.
Hierbij zijn gevoegd instructien voor burgemeesters ,
schepenen en raad en den gerigtsbode , hoe in dezen te
handelen, benevens de verklaringen dat de dagvaardingen
Zijn geschied. Vroeger Loquet 83, N. 621.
N°. 9. 1568, 30 April. Brief der regering van Arnhem
aan die van Harderwijk , berigtende dat zestig burgers
iedere nacht met een gedeelte der regering en der raden
van den Koning op de wacht trekken, dat niemand zonder
onderzoek de stad mogt binnen komen en de Geuzen
verdagen waren. Vroeger Loquet 60 , N°. 7.
N°. 10. 1568, 17 Mei. Brief van Nijmegen aan Harderwijk over het afeischen der tolbrieven van de Harderwijker burgers door den tollenaar te Nijmegen. De stadsregering kan hier tegen niet waken, want hij heeft de tol
van den Koning gepacht. Vroeger Loquet 25 , N°. 21.
23*
356
N". 11. 1568 , 15 Januarij. Copie , geteekend Lamzweerde , der volmagt van Alba aan de commissarissen, om
den aartsbisschop van Utrecht bij te staan. Vroeger Loquet 42 , N°. 27.
N°. 12. 1568, 18 Junij. Wolter Krytsen en Marry
Everts zijne vrouw , dragen aan de gildemeesters van het
sint Joosten gilde eene losrente over. Vroeger Loquet
50, N°. 6.
N°. 13. 1568, 29 Junij. Brief van des konings raad
aan Harderwijk , de scholtus van Putten en Ermelo worden gelast om dertig huislieden te ontbieden om des nachts
in Harderwijk te waken. Vroeger Loquet 60, N°. 8.
N°. 14. 1568, 3 Julij. De Stadhouder zendt in Harderwijk een vaandel soldaten. Geschreven met spoed uit
het leger te Groningen. Vroeger Loquet 17, N°. 15.
N°. 15. 1568, 16 Julij. De rekenkamer verklaart geene
possessie van novale tienden te erkennen , daarom zal
Bentink die voor den Koning ontvangen. Vroeger Loquet
24, N°. 6.
N° 16. 1568, 30 Julij. Brief van den Stadhouder aan
Harderwijk. Hij geeft toe aan een verzoek om de soldaten te verleggen. Vroeger Loquet 17, N'. 16.
N°. 17. 1568, 20 Augustus. De Stadhouder verzoekt
aan Harderwijk zorg te dragen tegen redelijken prijs voor
proviand , benoodigd voor tien vaardelen krijgsknechten
die onder Ermelo zullen kamperen. Vroeger Loquet 17,
N°. 16a.
N°. 18. 1568, 24 Augustus. Copie van een brief van
Alba aan den stadhouder van Gelderland ; zij die nog niet
gestraft zijn, maar zich toch bezwaard gevoelen wegens
het deelnemen aan den opstand , zullen zich binnen veertien dagen bij den raad moeten aangeven. Vroeger Loquet 3, N°. 32.
N°. 19. 1568, 20 September. De stadhouder verzoekt
Harderwijk om meel voer het leger te Nederharen naar
357
Nijmegen te zenden. Vroeger Loquet 17 , N°. 16 b . Harderwijk en Elburg maakten zwarigheid om dat op hare
kosten te doen; 's konings raad beveelt het en dreigt met
de ongenade des Hertogs. De schout te Ermelo moet paarden leveren tegen 7 stuivers daags. Vroeger Loquet 60,
N°. 9.
N°. 20. 1563, 14 October tot 8 November. De commissarissen des Konings bevelen de regering van Harderwijk, Gerrit Mauryssen, Sweer van Hoeclum, Ernst Witte,
Wulf van Ommeren, den gewezen secretaris Dirck Voet,
Gerrit Voet en Frans Wilhems, tegen 13 November voor
den Hertog van Alba te dagvaarden; benevens het exploict
en verbod aan pachters enz. , om iets hun toekomende of
verschuldigde te betalen. Last van de commissarissen om
de goederen dier personen in beslag te nemen en inventaris
te maken der goederen van Gerrit van Spuelden, Helmich
van Spuulden, Richolt Rampen , Baltus Rampen , Evert
Andries en Jasper Arent Lubbertsen , Jan Hoemaker,
Coert dienaer der stad, Daniel Rensen , Cosyn van Spuelden , Coep van Spuelden , Aart Woltersen , Wolter Huyberts , Willem Cnyf en Gerrit Zegers met diens zoon.
Verklaring der schepenen dat aan den last voldaan is.
Vroeger Loquet 23, N°. 23. Den 14 en October gaven de
commissarissen last om de goederen der bovengenoemde
personen in beslag te nemen. Vroeger Loquet 83, N°.
625. Den Men November werden Gerrit Maurissen C. S.
op nieuw gedagvaard. Frans Willemsen had op last van
Ernst Witten en Gerrit Maurissen de beelden gebroken ,
de materialen waren zijne belooning. Van Hoeclum en van
Ommeren hadden de predikanten onthaald en afgehaald
en . in hunne huizen ongeoorloofde bijeenkomsten gehouden.
Vroeger Loquet 83, N°. 626. In Februarij 1569 werden
de dagvaarden herhaald. Vroeger Loquet 83, N°. 631.
N°. 21. 1568, 22 November. Copie van eersen brief van
Alba aan de p. raad van state te Brussel. Hij somt de
358
voordeelen op de wederspannigen behaald op en schrijft
eersen dankdag uit. Vroeger Loquet 2 , N. 1,
N°. 22. 1568, 9 December. Copie der acte van den
deken en het kapittel van sint Marie te Utrecht, waarbij
zij in plaats van den overleden pastoor Nicolaas Joannis
wederom aanstellen den vroegeren Rutger van Baar. Vroeger Loquet 42, N°. 28.
N°. 23. 1569 , 23 Maart. De regering van Harderwijk
kondigt op verzoek van Gideon van den Hove , landrem,
meester generaal van Gelderland af, dat de pachters, huurders enz. van goederen behoord hebbende aan de gebannene
en voortvlugtige ingezetenen, de pacht, huur enz. bij den
landrentmeester moeten voldoen. Vroeger Loquet 83,
W. 633.
N°. 24. 1569, 16 April. De Stadhouder gelast den schouten van Ermelo , Putten en Nijkerk, om het huis te Harderwijk ten behoeve der knechten uit elk ampt te bezorgen
drie bedden en om de acht of veertien dagen schoone la
kens. Vroeger Loquet 60, N°. 10
N°. 25, 1569, 3 Mei. Accoord tusschen den gardiaan
en den procurator der minnebroederen te Harderwijk, over
de profijten van het convent en de te verrigtene diensten,
Vroeger Loquet 42 , No. 29.
N°. 26. 1569, 1 Julij. Johan Bogaert, o iciaal, pr epo!
ritus St. Petri , sede vacante , te Utrecht, maant de regen
ring van Harderwijk aan hem behulpzaam te zijl in, het ten,
uitvoerlegger der bevelen van Alba om de ceremonien in
de kerk te herstellen. Vroeger Loquet{ 42, N°. 30.
N°. 27. 1569 , 9 Augustus. Verklaring voor schapenen,
van Deventer door verschillende, personen, afgelegd, cut
de Harderwijksche goederen vrij zijn van tolregten te Emmerik. Vroeger Loquet 25 , N°, 22. Dergelijke verklaring
werd ook te Huissen afgelegd. Vroeger Loquet 25 ; X°. 23+
N°. 28, 1569, 29 Augustus, Gerrit van. Cranenburg,
aud schepen van Harderwijk , gevangene te Arnhem, ver-
359
zoekt den Stadhouder , dat hem ter zijner verdediging medegedeeld worde het procesverbaal door de commissarissen
des, Konings, wegens den opstand, te Harderwijk opgemaakt. Vroeger Loquet 20, N°. 15.
N°. 29. 1569, 24 November. De Stadhouder dankt de
regering van Harderwijk voor de gezondene kabeljauw; hij
maant tevens aan , om de soldaten , die de heer Mondragon
gezonden had, op te nemen en te verzorgen, daar de Hertog anders op nieuw toornig zou worden. Vroeger Loquet
17, N°. 17.
N°. 30. 1569, 13 November. De landrentmeester Gideon van der Hoven gelast de regering van Harderwijk
om krachten,. het bevel van Alba, de wapenen van de veroordeelde en voortvlugtige personen te verbreken.
De regering antwoordt , dat ten overstaan van des konings schout Andries Roest het geschied is , en wel bij
Wolf van Ommeren, Wolf Clomp, Ernst Witten en Hendrik Hagen, bij de overigen waren geene wapenen gevonden. Vroeger Loquet 83 , N°. 63.
N°. 31. 1569, 22 October. Brief van den stadhouder ,
cantzler en raden des konings te Arnhem aan de regering
van Harderwjk, om voor 13 December mede te deelera ,
wat oostomen of gebruik en privilegien binnen Harderwijk
gevolgd worden betrekkelijk de proceduren der criminele
zaken , buiten de dispositie van de gemeene regten.
L Hoe en in wat manier , wanneer zij den aanvank
e niger delingsanten gedaan hebben, zij voort procederen;
of zij ze eerst moeten laten verborgen of niet , en zoo ja,
hoe die verborging toegaat, en zoo neen, of de delinquanten weder ingemaand warden en dezelve inkomende , of
bij den burgere of anders weder in haften gebragt zijnde ,
hoe haar eerzamen tegen haar dan procederen ter tortuur
of pijnlijke examinatie, of op zulke examinatie of om daartoe te komen, hetzelve met ordel en regt geschied, of dat
hetzelve sender ordel gedaan wordt of hoe anders
360
2. Wanneer nu niet bij scherpe examinatie sommierlijk ,
maar ordinarie wordt geprocedeert , hoe zij dan tegen die
delinquanten de aanspraak doen , wat tijd den gevangen
gegeven wordt om te antwoorden, 'tzij dan dezelve in haften of verburgt zijn? hoe de condschappen en getuigen
beleidet worden, bij wiep en door wiens commissie en hoe
tot condemnatie geprocedeerd wordt, van wie dezelve verzocht en verworven en door wie de sententie gepronuncieerd wordt, waar sulks geschied en hoe en waar tot de
executie derselver geprocedeert wordt.
3. In wat saken crimineel, zij (indien zij eenge verburging toe te saken schuldig zijn) eenera gevangen , onder
behoorlijke burgtogt der haften ontledigen moeten? of suis
in alle delicten generalijk geschieden moet of dat er eenige
uitgezonderd worden , als crimen laesae majestatis divinae
et humanae of moord , valsche munt, kerkroof en zoo ja,
welke dat alzoo geexcipieerd zijn.
4. Of zij gewoon zijn van eenige delicten met de delinquanten te componeren en zoo ja, van wat delicten en in
welke zaken en of zij dat doen uit kracht harer privilegien
of anders of zij dit doen van alle delicten of niet en die
te specificeren , of zij dit mogen doen of pretenderen te
mogen doen buiten en zonder consent van de raden of
rekenkamer.
5. Hoe zij zich over het algemeen in criminele zaken
houden en wat het gebruik is , met toezending der extracten van privilegien , zegel en brieven en ander gelooflijk
schijn en bescheid ; dat zij daarvan den hertog Alba kennis moesten geven, zoodat zij niet nalatig moesten zijn.
Vroeger Loquet 23, N°. 24.
Niet voor 12 Maart 1570 antwoordde de regering van
Harderwijk. Zij waren novitii en hadden dus niet vroeger
aan den last kunnen voldoen.
1. Het gerigt van Harderwijk had van alle euveldaders
of delinquanten, hoedanig die zijn , een vrije aanvank en
361
worden terstond voor den rigter geexamineerd in tegenwoordigheid van den schout, bij den scherprigter of mondeling, naar eisch en uitwijzen der misdaad; ende verburging der delinquanten staat tot erkentenis des gerigts ,
daartoe bestaat geene verpligting. Wordt de verburging
toegelaten dan stelt men ten minsten twee geërfde burgen. Is de misdaat zeer groot , wordt geen borgtaal toegelaten ; anders houd het gerigt zich aan de burgen en
brengen die burgen den principaal wederom in , dan zijn
zij ontslagen. Ingebragt zijnde wordt terstond ter tortuur
of pijnlijke examinatie geprocedeerd ; de rigteren die examinatie schriftelijk vervat aan de gemeene schepenen
brengende en verdragende, dan worden niet voor de bank
aangesproken en worden ook wel geexamineerd voor de
gemeene schepenen op de raadkamer.
2. Tegen de delinquanten wordt geen aanspraak gedaan , dan dat der schepenen na bevinden der misdaad
der delinquanten , deze ter tortuur en pijnlijke examinatie
stellen of ze op de kamer en niet voor de bank vrijkennen
en den delinquant tijd gunnen om te antwoorden naar
haar eigen begeeren tot erkentenis van het gerigt. De
condschappen en getuigen worden beleid, die delinquanten
bij den vrinden , soo sy hier vrinden hebben , of zoo haar
vrinden volgen om haar te verdedigen en indien zij geen
vrinden of maagden hebben , of haar geen vrinden volgen
om te verdedigen, laat het gerigt die condschappen leggen
of schriftelijk vernemen naar de misdaden der delinquanten aan de officieren der steden , dorpen enz. daar dat
geschied mogt zijn. Of die delinquanten laten de getuigen
en condschapden zelfs beleggen , zoo zij verburgd worden ,
en door niemand anders commissie als des gerigts van
Harderwijk. En zoo na examinatie der condschappen en informatie bevonden wordt , de delinquanten schuldig te wezen , worden zij alhier bij het gerigt , zonder aan iemand
de condemnatie te verzoeken en verwerven , nadat de de-
362
linquanten voor de gemeene schepenen op de kamer ongebonden , vrij, ledig en losgesteld en haar misdaad voorgelezen , en zoo zij alles gestand doen gecondemneert en
daarna ook van der vuerschalen haar misdaad voor de
gantsche gemeente, na klokluiding vergaderd voorgelezen.
En zoo zij dan ook haar euveldaad gestand doen , wordt
de sententie voorheen vervat , van den jongsten rigter in
der tijd gepronuntieert, van der vuerschalen na eisch harer misdaad en verder gejustificeerd met de roede, coerde,
swaard , vuer , water enz. en dat op plaatsen alhier daartoe geordonneerd.
3. Dat alle crimina tot erkentenis des gerigts verburgd
worden , maar dat crimen laesae magistratis humanae et,
divinae , moord , moordbrand , valsche munt , kerkenroof,
valsche getuigenis , venefitie , kraamschending , vrouwenkracht , niet verburgd worden , zoo die schijnbare daad
daar is.
4. Dat men met eenige delinquanten componeren mag
als echtbrekers, valsche getuigen en diergelijke misdadigers tot erkentenis des gerigts , en dit naar olde usantie
en gebruik zonder aan iemand dat te verzoeken of zonder
iemands consent dan bij haar zelve.
5. Dat hare gebruiken , gewoonten en usantien van de
zaken crimineel zijn , alles ingevolge de sententien en uit
kracht der brieven van hertogin Mechtelt , der hertogen
Willem , Reinold en Arnold , van Reynier van Chalon ,
hertog Adolf en Carel , Frederik van Brunswijk en der
aartshertog Maximiliaan en uit kracht van het eerste privilegie van graaf Otto.
Zij zonden verschillende extracten van sententie en een
bewijs, dat eenmaal de cantzler en raden zelfs haren scherpregter gezonden hadden toen zij er geenen hadden. Den
Ben September 1541 warenWillem Bouer en Johan Jonck
nog onthoofd en den volgenden dag Heymen Beeldsnijder,
den Ten April 1543 Jan de Metselaar en daar na gevie-
363
rendeeld en den volgenden dag Berend de waker op het
blokhuis. Vroeger Loquet 23, N. 25.
N°. 32. 1570, zonder datum. Rekest van deken en capittel van sint Maria te -Utrecht, aan den stadhouder en
cantzler en raden in Gelderland. Zij hadden 20 December 1569 den Koning en den secreten raad berigt, dat 20
October Herrick van Zevener, burgemeester van Harderwijk en de ingezetenen Herbert Pieters , Lambregt Stijp
en Jorrien van Arler door den scholtus alle tienden , thynsen enz. adressanten toebehoorende in beslag hadden genomen, omdat de tollenaar te Emmerik hen boven gewoonlijke tol had bezwaard. Dat adressanten hadden aangeboden
om voor het hof de zaak af te doen , maar dat de regering
van Harderwijk het arrest handhaafde; dat zij geestelijke
personen zijnde alleen voor den geestelijken regter of voor
den vorst of diens kamer konden teregt staan. De scholtus had den 16en Januarij eene bezegelde wette gezonden.
Zij verzochten nu den tusschenkomst van den stadhouder
en het hof. Vroeger Loquet 25, N°. 26.
Het hof gaf bevel, dat het capittel den tollenaar zou
gelasten om de Harderwijkers ongehinderd te laten passeren en dagvaarde partye tegen 20 Februarij. Harderwijk
protesteerde tegen de bevoegdheid van het hof. Het hof
handhaafde het arrest en gelaste binnen eene maand de
stukken over te leggen. Vroeger Loquet 25 , N. 24 en 25.
N°. 33. 1570 , 2 Maart. Het placaat van den Koning
omtrent de munt. Vroeger Loquet 32 , N. 10. In Mei
1571 herhaald.
N°. 34. 1570, 2 Maart. Voordragt van den Stadhouder
aan de bannerheeren, ridderschap en afgevaardigden der
hoofd- en kleine steden als representerende de alinge landschap den Z en Maart 1570 te Nijmegen vergaderd.
De Hertog van Alba was door den Koning overgezonden
om de troublen en beroerten, in deze landen ontstaan,
neder te leggen, hij had daarom tegen de autheurs gepro-
364
cedeerd ; maar hij is daarin belet door de booze aanslagen
der hoofden en der aanhangers , zoodat hij het grootste
gedeelte van het jaar in het veld heeft moeten liggen,
totdat zij eindelijk verjaagd zijn geworden. En daar de
hoofden der beroerte vooral haar fondament gesteld hadden op de verandering der heilige religie , heeft hij volgens last des Konings gezorgd, dat de catholijke religie
in haren staat weder hersteld en de wetten onderhouden
worden met behulp der bisschoppen, prelaten en pastoren.
Dat alles heeft den Koning veel gekost, nog onlangs zijn
millioenen ,uit Spanje overgemaakt ; de koning heeft de
magt niet deze landen langer te ondersteunen met zijne
domeinen, noch met de inkomsten van andere landen. Er
moeten derhalven middelen gezocht worden om de schulden te betalen. De Hertog heeft geen beter middel kunnen vinden dan de 100ste penning voor een maal van alle
roerende en onroerende goederen, als wezende het regtvaardigste en gelijkste, betalende daarin een iegelijk naar
zijne magt en faculteit.
En daar de domeinen zoo zeer belast zijn , dat de gewone lasten van den staat jaarlijks niet kunnen onderhouden worden , zal zijn excell. te vreden zijn , in plaats
van de 10e en 20e penning op de koopmanschappen geeischt , boven voorschreven 100e penning voor eenmaal op
alle onroerende en roerende goederen voor het gedeelte
van het landschap gedurende zes jaren ieder jaar honderd
duizend guldens te ontvangen. Hij verzocht binnen eene
maand de bewilliging van het landschap. Het landschap
antwoordde , dat eene maand te kort was om te beslissen,
de dijken waren doorgebroken. De stadhouder bleef bij
zijnen wensch, dat zij te Arnhem op goedesdag na Paasschen op nieuw bijeen zouden komen. Vroeger Loquet 3,
N°. 33.
Besluit van den landdag. De afgevaardigden overwegen,
40 het landschap boven menschen memorie met geene
365
schatting of ongewoonlijke ongelden bezwaard is geweest,
wijders of meer dan door haar deugdelijk bewilligt , overgegeven en geconsenteerd waren. Dat keizer Carel V
1543 in het tractaat van Venlo dit bevestigd en beloofd
heeft. Dat de keizer anno 1547 bij gelegenheid van de
bewilligde 280.000 gulden tot inlossing der domeinen en
renten, 12000 gulden tot vereering der koningin regentesse en f 8000 tot vereering van den stadhouder en
andere officieren , verklaard had, dat de landschap met
zulke ongelden niet behoorde bezwaard te worden ; dat
ook de koning anno 1556 het tractaat van Venlo , de
privilegien en brieven bevestigd heeft ; dat daarom het
landschap verzoekt om van den 100 en penning verschoond
en onbezwaard te blijven en te worden gelaten bij het
tractaat en de koninklijke beloften. Dat zij er verder over
gesproken hebben en de omstandigheden nagegaan, zoodat zij gaarne als gehoorzame onderdanen den koning tot
hulp zouden komen wat betrof de 600.000 guldens , maar
dat zij thans zoo beschadigd, bedroefd en onvermogend
zijn; zij wilden echter de hoogste stuer aanbieden en wel in
vier jaren te betalen, om te slaan als in 1547 f 300.000.
Vroeger Loquet 3, N°. 33a.
De Stadhouder antwoordde, dat zij meer moesten bieden;
want dat dit den Hertog zou verbitteren.
De afgevaardigden schetsten den treurigen toestand van
het landschap , de dijken zijn doorgebroken, het lage land
verdronken, de krijgslieden berokkenen schade; zij kunnen
wel meer beloven maar niet voldoen , zij hadden daarom
gemeend dat hun dank toekwam ; ofschoon niet wetende
van waar de gelden te erlangen , wilden zij nog f 200.000
meer aanbieden , dus f 500.000 in vijf jaren ; maar dan
wenschten zij dat de vrijheden gehandhaafd worden , de
overlast van het krijgsvolk eindigen zou, de renten uit in
beslag genomene goederen zouden voldaan worden en het
regt niet langer opgehouden. De Stadhouder wenschte dat
366
de afgevaardigden zich zouden schikken naar zijnen raad ,
hij gaf nog acht dagen uitstel ; het antwoord moest door
afgevaardigden tot den Hertog gebragt worden, hij protesteerde er echter tegen, dat hij zoo iets het landschap had
voorgedragen.
Den 3.3m April besloot het landschap het besluit te handhaven ; door dat besluit werden de ingezetenen reeds veel
bezwaard. Zij wenschen dat de stadhouder hun besluit zal
opzenden. De stadhouder blijft echter aandringen. Nu besluit het landschap om de zes ton in te willigen, maar vier
en dertig duizend guldens moet Alba , veertien duizend de
stadhouder en twee duizend de cantzler en raden daarvan
genieten; zij zullen het in vier jaren trachten bijeen te
krijgen , mits dat de uitzetting gedaan wordt als in 1547,
dat degenen die renten uit onderpanden hebben den grondheer den veertienden penning van de renten zullen te gemoet komen ; dat de koning bezegelde renversaal-brieven
zal verleenen , dat deze contributie niet zal strekken in
praejuditie van het tractaat van Venlo , en die te leveren
in iedere hoofdstad op tijd der verdeeling in de kwartieren ; zij herhalen de bezwaren vroeger medegedeeld , dat
de godshuizen , weduwen en veezen gelast zijn hunne
brieven naar Brussel tot onderzoek te zenden , dat dit is
in strijd met het tractaat ; dat evenzeer de vrouwen en
kinderen van gecondemneerden het hunne wordt onthouden hetgeen strijdig is met de vrijheden , dat zij daarom
er op blijven aandringen dat de land- en stadsregten worden gehandhaafd.
De stadhouder antwoordde 22 April, dat hoewel de hertog van Alba eene andere, betere en meerdere subventie
had verwacht , hij echter van de inwilliging der f 600.000
zoodanig rapport zal doen, dat hij niet twijfelt of de Koning en de Hertog zullen dit met genade erkennen ; hij
twijfelt ook niet of de Hertog zal genoegen nemen met het
aanbod om de uitzetting te doen op den voet als van 1547.
367
Dat de landschap daarom in het kort bij geschrifte zal
dienen te laten vervatten, de middelen tot vinding en
uitzetting, en dat geschrift te Brussel ter goedkeuring
aanbieden; dat hij alle pogingen zal aanwenden om den
verzochten renversaalbrief te erlangen , doch besorgt het
contrarie, omdat bij tijde van de laatste stuyr diergelijke
niet is gegeven.
Zijn excellentie had hem gelast de landschap te verstendigen , dat het generaal pardon reeds voorhanden is en
tusschen dit en den heiligen drievuldigheids-dag zal gepubliceerd worden. Hij zal met den Hertog spreken over
de bezwaren van het krijgsvolk. Wegens de betaling der
renten en overzending der brieven had hij reeds gesproken , doch nademaal dat een materie van justitie was kon
zijn excell. nog geene resolutie nemen , daarom moest het
landschap het aan den Hertog vertoonen en korte expeditie van regten te verwachten hebben. Zoo de brieven van
het Overkwartier nog niet overgezonden mogten zijn , zal
dit ten eersten geschieden.
Het landschap refereerde omtrent de vinding en uitzetting naar de notulen van 1547; het verzoek om den renversaalbrief werd herhaald en tevens om verschoond te
blijven van het gaan naar Brussel; zij dragen de belangen
van het landschap den stadhouder op.
Copie van den renversaalbrief des konings dd. 18 Mei ,
inhoudende , dat de ingewilligde contributie en consent
tot eenigen tijd niet zal reiken of strekken tot praejuditie , hinder of achterdeel van het tractaat van Venlo , octroijerende en accorderende, dat deze contributie op alle
goederen bij de hoofdsteden en geerfden naar billijkheid
verdeeld en uitgezet zouden worden. Vroeger Loquet 3 ,
N°. 33.
N°. 35. 1570. De verdeeling der toegestane gelden
over de verschillende gemeenten in Gelderland. Vroeger
Loquet 4, W. 5,t,
368
N°. 36. 1570, 1 April. Publicatien des Konings over de
jagt. Vroeger Loquet 28, N°. 6 en 7.
N°. 37. 1570, 7 April. De regering van Arnhem verzoekt die van Harderwijk om wanneer er hier beslissingen
zijn genomen over de erfopvolging van heele en halve broeders en zusters , die bij copien mede te deelen. Vroeger
Loquet 23 , N°. 26a.
N°. 38. 1570, 22 Mei. Aanteekening der erven behoorende tot de goldsmidsgoederen. Vroeger Loquet 53, N°. 1.
N°. 39. 1570, 6 Julij. Het hof gelast de regering van
Harderwijk , om den burger Reynier van Moers op den
eed af te vragen , of hij in het jaar 1568 bij den slag te
Jemmingen in het leger niet gezien heeft Rijk Lubbertsen
alias Bijster van Nijkerk , wat hij van hem weet en wat
hij daar deed.
N°. 40. 1570, 25 Julij. Brief der stad Hasselt aan Harderwijk, klagende dat schepen van hare burgers door den
tollenaar , omdat zij de Roertol niet betaalden, waren gearresteerd ; Harderwijk verzocht bewijzen van vrijdom te
toonera , dan zal het arrest opgeheven worden. Vroeger
Loquet 25 , N°. 27.
N°. 41. 1570, 16 Augustus. Brief der regering van Harderwijk aan den Stadhouder ; de drost Otto van de Sande
had bevel ontvangen om de waalsche soldaten te laten vertrekken , maar de stad had verschoten f 619-15. Daarvoor
gaven de hoplieden geen geld , maar schuldbekentenissen;
bovendien had de stad nog f 159-8-4 voor acht lasten
meel, in 1568 te Nijmegen geleverd, te vorderen; zij verzochten betaling dier gelden. Vroeger Loquet 17, N°. 18.
De bekentenissen zijn geteekend door Jaques van Huls
en Christoffel de Mondragon ; den laatsten werd tevens
om betaling verzocht.
N°. 42. 1570, 22 October. Jan Alberts , secretaris te
Arnhem , schrijft aan den secretaris van Harderwijk, Peter
van Zevenaer , dat hij niet weet hoe de placaten wegens
369
de verbodene boeken zullen ten uitvoer gelegd worden.
Vroeger Loquet 42, N°. 31.
N°. 43. 1570, 24 December. Brief van cantzler en raden aan de regering van Harderwijk , bevelende op last
van Alba, dat de secretaris een boek zal houden, waarin
hij aanteekenen zal alle sententien en condemnatien van
confiscatie van goederen ten profijte des Konings ; dat hij
dat boek, geteekend, jaarlijks aan de rekenkamer zal zenden. Vroeger Loquet 23, N°. 26.
N°. 44. 1570, zonder dagteekening. Adres aan den stadhouder, cantzler en raden des Konings ; waarbij Reyner
van Arler en Reyner Rijes klagen , dat de kerkmeesters
van 0. L. Vrouwe kerk haer als burgen van den zaligen
Gerrit van Spuelde en jufvrouw Hendrika van Spuelde,
erfgenamen van juffer Gerarda Heerkes hadden gepeynt
voor 700 daalders , die de juffer Heerkes aan gildens zou
gemaakt hebben, maar welke making aan verschillende
nullitaten laboreerde enz. Vroeger Loquet 52 , N°. 7a.
N°. 45. 1571. Specificatie der schade door den drost
Otto van den Sande bij het plunderen van het blokhuis
geleden, bedragende 1929 daalders á 25 stuivers het stuk.
Vroeger Loquet 60, N°. 10 a. 11 Julij was de vergoeding
nog niet betaald ; hij vroeg den Stadhouder hulp , deze
maande Harderwijk tot betalen aan. Vroeger Loquet 60 ,
N°. boa en b.
N°. 46. 1571, 14 Februarij. Brief van Arnhem aan Harderwijk. Den 19" Februarij komen de gedeputeerden bijeen om all e zaken van obligaties, benoodigd voor de gift
aan den Koning te bespreken ; Harderwijk wordt verzocht
ook afgevaardigden te zenden. Vroeger Loquet 11, N°. 12a.
Harderwijk nam aan, met sinte Peter 1572 , f 1160 te
betalen, en zoo ieder jaar; de gemeensmannen gaven 24
Maart hun toestemming. De stadhouder maande Harderwijk aan om spoediger de eerste termijn te voldoen , 28
Maart.
XVIII. J.
i4
370
N°. 47. 1571, 6 April. Brief van den Stadhouder. Alba
heeft bevolen om streng te vervolgen hen , die den tijd
van het generaal pardon hebben laten voorbij gaan. Vroeger Loquet 83, N°. 64a.
N°. 48. 1571, 20 April. Joost van Bronkhorst en Jan
Grol Scholarcken hebben uit naam van burgemeester, schepenen en raad van Harderwijk voor een jaar aangenomen
tot rector mr. Henrik van Gauwen, en mr. Jan Voet voor
zes jaren tot prorector. Vroeger Loquet 40, N°. 2b.
N°. 49. 1571, 3 Mei. Brief van den Stadhouder , dat
Alba toestemming had gegeven om de burgers van Harderwijk , die niet suspect zijn, het geweer weder te geven.
Vroeger Loquet 17, N°. 20. Het hof gaf daarvan ook
berigt.
N°. 50. 1571, 7 Mei. Brief van het hof van Gelderland
aan Harderwijk. Reinier van Vanefelt, zoon van Henrick
van Vanefelt verzoekt Wilhem die Groeff en Johan Dirrics
te laten weten , dat zij de hand moeten trekken van het
goed de kleine Overhagen. Vroeger Loquet 20, N°. 21.
N°. 51. 1571, 3 Junij. Proces tusschen de geerfden in
Luevenum en die van Hierden, over het regt op het Luevenumsche heideveld, gevoerd voor het landgerigt te Ermelo vergaderd. Vroeger Loquet 29, N°. 26.
N°. 52. 1571, 13 Junij. Brieven van den drost Frederik van Zuylen van Nyvelt , verzoekende afgevaardigden
op het landgerigt te zenden. Vroeger Loquet 26, N°. 6.
N°. 53. 1571, 20 Julij. Akte op francyn met het groote
zegel , waarbij de deken en het kapittel van sinte Maria
te Utrecht verklaren met de ingezeten van Harderwijk in
het geschil over het arresteren der inkomsten van Maria
en het heffen van tol te Emmerik zich te hebben verstaan.
De ingezetenen van Harderwijk zullen die tolregten niet
betalen. Vroeger Loquet 26, N°. 28.
N°. 54. 1571, 26 Julij. De Stadhouder vraagt van de
regering te Harderwijk opgaven van de leerringen door het
371
afgedankte krijgsvolk gedaan, ten einde die te betalen.
Vroeger Loquet 17, N°. 21.
N. 55. 1571, 6 Augustus. Wynolt Cruys te Emmerik
bedankt voor de aangebodene rectorsplaats te Harderwijk ,
zijnde thans te Emmerik tevreden. Vroeger Loquet 40 ,
N°. 3.
N°. 56. 1571, 26 Augustus. De Stadhouder dringt bij
Harderwijk aan op het betalen van het nog verschuldigde
in de ingewilligde f 100.000, of een der burgemeesters met
een raadslid te Arnhem in de herberg de guide Valk in
gijzeling te stellen. Vroeger Loquet 5, N°. 24.
N°. 57. 1571, 31 Augustus. Op een adres der regering
van Harderwijk beslist de Stadhouder dat het geschil tusschen de regering en den drost Otto van den Sande over
de schadevergoeding aan de Engelanderholt , die eerlang
bijeen kwam en naar Harderwijk ook hare afgevaardigden
moest zenden , uitgemaakt kon worden. Vroeger Loquet
60, N°. 11. Harderwijk vaardigde derwaarts Sweer tho
Boecop af. Vroeger Loquet 27, N°. 3. De cantzler en
twee raadsheeren beproefden te vergeefsch om de geschillen bijeen te leggen. Vroeger Loquet 60, N°. lla.
N°. 58. 1571, 14 November. Brief van Johan Urdt aan
de regering van Harderwijk , tot rector aanbevelende mr.
Reynier Sarcerius, zijnen gewezenen dienaar. Den 10en
Maart 1572 nam de regering hem aan mits komende voor
Palmen, wanneer de clercen vertrekken. Vroeger Loquet
40, N°. 4. Door den vijand opgehouden kon hij uit Douvay niet voor Febr. 1573 komen. Vroeger Loquet 46, N°. 5.
N°. 59. 1572, 17 Februarij. Cantzler en raden van Gelderland schrijven aan de regering van Harderwijk , dat zij
geen bevel van den Hertog hebben om het geschut terug
te geven ; dat zij met den drost moesten overleggen hoe
ti stad het beste te verdedigen is. Vroeger Loquet 83,
it. 64e.
N°. 60. 1572 , 21 Februarij. Het hof van Gelderland
24 *
372
vraagt aan. Harderwijk inlichting over den omslag der bede,
ten einde na te gaan of die goed en billijk was geschied.
N°. 61. 1572, 28 April. Harderwijk wordt opgeroepen
om de Hanzevergadering te Lubek bij te wonen. Vroeger
Loquet 16, N°. 48.
N'. 62. 1572 , 11 Junij. Brief van den Stadhouder aan
Harderwijk , verzoekende om wacht te houden , opdat de
rebellen niet, als gisteren te Zutphen , de stad zonder tegenstand innemen. Vroeger Loquet 83, N°. 644.
N°. 63..1572 , 12 Junij. Brief van den Stadhouder aan
Harderwijk, berigt gevende dat hij een vaandel soldaten
tot versterking heeft gezonden. Vroeger Loquet 17, N°.
22. Harderwijk toonde aan , dat dat te groot bezwaar was
voor de stad, waarop den 16 0n Junij de stadhouder schreef
dat de helft in de omliggende dorpen zou gelegd worden.
Den 30en Junij zond hij Frederik van Zuylen van Nyvelt,
drost, tot bewaring der stad.
N°. 64. 1572 , 1 Julij. De Stadhouder schrijft aan den
magistraat te Harderwijk , dat den hopman last is gegeven, dat niet hij, maar de regering de soldaten zal billetteren. Vroeger Loquet 60, N°. 13.
N°. 65. 1572 , 10 October. Copie-brief van Wilhem,
grave van den Bergh, waarbij hij bekent schuldig te zijn
aan G. van Nyvenheim 10085 daalders van 30 stuivers en
400 heeren guldens a 25 stuivers voor aanritsgelden, waarvoor borg gebleven zijn de steden Kampen, Zwolle, Amersfoort , Harderwijk, Elburg, Hasselt, Steenwijk en Vollenhoven. Vroeger Loquet 88, N°. 221.
N°. 66. 1572, 24 November. Brief van den Stadhouder
aan Harderwijk ; het vaandel van den drost van de Sande
zal de stad verlaten , dat van den vrijheer van Polweiler
komt in de plaats. Vroeger Loquet 17, N°. 14.
N. 67. 1572, 12 December. Brief van den Hertog Alba
aan de regering van Harderwijk, bevelende om onderzoek
te doen naar eerre rente van acht en veertig goudguldens
N°. To. fielt
1 7, pAfi. Brief van
^, !
.yan ^^an<.van
+{!
^ ' „i', r,,Jo
uit Amsterdam, d^ h'^ te ,.^t^ec^^ ^ o,u . gs^^ 4?, e^
;, ^.
, f (^
+t'
,.
,ome ,
de , reg^rinyg
v^ , Har^
^ ^^ l^^
z^
t
< h
r,
! ' f, "'+
t^ .'; `"^
f^ '^^`) ) ttftJ
ten konie^n 4^, oex , d^ ^ ^ ^^
v^
0,,
^eu^.en
;
.
,
)
t
'
si,
^
r.^`
11,
f (! . '; ^+^^ ^ >.^i i'`+i ^,^'., l'X^:te
reken,
,
n^r
^ is ; ge^}n ^,i , z^l •;
^t , "' (lag na^, ^;^'e
f'
.E + t{i,'1f3 ^ ,, f,,i1 r ; ,+ ifl e '
"i ^
' ^i i'
7 ',.
4
i
e^hter ^;4,-.achroven
,,
, ^'^ ^ '^ . .I ^ - y f . ,
76. 1578, 17 , Junij. Brief van ^; Stp,dho^leT., (^
lende
7
X°,
v rzoek v
;e
" 4 ,
en ,'- da„
Q^^
d
^rrrt^,^chquten
+^ ,
tn 47kefr,
. {4 `` I ^J,^^>ir^.t
^^
o de .^,r
^
htenteH
^! ^ ,r ^^^4
l!1!:),,'P;,-,,rs.'4'tITItffit,
"ift^,
uit te e
t
een ^
be,t4
t e v,e^ „ voór
steur
.l^
t
e,
,r
<
,
,^ , ,^^ ^ ^,
p pt3.^
.^
, i
tt
á ti
04
ag
^
^
the
^e
.a^u
N°,
'
k^
^
' J -i '
1 ,7.4' 1, 1,4(14:i, .
f^ I
^ 1 ^ (1t10 Yif r1 1 t ^
ber^ó
^^: fiva^s n•I` ,Alba
de
schuwin^
des
stede^
e ^ ?o
.'}
^e'Y;E^3o,
^µ ^au rtt•
,)
4
,
111^1r^',
^^a
t^i41
i^
t
t^,f
; i!i
ris pp; ^w t. ^roe
Log Q . ^' ^ A'..
(+
^k " " 4
' r, 2.^,
f1 k,
^ t', I ^^ f ^er
I;
jl}+1 '.
.7
t
+
1'I
.'
N°. 78. 1578, 27 Augustus. Brief van dean Sta41)10eT;
aan, de^iir ^^st , ^
(
1}
'
straat, de bill'<1^
^7,
" ky t^at^ ,^' , lu..j , '•it+
;,m^tr
..
f^,'' . ^ r ^ ^1^1(t.iti^n
f} 1
Ø
Yxv g-8°91k. , Y:.4•PART ,
t,
°. 25. ; ,
^
Loquet•
f,^' ' ^ ^ ,If ,, ^ ,t?
den
N °., 79. 1^7^ t 2^ D
(( `f bè^
^`^ Sta^,^^e^
^ ^(f ^t
,%' B}^ef
.
f ^ ` i o^
f1^
aan Harderwijk, ber^° ^T',,,^
is.
te
d^r
ba
e^^, en
^"''^a,^r!^^^;
^^
^
^ ^ t ^ t
ver^van^en
n.
^lr,
- I -r^alÍ+ ^orden^ doc^ de^ Col^p^ur, ^a^,
^
^, 2 e n ^an " ` ,af
de]
verzoekt
Hi'
'
der^^
"]n
_
_rF1
)^
l+jr
11 f i', ' r^ ^rf+
..^ ^
,,,,,•,1t '
r '^^ ^t-r; f ur*,
+
,^ ,^<. 1,,r„
genf te
r^n II pm dq brieven, daárovQJ^k
lq^..
1'. hter + h04r^^
t^"^ i i^"
''} s °'^a
°
ue 8€1, ]^• p5.r. 'll ^^ .I^ i
Yrrger L ,l r(^+^^
'^f /^+i'fr''47
^ t^o^
4, zonder, da
N°.
I^
'I Of)
,,t. 130-15
f., , Adres '1van Swe^
, j ^
,
` l:
'
e^der'à^
d. RICWBo^^ap ^ aan, d
n^
^ ^J
) f1Fá3
- y 1177
der zal..
mr^tll'Arent
Oo^
^3pelc^..,
zi^
altoa;^
^i^
^j^p_
(^^(
' T„1'. "ri tf ,i^
' l^+r^ i
^^l^i! E^
^
.1^^{-ill^lr
^,^í
^
als een burgemeesterdër , gt vs^, der Ell^ur^ had"4 ^ged^rl, ^'„
^. '^ ^1 (
. t^
t^ "1i; ^ ^^^ ,
,t,)^I ^ '. - 1^:
^as
s uqq ^;^lian^t
^^
^j^to
^I , va^er
gen, ,.dat 4e,
^ 1k
!!^`'f f'
4 ^[•
f ii (;'ti1b^r. 110,lerenpa^,
+
Í' f , t' íl1.
•''1
'
;
i
I{I(^
(+^t^
^
r
.^
1i1
j
^^^
^^
,
^
•
•
I '
,
,^,;,,
.f •,1^^ ii'.i^
^7
l
+,1
^"
is .
^ r^ ^ ^frf^t^,
11
i
1
+0 1
1 "n^'nwfe^,^real!binn ji' ' ^ ^` ^r-!
i^d, ^ tfll' 11„ ^^ :.^i y;^ï.^lE ; r'!
qhT.74p.aM
ad, erhald^ INATI rlig,A141, o^ l^o^^d,aaf
h
^,' i ^ 4„^^ it
(^^' ^''I'f 'IÍi
h
graaf
ten
tide
van
den
van Meg!T i^^, de^ ;^^ ^
i
Dat
•
, s^d ^ ,^.e
NbflOn
b1e^^en,
totT da t F.^e
.
n { f.^^ ^
<
i';W ^.
9n ^,^ ^ll
was. / ;1414,
e
isI'1r!"t
^ en
m
zï
n
e
hi'
'n
4‘P.
^tis^
"}ti^!,`ITI;^,;;('') ^ ^^ ;'`' Ifl(1 ' i(^ :`i ' } 1^{;^ OPPIRRA-,
^
vrou^ en kíe^e kï^de>^er^
maar
^#7i.
^t(;,f',^'t
C^r ^n
ty',1 1R€5f, ^, ,^ <<,, ,,,! . dr , ^,,
h^.
en
^{{Q(/st
^},,
;
:elage
^
groot ra^ts^,^n
^ges^ld
Øç r
, i
. ' ti ( rj3^. ,^f ,+^ .., ^'
^
b +
375
raad in stukken geslagen en in jammerlijke groote schade
tot over de 1000 goudguldens gebragt, totdat de stad weder tot zijne Majesteit gekeerd was. Hij kon dus onmogelijk langer in Harderwijk blijven , maar was gedwongen
om zich bij zijn armoetken te begeven. Verzoekende te
Campen te mogen wonen. Vroeger Loquet 83, N9. 68.
N°. 81. 1574, 19 Januarij. De Stadhouder stemt toe
dat Hessel Aelberts tot secretaris van Harderwijk wordt
benoemd en ontslagen als schepen. Vroeger Loquet 83,
N°. 67.
N°. 82. 1574, 20 Januarij. Brief van Arnhem aan Harderwijk. Er is besloten om eene legatie naar den nieuwen Gouverneur Generaal te zenden om de bezwaren van
het landschap voor te houden , en te zien om de leening
van de Veluwe af te wenden ; nu wordt gevraagd of dat
ook uit naam van Harderwijk zal geschieden. Vroeger
Loquet 83, N°. 652.
N°. 83. 1574, 10 Februarij. Brief van den Stadhouder,
cantzler en het hof aan Harderwijk , dat de commandeur
van het Loo of sint Jans dal niet bezwaard mogt worden
met lasten van het krijgsvolk. Vroeger Loquet 38, N°. 15.
N°. 84. 1574, 28 Februarij. Op last van den Gouverneur vraagt de Stadhouder aan Harderwijk om onderzoek
te doen omtrent de verdrukking , last en geweld van het
het krijgsvolk, en hoeveel leeningen, contributien en penningen gegeven zijn. Vroeger Loquet 83 , N°. 653.
N°. 85. 1574, 28 Februarij. Hendrik Peters had in
1562 aan de kerkmeesters te Harderwijk geld gegeven om
de Maria kerk te verwulven ; dit was geschiet met goedvinden der schepenen en der gemeente ; de kerk was nu
te arm om de rente te betalen en de man leed gebrek.
De regering had hem daarom een sint Nicolaas proef willen schenken , maar de gildemeesters wilden dat niet ; de
tusschenkomst van het hof en den stadhouder werd ingeroepen, maar vruchteloos. De Magistraat stelde hem toch
376
in de proeve , het hof gelaste op dat besluit terug te komen. Vroeger Loquet 50, N. 7 en 9.
N°. 86. 1574, 1 Maart. De regering van Harderwijk
verzoekt den Stadhouder om lood, kruid en geschut , berigt dat zij een vaandel opgerigt hebben , verzoekt voorts
nog eenige soldaten en dat de afwezige schepenen worden
gelast om terug te komen. De Stadhouder antwoordt, dat
de stad zonder grof geschut wel drie a vier dagen bewaard
kan worden ; de soldaten zullen komen , de namen der
schepenen moeten opgegeven worden om tegen hen te
procederen. Vroeger Loquet 60, N°. 17.
N°. 87. 1574, 4 Maart. Copie van eenen brief der gedeputeerden, representerende de staten van Noord-Holland,
aan burgemeesters , raadsmannen en het gerigt, benevens
de gemeensoverlieden van Harderwijk, uit Hoorn geschreven. Het zal hun wel bekend zijn, de victorie die God
verleend heeft tegen de schepen uit Bergen op Zoom komende, om Middelburg en Arnemuiden te secoureren, daar,
door zijn deze plaatsen genoodzaakt zich in handen van
den Koning onder de gehoorzaamheid van den prins van
Oranje te begeven; dat eenigen der stad Harderwijk voormaals bij het overgaan van Haarlem haar verwekt hebben
tot onderdanigheid van den ongenadigden hertog van Alba ;
zij wekten Harderwijk op nieuw op om aan die van Middelburg een exempel te nemen ; de landen zullen anders
hoe langer hoe meer door de buitensporigheid van het
krijgsvolk vervallen ; graaf Lodewijk is thans met 4000 ruiters en 8000 voetknechten opgetrokken. Vroeger Loquet
83, N°. 67a.
N". 88. 1574, 5 Maart. Brief van Elburg met eenen
copie-brief van den ritmeester Diderik van Huerde uit
Wesel aan Campen, Zwolle, Amersfoort, Harderwijk , Elburg, Hasselt, Steenwijk en Vollenhoven. Genoemde steden hadden nevens den graaf van den Berg in 1572 als
borgcel beloofd te zullen betalen 11800 daalders, ad 17
377
batten en 1 kreitzer de daalder, en nog 500 daalders voor
aanritsgelden voor 100 paarden op Paasschen na Frankforter mis te betalen ; dit was nog niet geschied ; hij
maande aan of zou met zijne jonkeren komen. Vroeger
Loquet 36 , N°. 5. Den P,11 Februarij 1575 schrijft hij in
persoon aan Harderwijk. Vroeger Loquet 60, N°. 24.
N'. 89. 1574, 19 Maart. Brief van cantzler en raden
van Gelderland aan Harderwijk , vermanende om eendragtig te blijven en dat de raadsleden de stad niet zouden
verlaten. Vroeger Loquet 83, N°. 671.
N°. 90. 1574, 30 Maart. Brief van Amsterdam aan
Harderwijk , in antwoord op een schrijven van herwaarts.
Ook daar is het uitrusten van oorlogschepen te Hoorn en
Enkhuizen bekend, maar zij kennen de bedoeling niet; zij
hebben den stadhouder van Holland er kennis van gegeven. Vroeger Loquet 83, N. 67c.
N°. 91. 1574, 2 April. De Stadhouder verzoekt Harderwijk om de grachten schoon te maken en de wallen te
herstellen ; den volgenden dag berigt het hof dat den scholtus van Ermelo last is gegeven om huislieden herwaarts
te zenden, ten einde daar aan te helpen. Vroeger Loquet
58, N°. 10.
N°. 92. 1574, 26 April. Brief van den Stadhouder aan
Harderwijk , mededeelende dat graaf Lodewijk verslagen
was en begeerende daarover een gin dankdag te houden.
Vroeger Loquet 83 , N°. 67k.
N°. 93. 1574 , 3 Mei. Brief der stad Zwolle aan Harderwijk , in antwoord op een schrijven van hier. Ook daar
waren de gelden aan het krijgsvolk gegeven nog niet gerestitueerd, zij geven tevens op wat zij betaalden. Vroeger
Loquet 17, N°. 28.
N°. 94. 1574, 6 Mei. De Stadhouder geeft aan Harderwijk last om Lambert Coolwagen, die met den vijand
correspondeert in hechtenis te nemen. Vroeger Loquet 17,
N°. 29. Den 18"" Mei werd gelast hens in ijzers te slui-
378
ten en niet te laten verborgen. Vroeger Loquet 20, N°. 23.
N°. 95. 1574, 8 Mei. Copie van den brief van Philips,
aan bannerheeren , ridderschap en steden , mededeelende
het algemeene pardon; benevens den brief van Requesens
en de kennisgeving van den stadhouder aan Harderwijk.
Vroeger Loquet 3 , N°. 34 en 35 en Loquet 83 , N°. 67.
N°. 96. 1574, 22 Mei. Brief van den Stadhouder aan.
den drost Otto van der Sanden, dat hij de stads privilegien niet mag verkorten. Vroeger Loquet 60, N°. 19.
N°. 97. 1574, 23 Mei. Brief van den Stadhouder op
een adres van Lambert Coolwagen. De adressant verklaart
dat hij zich steeds als een goed catholijk persoon heeft gedragen ; dat hij met den hopman Olofsen wandelende van
dezen vernam dat de geuzen al over het Le ges-veer waren
gekomen, dat hij daarop geantwoord had: zijt gij vervaart,
loopt op het kerkhof in heer Abelen gat en als gij daar
drie dagen in geweest zijt, zal men u daar weer uit halen;
zijnde eene gemeene wijze van spreken; dat hij daarop gevat was , dat hij volgens stadsregten duizend guldens borg
wilde stellen, dat hem dat was afgeslagen, maar dit alsnog verzoekende , hetgeen nu werd toegestaan. Vroeger
Loquet 83, N°. 67e.
N°. 98. 1574, 1 Junij. De Stadhouder verzoekt aan Harderwijk om geene soldaten te laten passeren zonder paspoort. Vroeger Loquet 17, N. 30.
N. 99. 1574, 8 Junij. De secretaris van Harderwijk,
Hessel Alberts , klaagt namens de burgerij aan den Stadhouder over het heffen van ruitergeld; die last is niet
langer te dragen ; zij verzoeken dus ontheven te worden.
De Stadhouder wenscht dat men tot ultimo Junij geduld
zal hebben, zijnde iemand daarover naar Brussel gezonden.
Vroeger Loquet 5, N°. 2 6. Den 29e° Junij schreef de
Stadhouder dat er eerstdaags geld zou gezonden worden,
de burgers moesten dus nog wat geduld hebben. Vroeger
Loquet 5 , N0. 27,
379
N°. 100. 1574 , 12 Julij. Copie van het besluit van de
landschapsvergadering dien dag te Arnhem gehouden. Den
Koning wordt dank gezegd voor het pardon. Dat in des
stadhouders beschrijving gevonden wordt , hij zich refereert
tot die bijeenkomst in Januarij jl. binnen Nijmegen , maar
zij vreezen dat dit in consequentie zal kunnen getogen
worden, wezende eerre vernieuwing tegen het oude gebruik;
dat op de brieven van den Koning of van den Gouverneur,
komende aan bannerheeren, ridderschap en steden, ze volgens het oude gebruik cementlijk beschreven dienen te
worden , de brieven te zien openen , verlezen en daarop te
doen dat na reden en billijkheid geboert; dat het landschap boven het vermogen de ingewilligde penningen opbragt en evenwel bevond dat de onderdanen niet alleen van
de wederwilligen, maar ook van 's konings krijgsvolk moedwillig hare beesten en gerede goederen zagen bederven, de
huislieden gevangen nemen ; doodslaan , berooven en beschadigen ; dat ook de bisschop van Roermonde zijne geestelijke juridictie onbehoorlijk zoekt uit te breiden, tot groote
praejuditie en kwade consequentie der landen ; dat te Roermonde de Spanjaarden zeer verdrukken, dat zij verzoeken
dat alles mag ophouden en het tractaat van Venlo na geleefd. Den 23e. Julij beloofde de stadhouder , cantzler en
raden herstel dezer grieven. Vroeger Loquet 3, N°. 36 en
37. Daarover kwam het kwartier de Veluwe te Arnhem
op Laurentius dag, 11 Augustus, bijeen. Toen werd besloten gezanten naar Brussel te zenden. Vroeger Loquet
11, N°. 13 en Loquet 4, N°. 6. Den 13 e. November opnieuw , want de gedeputeerden begeerden dat de semtlijken ridderschap tegenwoordig was. Vroeger Loquet 11,
N°. 14.
N°. 101. 1574, Augustus. Briefwisseling tusschen de
stad Harderwijk en Aegidius de Monte , bisschop te Deventer , over het bedienen van het sint Agathen-altaar.
Harderwijk verklaarde geen geestelijk gerigt onderworpen
380
te zijn, de Bisschop trad in een vergelijk. Vroeger Loquet
53, N°. 1 en Loquet 42 , N°. 33 en 34.
N°. 102. 1574, 12 Augustus. De Stadhouder verzoekt
Harderwijk afgevaardigden te zenden op de daring aan het
Engelanderholt op 28 September. Vroeger Loquet 27, N°. 5.
N. 103. 1574, 22 Augustus. Otto Valkenborg, tollenaar te Arnhem, wordt gelast de Harderwijkers als vroeger tolvrij te laten passeren. Vroeger Loquet 25 , N°. 29.
Hierbij verschillende verklaringen in authentieke vorm, dat
de Harderwijkers aan de Egmonder tol niet betaalden.
Dirk Hortenberg te Nijmegen vroeg 20 Febr. 1575 belooning voor de diensten die hij Harderwijk in die zaak bewezen had. Vroeger Loquet 25, N°. 30, 31, 32, 33, 34, 35.
N°. 104. 1574, 27 Augustus. Marten van Sypesteyn te
Utrecht, raadt aan Harderwijk om over de hem voor het
leger geleverde rogge gecommitteerden naar Brussel te
zenden, ten einde eene decharge te bekomen. Vroeger
Loquet 5 , N°. 2r.
N°. 105. 1574, 11 September. Het hof beveelt den
drost van der Sande om zich niet met de placaten des
Konings te bemoeijen, maar dat volgens de privilegien van
Harderwijk aan de regering over te laten. Vroeger Loquet 15 , N°. 51 b. Het Hof schreef daarentegen aan den
Magistraat, dat het toevoorzigt over het in- en uitgaan der
stad aan den drost , als belast met het bewaren der stad,
was opgedragen. Loquet 60, N°. 20. Den 25en September beval het Hof den drost op nieuw de ingezetenen met
rust en vrede te laten ; de gemeenslieden en burgers hadden op nieuw geklaagd, den 10 en Januarij 1575 werd dit
herhaald. Vroeger Loquet 65, N°. 27.
N°. 106. 1574, 4 October. Het Hof verzoekt goede
wacht te Harderwijk te houden tegen de muitende spaanache soldaten. Vroeger Loquet 17, N°. 31.
N°. 107. 1574, 9 October. Brief van den Stadhouder
aan Harderwijk. Het is vergund op Wieringen , Texel ,
381
Vlieland en Terschellink handel te drijven. Vroeger Loquet 65, N°. 25.
No. 108. 1574, 15 October. De stad Harderwijk klaagt
op nieuw over den drost; de schepenen verzoeken van den
eed ontslagen te worden, zoo hij niet ontslagen wordt:
de stadhouder zendt gecommitteerden. Vroeger Loquet 60,
N°. 21.
N°. 109. 1574, 18 November. Frederik van Boymer
schrijft aan Harderwijk dat hij te Brussel nog geene betaling had kunnen bekomen, men moet nog wat geduld
hebben. Vroeger Loquet 5, N°. 214.
N°. 110. 1574, 1 December. De Stadhouder waarschuwt
tegen de komst van 15 à 1600 moedwillige Spanjaarden ,
die zich naar Utrecht of Naarden begeven. Vroeger Loquet 17, N°. 33.
N°. 111. 1574, 11 December. De ingezetenen van Terschellink verzoeken vrijen opslag van visch te Harderwijk.
Vroeger Loquet 65 , N°. 26.
N°. 112. 1575, 11 Januarij. De Stadhouder schrijft dat
hij geen buskruid in voorraad heeft, om de stad Harderwijk
te voorzien. Vroeger Loquet, 58, N°. 13.
N°. 113. 1575, 28 Januarij. Het Hof beveelt dat te
Herden maatregelen tegen de zaadverstuivingen worden
genomen , waarover zij de ingekomene klagten aan Harderwijk toezenden. Vroeger Loquet 29, N°. 26a.
N°. 114. 1575, 16 Februarij. De magistraat te Harderwijk gelast de ingezetenen getrouw de wacht te betrekken.
Vroeger Loquet 60, N. 25.
N°. 115. 1575, Februarij. Geschillen te Harderwijk over
den afslag van visch tusschen den magistraat en de ingezetenen der brugstraat , alsmede klagten over het verkoopen van visch , afkomstig van de eilanden , voor versche
visch te Nijmegen. Vroeger Loquet 65 , N°. 28 , 29 , 30,
31, 32, 33.
N°. 116. 1575, 25 Februarij. De Stadhouder verbiedt
382
den drost te Harderwijk om de boeren die ter markt komen gevangen te nemen. Vroeger Loquet 83, N. 69.
N°. 117. 1575, 23 Februarij. Brief van Mathias Jelisen
uit Herentals aan Harderwijk, klagende over de benaauwde
tijden , waarin vele godlooze en vertwijfelde menschen de
pastoors, capellanen en anderen vermoord en verjaagd
hebben. Hem is opgedragen Neder-Duitschland te regeren en met pastoors en priesters te voorzien, doch hij ziet
daar vooreerst geene kans toe, en zal zich met den pater
generaal verstaan. Vroeger Loquet 42 , Y. 35.
N°. 118. 1575, 28 Februarij. Brief van Henric Bentinck drost van Overveluwe. Waar de koop is geschied
daar erlangt de dienstman des konings regt, niet waar de
kooper woont Vroeger Loquet 23 , N°. 27.
N°. 119. 2575 , 17 Maart. Johan Ackenthert commissaris der admiraliteit voor de kusten en frontieren der
landen van Gelre en Overijssel, zendt den capitein Diderik Boekhof om te Harderwijk opzigt te houden op het
handeldrijven met den vijand. Vroeger Loquet 37, N°. 1.
Den drie en twintigsten Maart schreef hij ontevreden te
zijn, dat de ingezetenen zijnen kapitein slecht bejegenden.
Vroeger Loquet 83, N°. 69a.
N°. 120. 1575, 28 April. De gildemeesters van het
schoenmakersgilde te Harderwijk verzocht om de kuipen
der looijerijen, om het gevaar van oorlog, te verplaatsen,
toonera aan dat zij niet digt bij de muren zijn. Vroeger
Loquet 78, N°. 2.
N°. 121. 1575, 7 Mei. Brief van het Hof aan den drost
van Neder-Veluwe. Verschillende dorpen der Veluwe en
ook Elburg .en Hattem hebben zich met des Konings vijanden verdragen, voor Harderwijk moet zorg gedragen
worden, hij moet derwaarts de boeren zenden om te werken. Vroeger Loquet 58, N. 14. Een gelijk schrijven
was aan Harderwijk gerigt. Vroeger Loquet 83, N°. 69b.
N°. 122. 1575, 30 Mei. De stad Arnhem verzocht aan
383
Harderwijk terstond het deel dat zij moet betalen tot de
onkosten van de legatie naar Brussel te zenden , daar zij
in de bank van leerring geld hebben opgenomen. Vroeger Loquet 5, N 216.
N°. 123. 1575, 7 Julij. De stadhouder belegt den klaardag aan den Engelanderholt tegen 17 October, over de
nagelatene goederen van Marten van Rossum. Vroeger
Loquet 27, N°. 5b.
N°. 124. 1575, 30 Julij. Brief van den Stadhouder. De
gevangenen , die den dood niet verdiend hebben , moeten
naar Antwerpen gezonden worden om op de galleijen te
dienen. Vroeger Loquet 17, N°. 34a.
N°. 125. 1575, 5 September. G-y sbert Broenissen schenkt
voor de papelijken proeven aan de pastoors Christiaan van
Baar en Abel Goerts eenen uitgang. Vroeger Loquet 43,
N°. 12h.
N". 126. 1575 , 20 September. Arnhem roept Harderwijk op om den 25 en September op eenen landdag te komen. Vroeger Loquet 11, N. 15.
N°. 127. 1575 , 27 September. Verschillende klagten
der regering van Harderwijk aan den Stadhouder. De schepenen bij voorbeeld willen niet langer schepenen zijn ; de
Stadhouder gelast ze te beboeten met 25000 steenen tot
herstel der muren. Vroeger Loquet 45 , N°. 6.
N°. 128. 1575, 10 December. Brief van den Stadhouder
om f 202 te zenden als aandeel van Harderwijk in de Geldersche Veluwsche galeijen. Vroeger Loquet 17, N°. 35.
N°. 129. 1576, 2 Januarij. Hattem vraagt aan Harderwijk inlichting hoe te handelen met de contributie voor
de roeibaarsen in de Zuiderzee , die door den Stadhouder
gevraagd wordt , niettegenstaande ridderschap en steden
eendragtig waren overeengekomen dat niet te betalen, als
zijnde tegen alle billijkheid. Vroeger Loquet 83 , N°. 69e.
N°. 130. 1576, 3 Januarij. Brief van Lubeck, klagende
over den tirannischen handel der Muscoviten in Lijfland ;
384
de geldersche Hanzesteden zullen daarover te Nijmegen
bijeen komen. Vroeger Loquet 16 , N°. 50.
N°. 131. 1576, 16 Februarij. Brief van den Koning
aan Harderwijk , bevelende om met spoed te procederen
tot annotatie der goederen, regten en geregtigheden van
hen die van het algemeen pardon zijn uitgesloten. Vroeger Loquet 83 , N°. 69d.
N°. 132. 1576 , 27 Februarij. De Stadhouder verzoekt
opgave van hetgeen de Polweylische soldaten zijn schuldig
gebleven. Vroeger Loquet 17, N°. 36.
N°. 133. 1576, 8 Maart. De Stadhouder beveelt Harderwijk om het huis der weduwe Oldenbarnevelt te laten
inrigten voor den erentfesten Johan Ingen Nuland , die
hier dikwerf amptshalve moet resideren. Vroeger Loquet
23, N°. 28.
N°. 134. 1576, 7 April. Eene volmagt van Dirk Fransen , procurator van het clerkenhuis en Goert Jansen ,
frater van het fraterhuis te Harderwijk , met afgedrukt
zegel. Vroeger Loquet 42 , N°. 36.
N°. 135. 1576 , 9 April. Acte van bekendheid, gepasseert door den magistraat van Amsterdam.
N°. 136. 1576, 30 April. De Stadhouder verzoekt met
zoo weinig kosten mogelijk, met spoed de wallen te Harderwijk in orde te maken. Vroeger Loquet 58 , N°. 16.
N°. 137. 1576 , 30 April. Brief van den landrentmeester Thomas Grammaije. Harderwijk moest van den Stadhouder het verschotene vorderen, want hij weet geen middel om het te rembourseren. Vroeger Loquet 5, N°. 217.
N°. 138. 1576, 3 Mei. Arnhem geeft kennis, dat op
den 15en Mei daar een landdag gehouden zal worden, om
over zwarigheden te Roermonde dagelijks ondervonden en
andere gebreken, alsmede over het zenden van afgevaardigden ten Hove te beraadslagen. Hierbij behoort een brief
van 17 Mei , waarbij Arnhem mededeelt, dat nu de overige kwartieren tot het zenden van afgevaardigden naar
;335
Brussel besloten hebben, de Veluwe zich niet moet afzonderen, zij vragen daarom den 22 e11 Mei te Arnhem op eenen
kwartiersdag bijeen te komen en dan de gebreken in het
kwartier bestaande te bespreken; den 13 e11 Julij noodigden
zij Harderwijk uit om afgevaardigden te zenden ten einde
het rapport der gezanten te vernemen. Vroeger Loquet
11, N°. 16 , 17 en 18. Voor het gezantschap was f 500
bij Andries Bussonet opgenomen. Joseph van Arnhem
teekende voor Harderwijk. Vroeger Loquet 6, N. 8. De
stad Arnhem drong op betaling aan.
N°. 239. 1576, April , Junij en Augustus. De Stadhouder zendt schutten te paard met hun huisgezin in Harderwijk ; de stad behoeft ze niets te geven dan logies. Vroeger Loquet 60, N. 26.
N°. 140. 1576, 6 Augustus. De gedeputeerden hebben
op nieuw eenera kwartierdag noodig geacht, opdat men
beraadslagen zal hoe zich nu verder te gedragen; den 16P1'
Augustus wordt Harderwijk uitgenoodigd afgevaardigden
naar Arnhem te zenden. Den 18en Augustus zendt de
secretaris van Arnhem P. Wetten de copie van eenen
brief aan den Stadhouder, en berigt dat dingsdag de gedeputeerden der verschillende kwartieren zouden bijeen komen, om te beraadslagen hoe verder te handelen. Vroeger
Loquet 11, N°. 19 en 20. Hierbij twee brieven over den
kwartierslag, van J. van Arnhem.
N°. 141. 1576, 12 September. Het Hof oordeelt, dat
de huizen te Harderwijk , waarvan de eigenaars elders wonen niet met soldaten bezwaard mogen worden. Vroeger
Loquet 20, N. 29a.
N. 142. 1576 , 22 October. De Drost van Veluwe Frederik van Zuylen Nyevelt, verzoekt aan Harderwijk om
een harer raadsvrienden naar Nijkerk te zenden, ten einde
erfhuisregt op de Veluwe te laten wedervaren aan Reijer
van Vanevelt contra Reijer Claasen van Wencom. Vroeger Loquet 26, N° 7.
YVIII.
J.
25
386
N°. 143. 1576, 24 October. De Stadhouder maant Harderwijk aan om de soldaten welwillender te bejegenen, de
sleutelen der poorten waren in die verwachting vroeger
terug gegeven. Vroeger Loquet 17, N. 37.
N°. 144. 1576, 2 November. Keulen wenscht te weten
of Harderwijk in eene gift aan Revel als Hanzestad wil
deelen, ja dan neen; maar een bepaald antwoord. Vroeger
Loquet 16 , N°. 51.
N. 145. 1576, 3 November. De Stadhouder vraagt opgaaf wat Harderwijk van de regimenten van Bossu , van
Megen en Hierges te vorderen heeft. Vroeger Loquet 17,
N°. 37a.
N°. 146. 1576, 19 November. De Drost zal met zijne
soldaten Harderwijk verlaten, de Stadhouder verzoekt daarom ze voor de leenen j 300 te betalen, zoo als elders ook
geschiedt. Vroeger Loquet 17, N°. 38 ; hij heeft dat geld
ontvangen.
N°. 147. 1576, sint Andreas. Arnt Steenler berigt aan
de regering van Harderwijk , hoe het hof en de rekenkamer het koorn vroeger door de Minnebroeders ontvangen
verdeeld hebben. Vroeger Loquet 43 , N°. 12 e. De stad
Harderwijk protesteerde tegen die verdeeling ; het koorn
kon daar voor eenen goeden predikant gebezigd worden.
Vroeger Loquet 42 , N°. 37.
W. 148. 1576, 5 December. De gedeputeerden van bannerheeren, ridderschap en steden van Gelderland, berigten
dat de gedeputeerden van de Generale Staten te Arnhem
zijn bijeen gekomen , om met de knechten te verdragen;
dat zij voor eenen korten tijd eenig geld bij het landschap
ingewilligd wenschten ; zij hadden dat gedaan en verzochten daarop goedkeuring. Vroeger Loquet 17, N°. 39.
N°. 149. 1576, 10 December. De Stadhouder schrijft
aan Harderwijk , dat hij den drost last heeft gegeven om
bij het verlaten der stad toe te laten , dat de burgers de
wacht betrekken op het huis; er is ook nu geen bezwaar
887
meer in, dat de poorten open blijven. Vroeger Loquet
60, N°. 27.
N°. 150. 1576 , 21 December. Amersfoort zendt een
schrijven van Utrecht om spoedig pioniers , kruid en lood
over te zenden, in het algemeen belang. Vroeger Loquet
17, N°. 40. Arnhem berigt den 25" December, dat van
daar kruid en lood naar -U trecht is gezonden. Vroeger
Loquet 60, N°. 28.
Evert van Theede van Ajkveld. Medegedeeld door den
Heer Mr. W. J. C. van Hasselt.
In den zeventienden jaargang van de Kronijk van ons
Genootschap (IV e Serie, 2 e Deel, 1861) is bl. 41 en volgg.
opgenomen , eerre door mij ingezondene mededeeling betreffende den beroemden staatsman EVERARD (EVERT) VAN
WEEDE , Heer van .Dijkveld , waarbij ik o. a. opgave Gleed
van de quartierlijst, voorkomende op het wapenbord geplaatst bij of op het graf van dien, zoo door geboorte ')
als door eigene verdiensten aanzienlijken Nederlander, terwijl ik tevens, naar aanleiding van aan mij medegedeelde
autentieke stukken , uit het archief der stad Leiden , te
kennen gaf, „dat mijn vroeger vermoeden , dat de moeder
van VAN WEEDE , CATHARINA DE CUPERE , zou hebben behoord tot die familie DE CUPERE, van welke sommigen zich
van Bergambacht noemden , onjuist bleek te zijn."
Sedert ontving ik een heusch schrijven van den Hoog
Welgeboren Heer Jonkheer E. W. VAN WEEDE , te 's Gravenhage , mij o. a. te kennen gevende : V. dat er in de
opgave der quartieren op voornoemd wapenbord, eenige
1) Over de oudheid en de aanzienlijke afkomst van het geslacht
WEEDE
kan men 0. a. raadplegen
Amersfoort, Ie Deel, bl. 405 en volg. S.
VAN
Beschrijving der stad
VAN LEEUWEN , Batavia TI-
A. VAN BEMMI+;L,
lustrata, bl. 1240 , enz.
25 *
388
namen verkeerd waren gespeld, en 2°. dat mijn vroeger
vermoeden omtrent de familiebetrekking van CATHARINA
DE CUPERE juist was, vermits haar broeder CHRISTIAAN DE
CUPERE , tot echtgenoot had MARIA MAGNUS , door welk
huwelijk de heerlijkheid Bergambacht, aan de familie DE
CUPERE is gekomen , wier leden zich dan ook sedert DE
CUPERE van Bergambacht hebben genoemd.
Het is hierom dat ik , met voorkennis van gezegden
Jonkheer VAN WEEDE , het volgende aan het Genootschap ,
tot herstel van mijne vroegere min juiste opgave, de eer
heb mede te deelera, beleefdelijk eene plaats voor hetzelve
in de Kronijk van het Genootschap verzoekende. Het is
het Benige middel om mijne dwaling te herstellen.
Volgens opgave van Jonkheer E. W. TAN WEEDE waren
de 16 quartieren van den Heer van Dijkveld, blijkens autentieke afschriften,
1. van de oorspronkelijke schetsteekening ') van het
wapenbord, berustende in het Provinciaal archief
van Utrecht , en
2. uit het Eerste Deel der boeken, berustende ten stadhuize der stad Utrecht, ten titel voerende Geschriften
en wapenen der kerken van Utrecht , bl. 236.
Weede.
Cupere.
Bloemmesteyn.
biest.
Schadyck.
Loquere.
Velen.
Hart.
Van Ryn.
Spilmans.
Van der Burg.
Malsen.
Floresiers.
Waveren.
Solms.
Van de Velde.
en alzoo eenigzins verschillende van mijne vroegere opgave,
welke ik alsnu herstel.
1) Indien die Bronnen te Utrecht nog voorhanden zijn , zou de juistheld der zaak kunnen geverifieerd worden.
389
Jonkheer VAN WEEDE heeft mij daarenboven , met alles
afdoende bewijzen, aangetoond, dat CHRISTIAAN DE CUPERE.
gehuwd met MARIA MAGNUS , door welk huwelijk de heerlijkheid Bergambacht aan de familie DE CUPERE kwam , ia
geweest een broeder van CATHARINA DE CUPERE , echtgenoot van JAN 'VAN WEEDE , en alzoo moeder van EVERT
VAN WEEDE van Dijkveld.
Uit de door Zijn Hoog Welgeboren mij medegedeelde
stukken blijkt ten duidelijkste , dat de door mij in mijne
vorige mededeeliug (.kronijk 1861, bI. 43) vermelde echtelieden , JORYS Christirian$z. DE CUPERE, (zich ook noemende
DE CUYPER en DE CUYPERE) en ;iIARIA Hendriksdr. VAN
BLOMMESTEYN , drie kinderen hebben gehad :
1. CATHARINA D E CUPERE , in 1614 te Leiden gehuwd
aan JAN Of JOHAN VAN WEEDE ;
2. HENDRIC DE CUPERE .l Ong , in of vóór 1625, overl eden ; en
3. CHRISTIAAN DE CUPERE, die zich ook wel DE CUYPERE
noemde , in 1625 nog minderjarig , Domheer tot
Utrecht , die tot echtgenoot had de meergemelde
MARIA MAGNUS , door welk huwelijk de heerlijkheid
Bergambacht aan de familie De Cupere kwam ').
S. VAN LEEUWEN noemt , bl. 1064 van .zijne Batavia Itlustrata , de echtgenoot van JOOST CASPER VAN RENESSE
MARIA DE CUPERE . Bene „dochter van CHRISTIAAN DE cc„PERE , uuyt Wals- Vlaanderen , Heer van Ammers , Bergam„bacht en 's Heer-Aartsberge en van MARIA MAGNUS. " Die
I \ JACOB MAGNUS, Ridder, Burgemeester van Middelburg,
inn
in 1607
Gezant naar Denemarken , wa ,4 Heer van Groot Arnrners, Beryccmbaekt
enz. (zie
SCHELTEMA,
St.-Ned. H. bl. 48). In 1633 leefde nog een broe-
der van ;MARIA MAGNUS, P. MAGNUS, die zich van Bergambacht noemde.
Later kwam Bergambacht aan JAN
zoon
van
JOOST CASPER,
ADOLF VAN RENESSE
van Lokborst ,
VAN RENESSE en Vail MARIA DE CUPERE, en zalki;
krachtens uiterschen wil van zijn moeders broeder, (Zie IJaderl. Woon.
denb. , XXIV. bl. 183).
390
bijvoeging „uyt Wals- Vlaanderen" heeft mij op het dwaalspoor gebragt en deed mij tot het besluit komen dat CHRISTIAAN DE CUPERE, niet van dezelfde familie zou zijn, als
CATHARINA DE CUPERE , wier ouders te Leiden woonden ,
waar ook zij geboren was en wier vader in zijn huwelijks
aanteekenings-acte JORIS Ciristiaansz. DE CUYPER , wordt
genoemd.
Dat „uyt Mals- Vlranderen" bij VAN LEEUWEN is alzoo, of
eene dwaling , of moet zoo naauw niet genomen worden ,
en ziet welligt op eene mogelijk vroegere afkomst van de
familie DE CUPERE, DE CUYPERE, DE CUYPER uit Vlaanderen ').
De naam van de moeder van voormelde MARIA (MARYTJEN) Ilendriksdr. VAN BLOMMESTEYN (VAN BLOEMMESTEYN)
die , volgens de vroeger medegedeelde quartieren van het
wapenbord van EV. VAN WEEDE van Dijkveld, HOON zou zijn
geweest , moet volgens de thans opgegevene HART wezen.
Ik zegde in mijne vorige mededeeling dat JOHAN VAN
WEEDE en CATHARINA DE CUPERE, behalve EVERARD VAN
WEEDE, teii minste nog twee dochters hebben gehad. Jonkheer E. W. VAN WEEDE leert ons negen kinderen van gezegde echtelieden kennen. Die kinderen waren
1. EVERARD VAN WEEDE VAN DIJKVELD , de beroemde
staatsman.
2. CORNELIA VAN WEEDE , gehuwd aan JOHAN GROULARDT.
3. WILHELMINA VAN WEEDE , echtgenoot van MAURICE
DE GRENNEN, Ridder, Gouverneur van Sas van Gent.
4. MARIA VAN WEEDE , ongehuwd te Leiden overleden
1673.
5. ALETTA VAN WEEDE , gehuwd aan FRANCOIS COPAL ,
Commissaris van de Monstering.
1) In het Vaderlandseh Woordenboek oorspronkelijk verzameld door
JAC. KOK, XXIVe Dl., bl. 153, Wordt CHRISTIAAN DE CUPERE gezegd
„afkomstig nil Vlaanderen."
391
Heer van Balgoyen, enz.,
Generaal-Majoor en Gouverneur van de Grave ,
1675 door Keizer Leopold verheven tot Baron van
het Duitsche Rijk.
7. ANNA VAN WEEDE , gehuwd aan J. KEMP , Heel . van
Kerkwerve , oven. 3 Novb. 1684.
8. HENDRIK VAN WEEDE , gebor. te 's Rage 19 sept.
1631 , Wachtmeester-G-eneraal over al de lnfanterie
der Vereenigde Nederlanden, Bed-oud-overgrootvader
o. a. van Jhr. E. W. VAN WEED E. en
9. WILLEM VAN WEEDE , Commissaris van. de Monstering, Raad-Extr. ten Hove van Utrecht, Burgemeester van Utrecht enz.
JOHAN VAN WEEDE , echtgenoot van CATHARINA DE CVPERE , was zoon van KVERARD van WEEDE en van CORNELIA
VAN BIEST en -werd geboren te Utrecht 3 December 1584.
was Schepen aldaar 1618-1624, 1645-1650, 52, 53 en
56, Raad in de vroedschap 1625, Burgemeester 1626 ,
1627 , 1628, 1642 , 1643 en 1644, werd gecommitteerd
tot de Hoog-Mogende Staten-Generaal 1630-1645. Hij
was Extraord. Gezant naar Denemarken met BOREEL en
SONCK en stierf te Utrecht 1 April 1658. Hij was alzoo
een man van groot aanzien.
Ms bijzonderheid betreffende de begravenis van EVERT
VAN WEEDE van Dijkveld, deelde Jhr. E. W. VAN WEEDE mij
mede, dat de Staten 's lands van Utrecht den 25 e1 Julij
1702 het besluit namen om de begravenis van den Heer
van Dijkveld bij te wonen , doch op den l en Augustus daaraanvolgende van dit voornemen afzagen ,,aangezien de
„Vroedschap van de stad Utrecht en corps vermeende den
„voorrang achter het lijk te moeten hebben."
Amsterdam,
20 October 1862.
W. J. C. VAN HASSELT.
6.
GEORGE JOHAN VAN WEEDE
392
Ambassade naar Algiers en Tunis. De Heer Dr. W. G.
Brill spreekt over het rapport der Ambassade van dell
Groninger Hoogleeraar Pijnacker naar Algiers en Tunis
in 1622 en 1623, aanwezig op het Provinciaal Archief. Hij
acht het wenschelijk dat het rapport zelve in de Beri l en
worde opgenomen.
S'lzr,kken voor de geschiedenis der jaren 1590 e n 1591.
CXVI.
NOTA DOOR NORRITS AAN DE STATEN GENERAAL
VOORGEDRAGEN , OVER HET ZENDEN VAN ENGELSCHE TROEPEN NAAR FRANKRIJK.
6 Februarij 1591.
Points et aktes que le Sieur Gnal Nourys a propose
de la part de Sa Mate d'Angleterre , a Messieurs
les Estats Generaux des Prouinces mies , le vj
jour de Feburier 1591.
Premierement quil a pleu a sa Ma te , a la serieuse requisition du Roy de France et apres vne jnfinite et diuerses aduertences du Prince Dombes , declairans le dangereux estat de la duche de Bretaigne , estánt a present
pour la pluspt possede p les Espaignols, accorder au mesme
respect audt Roy lemploy de trois mille de ses subiects ,
estant maintenant en accuel seruice de ces Pays-Bas, pour
le temps de trois mois. Suivant le quel accordt sade Mate
desire que lesds Estats y veuillent eslargir et joindre leur
agreation et consentement sans aucun dilay. Considere que
ledt seruice est de plus grande jmportance pour le bien
de la couronne de France, lEstat de ces pays, voires pour
toute la chrestiente, que ne pourroient faire pour si peu de
temps en ces quartiers lesdl trois mille soldats.
393
Que sa Ma te est vrgentement esmeue de haster veste
expedition , pour estre asseurement aduertie que le Roy
d'Espaigne prepare vne bonne armee pour la joindre auecq
ses aaltres forces estans ja en Bretaigne. Laquelle armee y
estant arriuee, seroit plus difficile a rencontrer ou rompre,
quelle est presentement , moiennant la celerite requise.
Daultant plus que sade Mate est certiore que le due de
Parme prepare touter ses forces vers lade France, comme
l'vnicque et principale guerre que le Roy d'Espaigne embrasse pntement. Scion quil est manifestement apparu
depuis plusieurs mois encha , pour nauoir attente aucune
hostilite contre ces pays, mais au contraire prins naguerres, desmoli et abandonne diuerses places et fortresses djmportance desds forces vers France.
Enoultre que sa Mate a touiours entendu que la pluspt
de ses forces fussent employez en campaigne et non en
garnizon des viltes ; de sorte que le plus propre et conuenable seruice seroit de sen seruir la pt, que le Rov d'Espaigne ou Due de Parme a destine ses plus marquables
attentatz.
Dauantaige sale Matt' tient pour certain que lesd. Estats
de leurs propres forces sont bastans de meetre en campaigne quattre mille pietons. Par quoy sade Mat', au regard
de la grande benevolence quelle porte au Roy de France .
vous Arie jnstament que le nombre de deur mille de sado
jnfanterie puissent estre employez en cestuy seruice pour
le terme que dessus. Ce quelle se psuade se pouuoir faire
facilement , daultant quils ne doibuent redoubter aulcune
entreprinse contre eux, durant labsence dud e Due de Parme.
Joint aussy que lesd. forces, ne sont souffisantes , de pouuoir attenter auecq leurs commoditez aucune chose desgale
jmportance, comme est icelluy seruice , duquel la plus saine
partie de la Chrestiente en recoipt grand jnterest.
Et pour conclusion sa Ma te desire en ce que dessus
auoir leur conseutement et responce sans postposition ou
394
remise sur les aduis des prouinces , de laquelle tedieuse
et penible procedure sa Mate est fort degoustee, se souuenant de lextreme longeur et dilay que ion at vse allendroit la responce sur la proposition de sade Mate faicte
par m'' Wilkes , par ce que leffect et jmportance de la
cause et lapparence du bon succes consiste en brieue expedition pour gaigner temps. Et en cas d'vlterieure remise ou dilay sa Mate sera occasionnee de suiure et executer ses propres resolutions. Dequoy plaira ausd. Estatz
sasseurer , ensemble que le destin et jntention de sa Mate
est n'espargner aulcuns de ses forces ny moings pour le
biera et aduancement de ceste cause, ains au contraire de
continuer et accroistre jcelle assistence aduenant que aucune juste occasion se presente. Signe J. Nourys.
Ko'y.
cxVII..
ANTWOORD DER STATEN GENERAAL OP DE
VOORGAANDE NOTA.
11 Februarij 1591.
Veu et considere par les Estats Generaux des Prouinces Vnies ce que le Sieur Norreis, chlr, en vertu des lres
de credance de la Mate dAngleterre du vj e du mois passe,
leur a dit et propose, tapt de bouche que p escript, de la
part de sade Mate. Declairent lesd. Estats dauoir entendu
auecq grand joye et allegresse la continuation et fauorable
disposition de sa Mate a lduancement de la cause commune
de toute la chrestiente, et especiallement au regard de
lassistence du Roy treschrestien et de ces Prouinces Vnies
contre leffort et jnvasion de leurs ennemis. Et qua ceste
fin sa Mate , a la requeste et jnstance du Roy treschrestien
et suivant plusieurs aduertences de lestat de Bretaigne,
seroit resolue denuoyer vn bon secours en Bretaigne pour
empescher le progres des Espaignols Br ui taschent dempie-
395
ter et se saisir dud t duche de Bretaigne. Chose vrayement
heroicque et salutaire pour le bien de la cause coffiune et
principallement pour lasseurance des Estats et affaires de
leurs Mats et de ces Prouinees , lesquelles pour ce regard
en demeureront a jamais grandement obligees a sa Mate,
auecq toute la chrestiente. Mais quant a ce que led t Sieur
Ambassadeur requiert que lesd. Estats vueillent trouuer
bon et consentir que pour ledt secours soyent employez
trois mille Anglois des auxiliaires accordez auxd. ProuinVnies p le traicte faiet auecq sa Ma te et deux mille soldats de ceste nation , lesd. Estats supplient sa Mate de
vouloir considerer que cela ne se peult faire sans grand
dommage de ces Prouinees et desseruice de leurs Mat".
Veu que la saison sapproche que lou doibt necessairement
mectre en campaigne thus les gens de guerre quon peult ,
tant desd. auxiliaires que daultres, pour la tuition et seurete desd. prouinces, et les apprests et prouisions en sont
desia faictes , selon ee quen est resolu et arreste p lesd.
Estats Gilaulx et Conseil d'estat. Et sur ceste resolution
et lespoir du bon succes des exploicts desseignez sont fondees les propositions et demandes desia faictes auxd s Prouinees , touchant les deniers et contributions extraordinaires
pour ceste annee, doet quelques vues ont desia porte leur
consenfunent, a ce esmeues et jnduictes principallement p
les remonstrances et exhortions faictes auxd es Estats Generaux , lannee passee , tant p le seigneur Wilkes au nom
de sa Mate que par le S r dIncaruille , Ambassadeur du Roy
Treschrestien. Affermans lesd s Ambassadeurs que lours Mate7
jugeoient que lesd. Estats ne pouuoient faire plus grand
bien ni melieur seruice au Roy de France quen meetant
en campagne taut de gens de guerre quils pouuoient, pour
distraire les forces du Prince de Parme, empescher et retarder son voyage et expedition en France. De faiet, ejl est
apparu lannee passee que p la guerre faicte en ces pays,
prinse de Breda et depuis p le dessein et attentat contre
396
la viile de Nymmegen, le Due de Parme , auecq la pluspt
des forces du Roy d'Espaigne p deca a este arreste et
retarde plusieurs mois en son expedition et voyage de
France, et qua la fin a son deptement it a este contrainca
de laisser en ces pays septante a huitante compagnies de
gens de pied auecq douze cornettes de gens a cheual pour
eetre employez en campagne , oultre la garrison de touttes
les villes et forteresses qui sont soubz son obeyssance.
Parquoy jl n'est aulcunement conseille ou conuenable, ny
au respect du seruice du Roy de France, ny pour le bien
et seurete de ces pays, de departir de lad e resolution pieca
prinse et arrestee , auant que les Estats Generaux ayent
eu aucune aduertence de ceste jntention jnopinee de sa
Mate touchant le faict de Bretaigne , dont jlz ont eu la
premiere cognoissance p lad e proposition du Sr Norreys sur
ce faict. Et le changement jmpourveu de lade resolution
apporteroit vng mescontentement extreme aux Estats pticuliers des prouinces et aux manans et habitans djcelles ;
non sans dangier de quelque perilleuse alteration ou resolution desesperee es villes frontieres enuironnees p les
forces de lennemy, dont pourroyent ensuiure jnconvenients
tresdommageables et jrremediables, au grand regret de leurs
Mater et esbranslement de eest Estat. Joinct que le changement de lade resolution et desnuement desds prouinces
fauoriseroit beaucoup a lemprise et desseing du Roy
d'Espaigne , qui p ce moyen auroit meilleure opportunite
denuoyer plus grandes forces en France au secours des
Ligeurs. Tellement que, pesant et ballancant laffaire auecq
toutes les circonstances comme jl conuient , ji se trouuera
pour certain que lesdl auxiliaires (qui sont faicts rusez a
la guerre p deca , et cognoissent les pays et chemins p
eau et p terre) peuuent faire beaucoup plus grand seruice
en tous respects, demeurants en ces prouinces et semployants a lexecution des exploicts et faicts de guerre , selon
la resolution quen est pieca prinse et arrestee, que silt al-
:107
lassent en Bretaigne, ou jlz seroyent comme besoignes et
nouices, sans experience es choses susd PS . Oultre ce que
Ie voyage p mer est long et dangereux, subiect aux yens,
tempestes et aultres hazards et jnconuenients , et fort jiicertain au regard des jssues des ports et haures de ces
pays. Veu que les batteaux tous prests a nauiger, gisent
souuentesfois es haures deux ou trois mois et dauantaige ,
auant que pouuoir sortir en mer p la contrariete des vents,
comme lexperience la bien monstree lannee passee. Et est
ledt voyage p mer de tresgrands fraiz et despens, tant de
nauires que prouisions necessaires; faict aussy a considerer
que le nombre de vingt compaignies auxiliaires quon youldroit transporter en Bretaigne, ne reuiendroit qua 1600 ou
1700 testes , et que lesds soldats auxiliaires composez en
partie de naturels de ces prouinces, partie marriez et accommodez en jcelles, seront malvolontaires et plusieurs se
desroberont, comme on a veu au derniere voyage de Portugal, et cause de ljncertitude susd e ii leur pourroit aduenir quelque jnfortune ou disgrace auant quy arriuer. Et ceux
qui auront faict le voyage seront en partie malades et
rendus jnvtiles
lp
la tormente et jactation de mer et chan-
gement d'air et de nourriture accoustumee , de maniere que
ce que restera de volontaires sains , dispos et habiles aux
faicts darmes et labeurs de la guerre, sera de peu defcace
ou jmportance a leffect destine. Au contraire les entreprinses et exploicts de guerre en ces pays sont ja prests
et a la main, et peuuent, auecq layde de Dieu, entre Bien
tost mis en execution , tap t pour la garde et seurete de
ces pays que pour diuertir, retarder et empescher les desBeings de lennemi, lequel p ce moyen ne pourra enuoier
taut de forces en France quil feroit aultrement. Par ou le
Roy treschrestien pourra tant mieux pourueoir a ses affaires et garantir lade Bretaigne auecq quelques trouppes
franchoises, chose aisee a faire, et daultant plus sil plaint
a sa Mate dAngleterre y joindre quelques forces anglaises
398
des places plus voisines a la Bretaigne. Aultrement si lennemi se peult asseurer de la sortie et transport desd s auxiliaires en Bretaigne, jl employera larriere-ban de sa puissance en la faueur des Ligeurs et enuoyera ses forces
principaler sur le bras du Roy (qu'est le cheff de l'oeuure),
laissant cependant quelques petittes trouppes en ces pays,
bastantes en tout euenement pour sopposer, voire pour se
prevaloir du petit nombre de soldats qui demeureroyent et
seroyent de reste en ces prouinces auecq apparent dangier
djcelles. Attendu que suivant lestat de guerre et consentiment des contributions desia faict et porte, jl ne seroit
Possible dy remedier ou faire aultrement sans grand peril
en ceste raison et conjuncture que le Roy d'Espaigne , p
le mogen de lEmpereur et aultres, retourne a ses vielles
ruses et praticques de pacification, dont on faict courrir le
bruict pour esmouuoir la commune. Et a desia depesche a
eest effect le conte de Disbrouck Salentin , jadiz Euesque
de Couloigne , le Baron de Berustin et plusieurs aultres
Srs pour se trouwer a Bruxelles , tapt vers le Due de Parme,
que pdeca aux Estatz Generaux des Prouinces Vnies. Joinct
aussy qu'au cas susd. le Roy de France se trouueroit deceu
et frustre de son attente quil a d'estre secouru et assiste
p ces prouinces d'vne bonne somme de deniers pour le
payement d'vne ptie des gens de guerre quil attend -d'Almaigne. La quelle somme naguerres jl a faict demander p
son Ambassadeur auxd. Estats Generaux , dont louuerture
en est desia faicte aux Prouin, auecq fort bonne apparente
d'estre accordee , si lade resolution desd. Estats Generaux
et Conseil d'Estat, touchant ladministration et conduicte de
la guerre pour ceste annee en ces pays, ne soit entrerompue p la soubstraction des auxiliaires susd. Parquoy lesd.
Estats Generaux ont ferme confiance que sa Mate, en consideration des raisons susdeS , aura satisfaction et ne voul-,
dra jnsister dauantage a la sortie desd s auxiliaires en veste
coniuncture , auecq si peu dapparence de grand effect en
399
Bretaigne pour le peu de nombre de bons combattans ,
qui uiendroit auecq si grande jncommodite et desseruice
du Roy de France et auecq si euident dangier de lestat
de ces Prouinces, yea quil y a aultres moyens plus prompts
et asseurez pour le secours et deliurance de la Bretaigne.
A laquelle lesdes auxiliaires pourront plus fauoriser, faisant
la guerre en ces prouinces , suivant lordre clesia donne et
arreste en conformite de laduis , conseil et exhortation
meemes de sa Mate d'Angleterre et Roy de France , comme
diet est , que si de si loing , auec excessiffs frais et despens,
et auecq grande jncertitude et plusieurs hazardz , difficultez
et jncommoditez , malaises et maluolontiers , jlz fussent enuoyez p mer vers la Bretaigne. Suppliants bien humblement quil plaise a sa Mate de prendre en bonne pt ceste
response et selon sa naiue bonte et singuliere affection
au bien de la Chresticnte et de la cause commune , tenir
la bonne main a ce clue led' duche de Bretaigne puisse
aultrement estre conserue sans le dangier euident et desseruice trescertain de ces Prouinces et dud e Roy treschrestien. Et prient ledt S r Ambassadeur den vouloir faire rapport
fauorable a sa Mate, l'asseurant que lesdi Estats Generaux
ne cesseront de tenir bonne et fidelle correspondence auecq
sa Mate en touttes occurrences , et demployer tous moyens
possibles contre leffort de lennemy commun , pour le seruice de sa Mate , garde et seurete desds Prouin Vies.
Faict a lassemblee desds Estats Generaux ce xj e jour de
Feburier 1591. Desoubz estoit : escript par ordonnance
desds Estats , signe C. Aerssen.
dopy.
100
CXVIII. DE STATEN GENERAAL AAN ELISABETH.
Verzoek dal Zij voor de aan den Koning van Frankrijk le
verleenen hulp , geen troepen zende uit de aan de
Provincien verleende hulptroepen.
11 Februarij 1591.
Madame.
Comme nous auons auecq grande joye et allegresse ouy
et entendu , taut par la proposition du Sieur Cheualier
Nourys , Ambassadeur de vie Ma 1e que ii les lies derrieres djcelle, la continuation du grand zele et singuliere affection de vie Mate au bien de la Chrestiente et aduanchement de la cause commune. Et especiallement au regard
du secours et assistence que vie Mate seroit deliberee de
donner au Roy treschiien pour obuier aux progres et attentatz du Roy d'Espaigne sus Ia duche de Bretaigne ;
chose vrayement royalle, digne de vre Mate et correspondante aux treshaultes et tresexcellentes deliberations et
actions djcelle , dont toute la Chrestiente , et nommement
ces Prouinces Unies , seront tenues et redebuables a jamais
a vie Mate. Ainsy auons nous este bien marriz et esbahiz
dauoir entendu p lade proposition dudt Sieur Ambassadeur
Norrys que vre Mate seroit jntentionnee demploier a eest
effect trois mille soldatz Anglois des auxiliares que vre Mate,
suivant le traicte a accorde a ces Prouinces pour leur seurete et tuition. Certes si le Sieur Bodley , qui a declaire
en nie assamblee , en presence dudt Sieur Ambassadr Norrys , n'auoir receu les lies ou cómandement de vie Mate
sur ce faict , nous eust aduerti de ceste jntention de vostre
Mate , nous eussions faict tout debuoir possible pour remonstrer a jcelle que lesdl auxiliaires ne peuuent estre
enleuez de ces pays et transportez en Bretaigne sans grand
dangier de ces prouinces et desseruice du Roy treschres-
1,01
tien. Mais que le plus grand semice que ces Provinces
pourront faire audt Roy treschrestien , est de meetre
campagne le plus de gens de guerre queues poeuuent, pour
distraire les forces du Ducq de Parme et empescher et
retarder son expedition et voiage de France , comme lexperience de lannee passee nous a bien enseigne et le Sr
Wilkes, au nom de vie Mate , et le S r dIncarville, Ambassadeur pour le Roy treschrestien , nous out alors biei
tesmoignez et exhortez. Pont auons faict plus ample deduction. par -nted. response sur lad e proposition dud. S r Ambassadeur. Laquelle lily auons donne p escript, suppliants
treshumblemt quil plaise a -cie Mate de vouloir considerer
et peser noz raisons en toutte droiture et equite, scion sa
prudence singuliere et accoustumee, et se vouloir asseurer
que nauons rie p taut a coeur que la garde et seurete de
ces pays, et tout ce que tend a lhonneur et seruice (k
vfe Mate et au bien et aduanchement de la cause commune. Et sur ce, baisans tres affectueusement les mains
de vie Mate prions le Createur,,
Madame , de maintenir jcelle en pfaite sante, longue et
heureuse vie. A la I{aye ce X je jour de Feburier 1591.
Soubzscript , de vie Mate treshumbles seruiteurs, les Estats
Generaux des Prouinces Vnies des Pays-Bas. Par or(loll Sr' Estats , signe C. Aerssen.
nail
A la serenissime Royne dAngleterre.
Kopy.
CXIX. DECLARATIE VAN NORRITS.
De Koningin eischt op hove)/ fowl het vertrek van
3000 man
van de troepen der Enrjelsche 2/alie iii Nederlandsche
13 Februarij 1591.
A Messeigneurs les Estats Generaux des Prouinees
Vnies du Pays-Bus.
Sa Mate
XVIII. J.
ma
commande de mu; dmmer a cognoistre tout
°?(-1
402
plattement , que vous ne debuez fly pouuez en raison refuser quelle aye ses subjects a son commandement. Et pour
ce ma expressement enjoinct vous dire , quelle ma donne
charge , ensamble a tous Gouuerneurs, Cap nes et Commandeurs de sa nation pardecha, selon son bon plaisir quelle
leur a faict aussy entendre, de mener les trois mille soldats jusques aux lieux propres, pour jncontinent embarquer
et se venir joindre auecq les aultres forces de sa Ma te qui
sont preparez en Angleterre et nattendent que leur venue.
Priant a ceste fin commectre comissaires auecq patentes ,
prouision des nauires et aultres conuenables moyens pour
faire passer lesdes compaignies Angloises de la place de
leur garnison a Flissingues, affin que leur partement soit
auecq bon ordre, sans endommager le plat pays. Et cependant donner aussy ordre que les villes cy dessoubz denominez, estaus les Capitaines auecq leur compaignies sortis,
y soyent promptement enuoye aultre garnison et gens de
guerre , comme pour la melieure conseruation djcelles et
contre tous attemptats de lennemy vous trouuerez conuenir etc.
Nomination des& compaignies.
Sr Franchoys Vere.
S r Thomas Baskeville.
Breda.
Sr Edmondt Vdal.
Capitaine Andley.
Capitaine Lambert.
Capne Knollis.
Doesburch.
Capne Denis.
Capne Throgmorton.
Cap en Foulkes.
Capne Thomas Wyngfeld.
Deuthecom.
Capne Hays.
Aernhem.
I
Capne Buck.
Ii plaira ausds Srs Estats aussy escripre et pourveoir
que aultres llnict oon)paignies, esta>nt Berglies op Zoom,
soyent selnblablell9ent acconlmodez dc-; nailires pour sein
barquer quant et quant, et passer ell Angleterre. ^io;11r`
J. Nourreys.
^
Kopy.
CXX. REMONSTRANTIE DER STATEN GENERAAL TEAEN HET
VERTREK DER EN GELSCHE TROEPEN , TN A NTWOORD OP DE DECLARATIE VAN DEN
T"OORUA*NDEN DAG.
14 Pebruarij 1591.
Les Estats Generaux des Prouinees \/tries du. Pays-Bas,
ayant ven la declaration du Sieur Cheualier Nourrys, Ambassadeur de la serenissime Mate dAngleterre, faiete e^1
lassamblee deed. Estatz le xiij de ce mois, requierrent led.
Sieur Ambassadeur de recheff de vouloir fauorablemeiit
representer et exhiber a sa Mate leurs raisons necessaires
et tresvrgentes, contenues en leur response sur la proposition dudit Sieur Ambassadeur, pour lesquelles ilz ne
doibuent ny peuuent aucunement consentir que les trois
mille Anglois du hombre des auxiliaires, enuoyez pour !a
garde et seurete de ces Prouinces, suivant la conuenanee
et traicte faict auecq sa Male , soient transportei en Bretaigne auec si grand dangier et dommage de ces Prouinces et desseruice trescertain du Boy treschrestien. Sasseurants lesfis Estats que sa Ma te neut oncques este esmeue
a vne resolution si perilleuse et preiudiciable a eest estat,
si sa Ma te eust este bier et a plain jnformee des raisons
et considerations susdites. Le dangier est notoire et deduit
souffisament en leur responce sur lad e proposition , et le
prejudice est tout euident, car puis quo ledt traicte (ln
secours pour ces Prouinces de cine(l mille gees tie pied
Anglois et mille eheuaiilx (lnrant la guerre, oultre ia, gar.?(; ^
4041
nison des villes et places ostagieres, apres taut de deliberations , conferences et reces a este meurement conclu et
arreste, et finalement agree et aduoue, taut p sa Ma te que
p les Estats Generaux et pticuliers desds prouinces , et
depuis confirme et accompli p la tradition et deliurance
des villes cautiiinaires es mains et pouuoir de sa Mate , telles
quil a pleu a sa Mate de choisir, la raison veult que lien
ne se change ou face contre ledt traicte, sans le consentement commun des fities contractantes. Parquoy lesd s Estats
Generaux, qui de leur coste ont accompli ledt traicte sincerement, et lobseruent en thus se points jnuiolablement,
ne doibuent p raison et ne peuuent sans le consentiment
des Estats pticuliers des Provinces accorder vne chose tant
prejudiciable audt accord et taut dangereuse et dommageable ausd. Prouinces Vnies, mesmes en ceste saison et conjuncture. Neantmoings si led t Sr Ambassadeur le trouue
bon, et si lestat des affaires de Bretaigne le permect, jlz
sont contentz denuoier sa premiere proposition au nom de
sa Mate , auecq la declaration ensuiuie et tout ce quil plaira
audt Sieur Ambassadeur y adiouster p escript dauantage,
aux Estats pticuliers des Prouinces , pour y entendre les
aduis et resolutions desds Estats 15 ticuliers si tost que faire
se pourra. Cependant jlz esperent que, p– le bon office
dud' Sr Ambassadeur , sa Mate sera si bien jnformee des
tresiustes raisons des Estats Generaux, que sa Ma te n'aura
occasion de se mescontenter de la response desd s Estats,
desquelz le souuerain but est de procurer et pourveoir a
tout ce que concerne la garde et seurete de ces prouinces,
auecq le plus grand seruice de sa Ma te et aduanchement
de la cause commune.
Faict et arreste a lassamblee desd s SH Estatz Generaux
le xiiij Feburier 1591 . Soubzscript , par ordonnari desd.
Estats. Signe C. Aerssen.
Kopyj.
405
CXX.I, PROTEST DER STATEN GENERAAL TEGEN HET
VERTREK DER ENGELSCHEN.
(Daarbij gaol, de aanschrijving van NÓrrtl i'.)
16 Februarij 1591.
Comme les Estats Generaux des Prouilis(-gis Vnies du
Pays-Bas ayent entcnd(l ce ,lolir(lhu Y quo nonobsta]it
uoit giste renlonstre au S'' Noureys taut verbailenneirt que
p escript que on ne pourroit pour ce temps enleuer (1
ces pays aucuns geils de guerre a jceux accordez p sa Ma" ,
sans prostituer les Prouinces Vnies en danger et peril tout,
euident, et faire grand deseruice noel seulement a ces pays,
ains aussy a la serenissime Royne d'Aiigleterre et Roy de
France; et estoit requis de voeloir rapporter jeelles liaisons
a sa Mate , sur veste ferme confiance que j Celle ell seroit
esmeue de prendre bon contentment desd s Estats, de tant
plus que les deputez des Prouinces, respectiuement en lassamblee desd s Estats Generaux, ne sont authorisez de lours
principaulx pour consentir ou permectre que seroit faict
quelque chose contre le traicte faict auecq sa Mate , a lendroict le ptement desd s gens de guerre, -- icelluy S r _Noureys
auroit entreprins et se seroit auance de commander aug.
Capitailies desds gens de guerre , estans en garnison es
villes frontieres contre lennemi, de marcher vers Vlissinghes
et enoultre vers Angleterre, et enuoyer vers Doesburch
le Capitaine Cryspe pour effectuer jcelluy commandement;
et lesdl Estats eraignent que p tels commandemens aulcunes villes frontieres pourroyent tomber es mains de lennemj
annuli et les pays en dommaiges et jnconueniens jrreparables, — Si est it quiceux Estats somt necessitez et constraints
de protester contre ledt S r Nourrys de lad e apparente perte,
(loiutoages et jnconueniens et d'en faire insinuation taut
a jcelluy S'' Nourys, aux 5 rs Thomas Bodley, Chevalier,
Franehois Vere, Thomas Morgan, Eduwart Nourys, que a
tous nultres quil sera besoing , auecq declaration expresse
< uti-
406
quilz entendent que sera faict commandement au General
da secuurs, Gouuerneurs des villes et Capitaines commandants auxd. gens de guerre, sur le serment du quel jlz sont
obligez aux Prouinces Vnies, quilz n'ayent a sortir de hors
lours garnisons ou pmectre que leurs soldats en sortent,
sans cornmandement expres desd s Estats ou Conseil d'estat,
a lcur faire apres date de cestes, auecq jnsinuation de ce
protest , dont sera faict acte pour seruir la et ainsy quil
appertiendra. Faict en lassamblee desd s Estatz Generaux
ie xvj de Feburier 1591. Soubzscript, par ordonnaii. desd.
Estats , signe C. Aerssen.
Le Sieur General Nourys , Ambassadeur etc. a biera
volu jnsinuer et donner a cognoistre a Messieurs les Estats Generaux, que (suivant le commandement de sa Mate)
il a depesche expressement le Capitaine Cryspe vers Doesburgh et enuoye en aultres places pour jncontinent faire
marcher les compaignies Angloises a Flissinghe et passer
en Angleterre , en conformite du teneur de la seconde
remonstrance pntee a voz Srles. Ii leur plaira tant commectre Commissaires pour promptement mener et conduire
lesa gens de guerre auecq patentes aux propres pour sembarquer, auecq commoditez des nauires et aultres prouisions necessaires comme lexpedition et seruice en Bretaigne
exige , et vos Sr" trouueront, p leur singuliere discretion,
conuenir. Quoy faisant etc.
Kopy.
CXXII. DE STATEN G ENEII,A.AL AAN ELISABETH.
De &alen zorgen genoegzaam voor ha behoud van de steden
Bergen op Zoom , ()stemde en Vlissingen.
18 Februarij 1591.
Madame.
Nou S
auons entendu auecq vng jndicible regret, taut par
407
la 'Pe de vie Mate du xxj de Decembre, lag tide ie S r Bodley
nous a deliure en postre assamblee le xxj de Januicr derpier, que par la proposition quil nous a faict en vertu djcelle,
le peu de contentement toil semble que vre Mate prend
en nos actions et procedures , came si estions mescoguoissans les tresgrandes et treslouables benefices quit a pleit
a Icelle faire a ces pays. D'aultant que pouuons tesmoner
auecq verite , que au contraire en toutes nos deliberations
et actions n'auons ridn tant a coeur ny deuant les yeulx
et recommande, sinon auecq la conseruation de ure estat
le maintenement du traicte faict auecq vie Ma te, des droicts,
francises, et priuileges de ces pays, villes et meinbres djcelluy, a complaire par tout a Icelle en recognoissance desds
benefices. Ainsy que par plusieurs fois auons escript et
faict remonstrer a v-Pe Mate p noz deputez, auecq si bonnes raisons , que nous esperions seurement que tous aultres rapports n'eussent d'oresenauant trouue plus aucun
lieu. Et de faict, Madame, suivant ce auons tousiours porte
singulier soing pour la garnison, fortifications et prouisions
des villes de Berghes et Oostende (dont lade lie plainct)
aultant que pour aulcune des aultres villes des Prouinces
Vnies, et ne fauldrons y continuer sur les remonstrances
que nous feront les Gouuerneurs y establiz, scion les moyens du pays et exigence de la necessite. Pourveu que
jceux Gouuerneurs se comportent scion le serment quits
nous ont preste : assauoir ne se mestent des moyens gfiaulx
et aultres contributions du pays, ny mesmes des munitions
et viures qui sont es magasyns et y seront enuoyez de
temps a aultre pour la prouision djcelles (enquoy jl y a
eu grandes faultes et exces) , ains en laissent conuenir les
Officiers a Ce commis on encoires a commectre p ledt Conseil, comme il conuient et est requis en touttes villes frontieres. Tenant auecq ce et faysants tenir completes leurs
compaignies et celles que y sont presentement et seront
encores mises en garnison salon les occurrences ; de toile
408
maniere yie vfe Mat naura matiere ny occasion de doubter aulcunement de la conseruation desd es places. Pour le
regard de ce que vie Mate requiert pour l'asseurance de
la ville cautionaire de Vlissingues, SI nous semble (soubz
humble correction), quant nous regardons a la fortificatioii
et situation *Ole ville , quelle est si esloignee et comme
inaccessible a lennemi, a la bonne affection de la bourgeoisie et inhabitans au bien publicq et cause cömune , et le
serment que tous out si liberalement faict a vie Ma te pour
la garde de la place, que lad e ville seroit assez gardee et
bien asseuree contre toutes surprinses demeurant jcelle
garnisee seullement scion led t traicte auecq vie Mate , et que
la voulant charger dauantaige sans aultre dangler, que ce
ne seroit que faire bresse et donner ouuerture a beaucoup
des fraudes es monstres des gens de guerre, au grand desseruice du pays et vie Mate. Asseurons neantmoings jcelle
vie Ma te , si pour quelque temps aduenir lennemi se prepare auecq forces apparentes pour inuahir lade ville , que
lors et en tout aultre temps de besoing, nous ne manequerons de mectre et tenir en jcelle aultant, voires plus
de compaignies angloises que le Gouuerneur pourra demander. Supplians, Madame, v -fe Mate ftant bien humblement
quit plaise a jcelle prendre regard a nosds raisons et consideraôns, et accorder benignement que lad e ville de luissinges puisse
puisse estre subleuee de si grande garnison, et
demeurer gardee auecq garnison , scion led t traicte. Finalenient quant
quant aux requestes que nous pourront faire les
Gouuerneurs desds villes de Berges et Ostende, ensemble
ceux des villes cautionnaires de la Bride et Vlissinghes ,
nous ne faudrons (c6me auons tousiours faict quant ilz se
sont adressez a nous) d'y prendre tout aussy tost regard et
dordonner sur jcelles cöme jl sera' trouue conuenir pour le
seruice du pays et de vte Mate , a la plus grande asseurance
de chime desde places. Et daultant que nous confions que
auecq ceste ne responce nous aurons donne contentment
109
plainier a vre Ma' f' sur it'6 trois points de lad" proposition
duds Sr Bodley, fiuerotts la presente priants au Createur,
Madame , de maintenir vre Ma te en saute , longue et
heureuse vie. A la :blaye ce xviij e de Feburier 1591. Soubzscript: De vrc; Ma1e tresllunlbles seruiteurs, les Estats Generaux des Prouinces Vtties du Pavs-Bas. Par ordonnan
desds Estats , signe C. Aerssen,
pscriptiott, a 1a serenissinte Moyne d'Angleterre.
I^a su–
Kopy.
CXXIII. NOTA VAN NoKMTS.
Gernststellinig odrr,f,rent he/ vertrek
Koningin zal
de
van
l;ytgcl,sche Irr1Npe yr.
De
verlrekkena'en door anderen vervangen. Zij
vraagt inlichting
(»absent de
krijystoerustirryen
der Staten.
18 Maart 1591.
Poincts et articles que le S'' de Nourreys, Cheualier
etc. a de la part de sa Mafe dAngleterre propose
a lassamblee de Messieurs les Estats Griaulx des
Prouinces ti nies le viij e de Mars 1591, stilo Angliae.
Premierement.
Que l'jntention de sa Ma te ne portoit en aulcune maniere de vouloir diminuer les forces desd s S AS Estats extant
tnaintenant employe es Prouinces Vnies , ains seullement
pour subuenir aux extremes et tresgrandes charges prouenants a l'occasion de plusieurs expeditions et seruices que
sa Mate est contrainte de preparer , tapt p tern que par
nier, akin d'auoir lentploy djcelles pour lespace de trois mois.
Et extant sa Mate jnfbrmee que ceste 6ienne resolution
pourroit estre preiudiciable aux desseius et preparations
des& Estats, desia tort aduancez, pour faire la guerre aux
Espaignols, et au grand mescontentement du peuple , le bult
plaisir de sa Mate portti expressement de changer ceste
410
opinion et de tirer seulement si petit nombre de ieux
soldats , que nonobstant des mesines jl restera encore en
ces pays bastant nombre pour estre employez en campaigne,
a tel exploict quon vouldra entreprendre.
Et au lieu du nombre quon tirera d'j cy , sad e Male donnera ordre quen leur place sera enuoye semblable nombre
de nouueaux soldats bien armez et adextru , et arriueront
icy (pour assopir led t mescontentement et jalousies du
peuple) deuant que les aultres sortiront ou se mectront
en chemin.
En oultre sa Mate est trescontente et proleet (au regard que lesds Sieurs Estats font tout debuoir de mectre
quelque armee en campaigne) de les eslargir en eest endroict tout encouragement et assistence que possible sera ,
et prie quilz y veullent employer toutte acceleration.
Daultrept sa Mate desire amplement estre jnformee de
l'estat et la ft que lesds S rs 'Estats vouldront employer
leur armee , et ce ensuivant en recepuoir assiduel aduertissement.
Requerrant semblablement entendre quelles extraordes
contributions le pays at accorde pour lestablissement de
la presente guerre.
Aussy quelle nouuelle leuee jlz ont faict ou veullent
faire pour estre employe en ces quartiers , asscauoir de
cauaillerie ou jnfanterie.
Dauantaige quel nombre de leurs ordinaires forces jlz
sont jntentionnez demployer en campaigne.
Et quelle quantite d'artillerie, ammonition , pionniers et
aultres prouisions ils ont appreste pour lade armee.
Finalement , comme dessus est diet , sa Ma te desire de
scauoir en quelle maniere et en quel quartier jls estiment
demployer lade armee. Requerant aussy que lesd s S rs Estats
ne vueillent embrasser jmpression , pour aucune occasion.
que ce soit , que sa Ma te auroit moindre enuie de les seconder et assister , comme ii effectuelles preuues elle a fait
1,
411
le passe et entend doresenauant a faire , pour la meilleure conseruation et tranquillite de tout le peuple et
estat desds Prouinces Vnies, desirant Sur ce auoir bonne
et prompte responee. Signe J. Nourrys.
p
CXXIV. PUNTEN VOORGESTELD DOOR BCZANVAL.
Dankzegging voor de goede ontvangst van Turenne ; toezegging
van hulp door de Duitsche troepen; aanvrage ow
6poedigen
bijstand in geld , en acht oorlogschepen voor Bretagne.
19 Maart 1591.
Messieurs.
La derniere depesche du Roy trescretieu , mon M r , sur
Ia queue je fuz hier ouy de voz Seigneuries, consistoit en
deux points principaulx.
Le premier , pour vous remercier tresaffectueusement de
la bonne et honorable reception quauiez faict a monsieur
le Viconte de Tureyne passant par voz prouinces , et pour
vous asseurer que sa Ma te la eu si agreable , que vous neussiez sceu , ny en meilleure occasion, ny en plus reeömandable subject , faire demonstration de lafection que luy
portez.
Cest pourquoy sa Ma te ma commande de vous dire quil
a enuoye vne depesche a monsieur de Turenne, par laquelle
ii luy consent tresvolontiers de mesnager tenement le passage de son armee estrangere , que vos Prouinces Vnies en
puissent resentir quelque bon soulagement.
Sa Mate aussy ma charge tresexpressement de poursuiure auecq dilligence le prest quil a requis de vous, afin
quauecq les moiens qui se tireront de vos bonnes et promptes volontez et subuentions, Mons , de Tureyne puisse
mettre cii execution quelques exploicts pticuliers , qui porteront vn grand coup a toute la guerre qui se fera ceste
annee.
412
Le second poinct est que sa Mate , desirans fortifier le
plus que luy sera possible la prouince de Bretaigne, ou
les Espaignols menassent de faire nouuelle descente, jl requiert de voz Sries sept ou huict grands bons vaisseaulx
de guerre, afin quil les puisse emploier, sur le commencement de cost este , a la coste de Bretaig tie, ou aussy jl
espere q la Royne d'Angleterre accc modera ladicte coste
de quelques vngs des siens pour le mesme effect.
Sa Mate prie vos S r.'s de luy en doneer bien tost responce. Afin que selon jcelle jl puisse disposer Jos affaires
de Bretaigne de toile facon, q les susd. vaisseaux y puinsent seruir vtillement, en leur pouruoyant de bonne et
asseuree retraicte. A la Haye ce xix de Mars 1591. Signe
Buzanval.
Kopy.
CxXV. DE STATEN GENERAAL AAN DE STATEN
VAN UTRECHT.
Aandrang dat zij hunne Gedeputeerden zullen magtigen op het
verzoek van den Koning van Frankrijk gunstig te beschikken.
19 Maart 1591.
Edele , erntfeste, hoochgeleerde, wyse ende seer voersichtige Heeren. Alsoo den heere van Buzanval , Ambassadeur des Conincx van Vranckrijck, alhier inden Haghe
tot grootgin costen liggen, dagelycx seer aenhoudt om te
hebben fauorable resolutie opte propositie, by hem den
xxvj et1 January lestleden van weghen zyne voors. Ma t gedaen , om by dese landen geassisteert te worden mette
leeninge vale een somme van hondert duysent guldens tot
veruallinge van een partie vande lasten van zynder orloghen , besundere in dese gelegentheyt , dat generalyck alle
die christen-Princen, Vorsten ende Heeren haerlieder disponeren zyne Mat mede te hulpen ; mitsgaders opte jn-
413
stantie by zyne E. daernae by laste des Conincx oock
gedaen, ten eynde dese landen ten dienste van zyne Ma'
daerenbouen noch souden toerusten seuen ofte acht scepen van orlogen , om die te mogen gebruyeken opte custen van Bretaignen, beneuens de schepen van orloghen
daermede de Co e Mat van Engelandt zyne Ma t sal accommoderen tegen douercompste vande nieuwe hererachten
des Conincx van Spaengien , die deselue prepareert om
desen aenstaenden somer wederom jn Bretaignen te brenghen tot versterckinge vande Spaengnaerts , die hy
voors. Hertochdom alreede heeft. Hebbende die voors. heere
van Buzanual tot dien eynde op ghisteren wederom nieuwe
ende seer ernstige justancie, soo by monde als gescrifte, in
onse vergaderinge gedaen, gelyck V E. vuyte copie van zyn
ouergeuen, hiepby gevueght, sullen verstaen , ende voerdere
met goede redenen gededuceert, hoe vele voorden dienst
van zyne Mat ende besundere van dese landen daerane
gelegen is, dat de resolutie desen aengaende spoediehlyck
genomen v■ ordde, om oorsaken dat zyne Mat hem belast
heeft ons te aduerteren , dat hy den heere Viconte de
Turaine geconsenteert heeft den pas van zynen vuytheemschen legher soo te beleyden, dat de gevnieerde Prouincien daerdoere eenich voordeel souden moegen genieten ;
ende de versochte leeninge met sulcken ernst ende neersticheyt te veruolgen, op dat roette middelen die procederen sullen vanden goeden ende welbereyden toegeneygden
wille vande prouincien , den voors. heere Vieonte de Turaine ter executien sonde mogen stellen eenige particuliere
exploicten, die het geheele orloghe van desen jare een
groot voordeel souden mogen doen. Ende dat wy daerom
ende dandere goede consideratien,in onse voorgaende brieuen vervat , niet lieuers en sagen dan dat dese landen
ende alle andere christel. Princen , Vorsten ende Heerera
in desen deele naquamen ofte volghden het exempel des
Conincx van Spaengien , die, alle andere zyne orlogen ver-
414
latende , alleene de laken van Vranckryck tot voordeele
van Ligue ter hertten neempt ende begaet, staet makende,
soo verre hy deselue te bouen kan brengen, dat hy haest
mie van spele ende vande andere landen, die hem tegen
zyn , werden sal ; ende , tzelue aengesien , daerentegen op
gelycken voet en contrarie hoope alle andere particuliere
consideraties ter zyden willen stellen , ende alleene hen
resolueren de goede, rechtueerdige en christelycke sake des
Conincx van Vranckryck te fauoriseren ende te helpen ,
gelyck zyne Mat versueckt , ende met goede redenen bethoont te behooren ende te moeten geschieden , soomen
gemeynt is het onuersadich voornemen des gemeynen vyandts ende desselffs loop eenmael te stuyten ende te verhinderen. Ende dat dien volgende van wegen dese landen
(dien voor alle andere sunderlinge daerane gelegen is, soo
ten respecte vande nagelegentheyt van Vranckryck jut
stuck vander oorloge jnt generael , als de nauigatie ende
vrye traffique ter zee op Westen , die door het veroueren
van het voors. Hertochdom van Bretaignen byden Coninck
van Spaengien geheellyck beschadight ende verhindert soude
worden , behaluen dat metter daet inde voorleden twee
jaren gebleken is , dat dese landen aldermeest deur den
oorloge van Vranckryck worden gedient ende van veele
extraordinaris lasten ende beswaernisse verlicht) dat daerom zyne voors. Mat mette versochte leeninge ende assistencie van scepen mochte worden geaccommodeert ende
gerieft, -- Soo en hebben wy niet kunnen laten dese nieuwe
rencharge ofte recommandatie aen V E. te doene, deselue
ernstelyck versueckende ende biddende dat haer gelieue
op alles rypel. te letten ende, opte voors. propositien des
heeren van Buzanual , hare Gedeputeerde in oase vergaderinge wesende prompte ende fauorable resolutie ouer te
senden. Daermede zyne voors. Ma t in beyden poincten
contentement gegeuen ende den heere Viconte de Turaine
inden voorgenomen pas ende andere exploicten ten dien-
415
ste van dese landen met dese schoone occasie gefauoriseert en gesecundeert mochte worden. Sulcx verkoopende
bidden wy den A l mogenden , Edele erntfeste , hoochgeleerde, wyse ende seer voorsienige heerets, V E. te willen
nemen jn zyne heylige protectie. Vuyt sGrauenhaghe den
jeu Meerte xv e eenentnegentich. Waell Vt.
V E. goetgunstige vrunden,
Die Staten Generael der geunieerde
Nederlantsche Prouintien.
Ter ordonnan van wine ,
Origineel.
C. Aerssen.
11. Vergadering. 8 November 1862.
Bibliotheek. — Verzameling van middeleeuwsche geschiedsbronnen.
-- Reis van den Prins van bales naar Span ie tol bevordering
van zijn huwelijk met de Spaansche Infante , in 1623.
1590 en 1591.
—Stukenvordgschi ejan
Bibliotheek. Ten geschenke ontvangen :
van den Schrijver:
Mr. J. Dirks , Description de soixante ,jetons de présence aux
funérailles etc. des guartiers de la Haye. Brux. 1859. 8°.
J. ter Gouw , Het slot te Maiden. Amst. 1862. 4°.
van den Heer. U. Capitaine :
Rapport fait au collége des Bourgemestre et echevins par la
Commission speciale, chargée de rechercher les documents historiques dans les archives communales de Liege. Liége 1862. 8°.
van de Commissie voor het Charterboek :
Register van Hollandsche en Zeeuwsehe oorkonden die in de
charterboeken van Van Mieris en Kluit ontbreken , le afdee-
ling. Amst 1861. 8°.
In ruiling ontvangen :
van de Koninkl. Akademie van Wetenschappen :
416
Verhandelingen , VIII deel. Amst. 1862. 4°.
van het historische Verein fur Nieder-Sachsen
Zeilschrift 1861. Hannover 1862. 8°.
Funf undzwanzigste Nachricht. Hannover 1862. 8°.
van de Oberlausitzische Gesellschaft der Wissenschaften :
Neves lausitzisches Magazin. XXXIX. 1, 2. XL. 1. G rlitz 1862. 8°.
Verzameling van middeleeuwsche geschiedsbronnen. De voorzitter doet mededeeling van het voornemen om zoo mogelijk eene Verzameling uit te geven van middeleeuwsche
geschiedsbronnen, in den geest der Monumenta van Pertz,
en doet tot verduidelijking van het plan voorlezing van de
onderstaande Circulaire , waarmede van de zaak aan de
leden zal worden kennis gegeven.
Voor de kennis van den toestand van ons Vaderland,
tijdens de invoering des Christendoms, leveren ons de Levens der mannen, die daarbij werkzaam waren, door hunne
tijdgenooten of leerlingen beschreven, de belangrijkste
bouwstoffen op, terwijl ook in hetgeen omtrent hunne opvolgers te boek is gesteld, menig berigt wordt aangetroffen , voor den geschiedvorscher van hooge waarde. Hoe
moeijelijk is het echter ze bijeen te brengen, daar zij meest
in groote en bezwaarlijk te verkrijgen Verzamelingen gevonden worden, en hoe wenschelijk zou liet zijn ze bijeenverzameld te bezitten. Wij wagen het niet te beslissen,
of er ook niet nog wel iets te doen zou zijn ter verbetering van de uitgegeven teksten, maar al ware dit zoo niet,
eene bruikbare uitgaaf, die alles bevatte wat op dat gebied
den onderzoeker der geschiedenis te stade kan komen, zou
immers reeds in eene behoefte voorzien? Naast de Heiligenlevens en kerkelijke geschriften staan als bronnen onzer
geschiedenis, vooral voor den lateren tijd, kronijk- en ge-
417
schiedschrijvers. Zijn dezen zoo veel gemakkelijker te raadplegen , althans zoo ver zij uitgegeven zijn , zij verdienen ,
al behooren velen tot het laatste gedeelte der middeneeuwen, een beter lot dan aan de meeste hunner tot nog toe
ten deel viel. Wel heeft de voortreffelijke KLUIT eene uitgave van de oudste Kronijk van Egmond geleverd ; maar
hoeveel er nog voor hare volmaking uit eene vergelijking
van het oorspronkelijk HS. te leeren was, heeft ons de
uitgaaf van PERTZ doen zien. Van MELIS STOKE heeft HUYDECOPER eene hoogstverdienstelijke uitgaaf gegeven ; maar
met hoevele aanmerkingen, die thans niet meer te pas
komen, is zij bezwaard. En hoe is het met de overigen
gesteld P De uitgaven van MATTHAEIJ S, met eene haast
bewerkt, die geen ruimte voor naauwkeurigheid open laat;
die van RUCHE', , slechts op een leesbaren tekst berekend,
zonder eenige kritiek , zijn te bekend , dan dat niet ieder
overtuigd zou wezen , dat zij geheel onvoldoende zijn. Bij
velen zelfs heeft men geen waarborg voor de zuiverheid van
den tekst. Daarbij heeft het zijne eigenaardige moeijelijkheid voor den beoefenaar der geschiedenis, dat de schrijvers
of afzonderlijk of in verschillende Verzamelingen gedrukt
zijn. Het gevolg is, dat over hunne bronnen, hun onderling verband , hunne geloofwaardigheid , het onderzoek
naauwelijks is aangevangen.
Het Bestuur van het Historisch Genootschap waagt het,
eene poging te doen om eene Verzameling voor te bereiden van al onze middeneeuwsche geschiedbronnen , bewerkt , zooveel mogelijk , naar de daarvan nog bestaande
HSS. Niet dat men die geschriften zou willen voorzien
van breedvoerige aanteekeningen : dit behoort aan de bijzondere geleerden overgelaten te worden ; maar men zou
wenschen den tekst te geven , vastgesteld naar de beste
HSS. (met opgaaf van de verschillende lezingen der overigen, voor zoover zij in aanmerking verdienen te komen) ,
voorafgegaan van Inleidingen over de Schrijvers , hunne
XVIII. J.
27
418
bronnen en hunne geloofwaardigheid, en verzeld van zulke
opmerkingen als tot het regt verstand hunner berigten
onmisbaar zijn. Welligt zou het wenschelijk wezen zich
niet te eng binnen de grenzen der 15 e eeuw te bepalen ,
maar bijv. ook de werken van JAN VAN LEYDEN , wiens
Kronijk alleen in de Verzameling van SWEERTS , 1624,
gedrukt is , die van HEDA, het Chronicon Gelriae van
AQUILIUS (Keulen 1566) en van CONRADUS ZUTPHIUS (s. 1.
1562), de door VAN NIDEK slordig uitgegeven Kronijken
en anderen mede in de Verzameling op te nemen. Hieromtrent echter kan het Bestuur nog geen besluit nemen;
maar zeer zeker zou het verlangen met nog onuitgegeven
Kronijken uit dit tijdvak der middeneeuwen bekend gemaakt te worden , daar de zoodanigen verdienen zouden
in zulk eene Verzameling van Nederlandsche geschiedbronnen te worden opgenomen,
Het Bestuur is daarom te rade geworden aan de leden
des G-enootschaps en aan alien , die in de Geschiedenis
onzes Vaderlands belang stellen, voorlichting en raad, medewerking en. hulp te vragen ter verwezenlijking van dit
plan. Het noodigt hen allen uit om al zulke opgaven te
doen als kunnen strekken, om onbekende of onuitgegevene
bronnen aan het licht te brengen ; om handschriften van
de reeds uitgegeven bronnen aan te wijzen , of op eenige
andere wijze tot bereiking van het doel mede te werken.
Slechts door veler vereenigde krachten kan het bereikt
worden ; elke raad, elke voorlichting zal het Bestuur welkom zijn, elke aanbieding tot bewerking van eenig schrijver zal volgaarne worden ontvangen. Mogten velen op
deze wijze een voornemen bevorderen , in het belang onzer
Vaderlandsche Geschiedenis opgevat.
UTRECHT,
W. G. BRILL, Voorzitter,
November 1862.
J. A. GROTHE, Secretaris.
419
Reis van den Prins van Wales naar Spanje tot bevordering van
zijn huwelijk met de Spaant/ie Infante,
,-JI
1623. Dr. W. G.
Brill werpt de vraag op, wat de aanleiding kan geweest zijn
tot een schijnbaar zoo dwazen en romanesken stap, als deze
reize, onder begeleiding en op aanraden van Lord
HAM
BUCKING-
ondernomen. Ter beantwoording brengt hij het vol-
gende in het midden. De hoop van Koning Jacobus I om
door onderhandelingen de teruggave van de Palts aan zijnen
schoonzoon te verkrijgen, scheen vervlogen. Heidelberg en
Mannheim waren in 's Keizers handen gevallen, en deze Vorst
bleek niet gezind ze weder aan Frederik V in te ruimen.
Hoe hierna de verwijten te beantwoorden dergenen in Engeland, die 's Konings vredelievende staatkunde slechts hadden geduld onder voorwaarde, dat zij het herstel van zijne
kinderen en van het Protestantisme in de Palls zou medebrengen? Wist men geen middel aan te grijpen , dat alsnog
tot dat doel kon strekken, dan moest Buckingham en met
hem het gansche , tot nog toe gevolgde regeringsbeginsel
vallen. Zulk een middel , meende Buckingham , zou gevonden
zijn, wanneer hij Spanje op een onwederstaanbare
.
wijze kon nopen , zich met Engeland te verbinden. En
geene manier, docht hem, kon daartoe met meer gewisheid leiden , dan wanneer hij bij overrompeling de zaak
van het sin'ts lang ontworpen huwelijk tusschen den Prins
van Wales en de zuster van Philippus IV tot beslissing
bracht. Kwam de Prins in persoon te Madrid, dan was
daarmede zulk een blijk van onbepaald vertrouwen en oprechte begeerte naar alliantie gegeven, dat de Spaansche
Regering tegen de voltrekking van het huwelijk geen zwarigheid meer zou kunnen maken en de voorwaarde , dat
zij de teruggave van de Palts des noods met geweld van
den Keizer zou vorderen, zou dienen te onderschrijven.
Te gereeder zou Spanje daartoe overgaan, wanneer deze
Mogendheid daarin tevens het middel kon vinden om aan
de oorlog met de Nederlanden een eervol einde te maken.
N
27*
420
Hiertoe scheen zich de gelegenheid op te doen, wanneer
de Provinciën , over welke de Aartshertogin thans het bewind voerde , aan de Prinses ten bruidschat werden afgestaan. Trad Prins Karel aan hare zijde te Brussel op,
dan zouden de Noordelijke Gewesten, die immers den oorlog reeds moede waren, niet langer weigeren om zich
onder het gebied van een Protestantsch Vorst met de
zuidelijke Gewesten te vereenigen ; de ergernis, welke die
nieuwe republikeinsche Staat in Europa baarde, ware weggenomen , en het Katholieke element zou zich onder niet
ongunstige voorteekenen met het Protestantsche in de
Nederlanden kunnen meten. Ziedaar wat Buckingham
aan het Spaansche Bewind kon voorstellen , en wat hem
zoo weinig verwerpelijk docht , dat hij , tevens op de uitwerking van 's Prinsen persoonlijke tegenwoordigheid rekenende , de waardigheid van zijn land , van zijn Hof, van
den Prins en van zijn eigen persoon aan die avontuurlijke
reine meende te kunnen wagen.
Stukken voor de geschiedenis der jaren 1590 en 1591.
CXXVI. MAURITS AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
Buzanval zal naar Utrecht reizen. Men behoort kern, door
het toestaan der quote in de kuip aan Irankrijk te
verleenen, ,goed contentement te geven.
4 Mei 1591.
Mauritz, geboren Prince van Oraengien, G-raue van
Nassau etc., Marquis van der Vere etc.
Edele , eerentfeste , hooghgeleerde , wyse ende discrete ,
besundere goede vrunden. Wy en twyffelen nyet oft ghyluyden zyt genoechsaem geinformeert met wat instantie
den Coninck van Vranckryck deur zyne Ambassadeurs uyt
421
desen prouincien hulpe ende assistentie versocht heeft,
ende ' wat beloften hem dien volgende by myu Hoeren den
Staten zoo jnt generael als jilt pticulier geeden zyn. Ende
al jst dat wy V L. wel toebetrouwen , dat ghy de voor`.
hulpe, zoo veel dezelue V L. js raeckende, met alsulcken
goeden wille ende yuer als alle d'andere provincien , zult
helpen bevoorderen, -- Zoo en hebben wy nochtans , verstaande dat den heere van Buzanual , Ambassadeur van
Zyne Ma' , naar Vtrecht js trekkende , nyet
. willen naelaten V L. hiermede vrundtl. te versoucken, te willen jnsien
ende wel rypelick bedencken, hoeveel desen landen claeraen
gelegen js, dat het voors. secours gevoordert et gefurneert worde, ende ordre stellen dat den voors. heere Ambassadeur, ,jn tgelle V L. quote js aengaende, goet contentement gegeuen worde. Want jngeualle ghyluyden daerafl'
jn gebreke zoudet blyuen , zullen d'andere prouincien ontwyffel. veroorsaeckt worden insgelycx weygerich te vallen
jn soo vele haerluyden js aengaende. Twelck tot deser landen grooten naedeel ende disreputatie zoude strecken, aangesien men daerdeur Zyne Mat zoude veroorsaecken de
goede affectie en genegentheyt die dezelue tot dezen lande
js dragende, te veranderen. Waeraff wy V wel hebben
willen aduerteren. Ende hiermede ,
Edele, eerentfeste , hoochgeleerde , wyse en discrete ,
besundere goede vrunden , zyt Gode beuolen. In sGrauenhaghe den iiij en May 1591.
V L. goetwillige vrundt ,
Origineel.
Maurice de Nassau.
422
CXXVII. HEERMALE AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
Na gewaagd te hebben van een verschil met Amersfoort, hetwelk
het opbrengen van de quote der Provincie in den weg staat,
spreekt de schrijver van de benoeming van een Gezant
te Londen , en van het verlaten van Westerloo.
5 Mei 1591.
..... Hier word gesproken om een ander agent inde
plaatse van Ortell te stellen, waer toe de heere Gryse ofte
Caron wel gepromoueert mochten worden en principalick de
heere Caron by die van Hollant en Zeelant. En zoe den
zelffden ten respecte vande negotiatie aen bequaemheyt en
aengenaemheyt vande psoone by Haere M t veel gelegen
is , soude ick van meninge wesen my v wegen V E. daer
mede te cóformeren ten ware die zelffde my anders belasten.
Ik verstae dat hier voor my aencompste geresolueert is
datmen het ingenomen huys vá Westerloo verlaten zoude ,
maer en zoude nyet cónen affirmeren dattet al geeffectueert is.
Nyeus en hebben wy hier gans nyet zeedert my laetste
scriuen , mits welcke ick my dienstelick gebiede aen V E.,
den zeluen den Almogen beuelen. Gescreuen inden Hage
desen v er Mey 1591, stilo nouo.
V E. dienstwillige medebroeder,
Floris Heermale.
Ick vertrouwe dat V E. die xxxvj e £ a] gereedt offte al
aengetelt zullen hebben.
Origineel.
423
CXXVIII.
RENVERSAAL VAN 13[ZANVAI, A.AN DE ScAT EN
VAN UTRECHT , WE( ENS RUNNE QUOTE IN
DE 100.000 GULDEN, TE LEENEN AAN
DEN KONING VAN .i'1 RANKIIIJ K.
9 Mei 1591.
Nous Paul de Choart, Seigneur de Buzauval , genttlhomme ordinaire de la chambre du Roy , et enuoye par
sadte Maieste treschrestienne ver nless rs les Estats des
Prouinces Vnies, tapt pour aultres raisons, que principallement pour emprunter desd ts Si' s Estats la somme de cent,
mille florins, comme appert par le pouuoir a nous donne
au camp de Gisors en datte du xxiij' jour d'Octobre fait
de grace 1590, signe de la propre main de sa Ma'' et
stele du grand Beau de France : Ayant en consideration
la bonne affection des Estats du pais dVtrecht, et estant
bien jnforme que les reuenuz et aultres moyens d'jceux
Estats soot fort sobres, et non bastans pour fournir leur
contribution ordinaire , pour la charge de la guerre aux.
Pais Bas contre le Roy dEspaigne, — Confesse au nom de
sa Mate treschrestienne, et en vertu de nre procuration
en eest endroict souffisante , d'auoir faict certain accord
auecq les tusdts d'Vtrecht, A scauoir : combien que lesdis
Estats d'Vtrecht consentiront pour leur quote auec messieurs les Estats Generaulx des Prouinces Vnies de ces
Pays Bas au fournissemét de la somme de cent mille
florins car., par lesdts Srs Estats G-eneraulx a emprunter a
sadte Mate treschrestienne de France , Que ce neantmoings
le terme de payer pour teug dude pais d'Vtrecht, en regard
de leurdte quote, commencera courir premiecement alors
quand lelt pais d'Vtrecht sera par la grace de Dieu reutis en
tel estat, et tellement dispose , que lesdts Estats d'Vtrecht
pourront commodement fournir leurd e' quote, oultre ce qu'ilz
ont este, et seront encoires necessitez de contribuer a l'en-
424
tretenement de la guerre aux Pais Bas contre le Roy d'Espaigne. Promectant au nom de sad te Mat treschrestienne
de France, et en la susd te qualite m'obligeant que sadte Mate
treschrestienne ne demanders, ny fera demander par nous,
ny par autres, desdts Estats d'Vtrecht , de leurs subiects ny
de leurs biens, payement ou satisfaction de lad te leur portion,
auant que le temps (comme dessus est diet) pour commodieusement pouuoir payer, sera aduenu , non obstant quelque contract que au nom de sadte Mate de France auec les
Srs Estats Generaulx ou autres se pourroit faire , ou desia
estre faict au contraire. Declarant que telles conuentions
par ceste sont et seront expressement et a bon escient
modifiees au regard desd ts Estats d'Vtrecht , comme n'estant lelt consentement par les Estats d'Vtrecht porte, et
ne sera entendu estre porte , en aultre maniere ny facon ,
que sur les conditions susd tes. Promectant a bonne foy de
procurer que sa Mate treschrestienne de France aduouera
et ratifiera la presente conuention, et ne pourra demander
payement ou satisfaction de ladte quote d'jceux d'Vtrecht,
deuant qu'ilz ayent cómodite de la pouuoir payer selon ce
que cy dessus est porte. Ainssj faict a Vtrecht ce ixe de
May 1591, stylo nouo. Et estoit soubsignee P. Choart de
Buzanval.
Kopy.
CXXIX. VAN LEDENBERG AAN HEERMALE.
De Graaf van Oversteyn (sic) is gesneuveld. Johan van Hucictenbroek wordt aanbevolen voor het bevel over zijn vendel.
30 Mei 1591.
Myn here. Die heren Rayden van State vertrecken huyden naer Aernhem, desgelycken jonckheer Gerard van Renesse. Baexen sail noch wat vertouuen, vermits het accident dat jouffrouwe Gysberta van Zuylen van Hermelen,
425
zyn huysfrouws zuster , aan haer keele gecregen heeft,
ende daegelicx soe verergert datmen voor die doof beducht
is. Opt versouck vande voors. heren Ragden van State, nopende de continuah van onse oude quote, is jegens woensdach toecomende besch e 1) gedecerneert. Vuyt het leger
en hebben wy nyet , dan dat zyïi G. van Ouersteyn , zoe
die geen die van Baer coven, relateren, eergisteren wat
verheucht zyn, hem op zyn paerdt sittell all te nae onder de stadt muyren begeuen heeft , waer door gebeurt is
dat zyn G. met een inusquette vuyt de stadt door zyn hooft
geschoten en daeraen gestoruen is. Myn heren alhier hebben ter requisitie van jonckh" Johan van Huchtenbrouck,
zwager vanden here van Zuylen , brieuen van ree6mandaé
aen zyn Ex tie en Rayden van State geexpedieert omme zy
E. tot de vaene gerecommendeert te hebben. Ende anders
op dit pas nyet hebben zal jck neffens myn dienstige groetenisse Godt de Here bidden , V
M3rn here, te sparen lange welvaren jn voorspoet. Gescren tVtrecht den xx en May 1591.
Salutant Zulenus, Canter, vidua. V E. dienstwillige,
Gilles van Ledenberch.
Binnen Deuenter is tot twee ofte drie reysen gevuyrt ,
twelck jck achte dat geschiet om die van Zutphen te courageren met hope van ontsettinge.
Origineel.
CXXX. VAN LEDENBERG AAN HEERMALE.
Geruchten van Liet gebeurde in 't leger.
31 Mei 1591.
Myn here. Vuyt V E. missiue van xxixeri May, stilo
nouo, hebbe jck verstaen dat aldaer spraecke is dat de
1) d. i. beschrijvinge, namel. van de Staten 's Lands.
426
Ridder Veres gequetst en Cappn Appel doot gebleuen
soude zyn etc. Ick achte dat daer nyet aen en is , vermits wy daer van alhier gansch nyet gehoort en hebben.
Men heeft hier desen morgenstont en nacht dapper horen
schieten , twelck jck achte voor Zutphen te zyn. Mits dat
wy tot noch toe nyemant jnt leger gehadt en hebben,
zoe hebben wy oeck egeen ofte weynich aduerten van daer
gecregen, dan mits dat joncker Geraerdt van Renesse net
fens de heren Rayden van State gisteren derwaert gereyst
is , zoe verwachte jck alle vre naerder van alles geaduerteert te worden, ende en sal nyet naelaeten naer myn
vermogen V E. van alles dat tot myn kennisse comen zal,
te aduerteren. Ende soe jck op dese reyse anders nyet
en hebbe , zal jck dese met myne dienstige recómendaë
besluyten en Godt Almachtich bidden , V,
Myn here, te sparen lange welvaren in voorspoet. Geschreuen tVtrecht den xxj en May 1591.
V E dienstwillige,
Gillis van Ledenberch.
CXXXI. RENESSE AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
Capitulatie van Zutphen.
1 Junij 1591.
wt myn voorgaende scryuens sullen V E. verstwen hebben het ouergeuen der stat Zutphen , twelcke alsoe geschiet is den 20en May. 's Mergens goet tyt heeft syn EXcle
ontrent 60 schueten laten doen op de stat, daer naer de
selfde opgeeyst, en hebben voor antwoort gegeuen dat men
voor de andere poorte coemen saude , men sauder haer
goet antwoort geuen , is aldaer gehandelt dat men gyselaers ouer aen beyde syde sou seynden , en syn in corten
tyt veraccordeert, te weten , dat den Gouuernuer Qaukema, capiteynen en soldaten mit haer lyf, goet en al haer
427
bagagien en hare veendelen en geweer onbeschadicht wt
der stat soude trecken, en noch drie dagen geconseteert
om haer goet wt te moegen voeren. Daer waren seuen
veendelen, maeckende in alles 500 hoefden, in de stat eh-
noch ontrent anderhalf hondert soldaten wt andere garnisoenen gelicht, en niet ouer de vyftich werbare borgeren,
dewelcken ooc gegast 1) was wt de stat onbeschadicht te
trecken ofte blyuen. Sy syn altemael gebleuen behaluen
dardalf munnicken. De stat Zutphen is beset mit 4 veendelen, te wetten Duuenvoorde, Wynbergen, Brienen, Rutger Hansen van Bunschoten , dewelcke seer hartelicken
aen V E. versoecken den ontfanger te willen beuelen hen
goede betalinge te doen. Syn Ex C1e heeft Deuenter belegert en de schanse verouert ; wy trecken terstót nae Deuenter. Myn hebbende seer gedienstelicken aen V E.
gerecomideert, beuele deselue in schuts des Almachtigen.
Mitter haest wt Zutpen desen 22 e11 May 1591.
V E. dienstwillige medebroeder,
Gerardt de Renesse.
CXXXII. VAN LEDENBERG AAN HEERMALE.
Parma maakt geen oorlogstoebereidselen. Capitulatie van die van
Zutf en. De Prins trekt voor Deventer. Quote van Utrecht
in het subsidie aan Frankrijk verstrekt.
1 Junij 1591.
Myn here. Huyden hebbe jck ontf"angen twee uwer E.
May, stilo nouo. Dan alsoe V E.
op alle het gementioneerde jnde zelue by myïi naervolmissiuen vanden
XXX"
gende missiuen genouch bericht is , zoe en sail jck voor
dese reyse daerop geen wyder antwoort schryuen , anders
dan dat jck D. Santwyck tot de versochte lecture vanden
erfl'pachtbrieff verhelpen zal. Myn is zeer lief om (te) horen
1) gegund,
428
dat men nyet en verneemt dat by den Prince van Parma
grooten apparaet valt oorloge gemaeckt wort, twelck onse
saecke seer vorderl. wesen zal. Ick bedancke V E. vande
ouergesonden aduerten van Dortrecht(?), jck hebbe deselue
myn heren gecoieert , die V E. mede doen bedancken.
De pticuliere conditien vande tapte- ') van die van Zutphen
en hebbe jck noch nyet becomen , zoe haest jck die zal
connen recouureren zal jck V E. daer van mede deelachtig
maecken. Godt de Here is van zoe hoich en jmportante
victorie wel te dancken. De spraecke is hier sterck dat
zyn Extie met het leger voor Deuenter is getogen, laeten
Zutphen met vier compagnies voetvolcx beseth. Die van
magistraet van Vtrecht, op dat die Staten met haere belooffde extraords quote mogen veerdich worden, hebben
gisteren verclaert te vreden te zyn, haer crediet voorde
Staten te verstrecken, ter sa van xxm E, mits hebben acte
van jndemniteyt als voormaels geschiet is ; en jck achte
dat huyden de publicaé van oplichtinge van renten op
haerl. naeme gedaen zal worden. Indien de here van Busenval hier door comet, duchte jck dat zyn E. jn aenschou
van het goet succes van Zutphen ons zal maenen om het
beloofde secours, daer toe wy noch weynich middels hebben , doch zal tselue met de teneur van acte renuersael
Mits weleken jck desen
goet te excuseren zijn zal besluyten en Godt almachtich bidden, V,
Myn here, te spaeren lang welvaeren jn voorspoet. Geschreuen tVtrecht den xxij en May 1591.
V E. sail belieuen verdacht te zyn de schippers , ordié
tusschen den Haech en Utrecht vaeren, geen geit voor
het brengen van- enige brieuen te betaelen , zoe jck henl.
alhier doe betaelen.
V E. dienstwillighe ,
Gilles
van Ledenberch.
Origineel.
1) d. i. capitulatie.
429
CXXXIII.
HEER MALE AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
Belang van (ie inneming van Deventer.
1 Junij 1591.
Myii heerera.
Dese morgenstont omtrent zes vrë heb ick vuyte brieuen van V E. secretaris verstaen het ouergaen vande
stadt Zutphen, daer den Heer van gedanckt muet zy, e
wil ons gunnen dat wy haest gelycke nyemaren moegen
hooren van stadt Deuéter, waer aen ick nyet en twyffel
off V E. vuyterl. die goede handt zullen houden by den
gheenen daert behoort. Want in gevalle sulckx nyet en
geschyet , zoude die vruchte van dese schone victorie zeer
cleyn zy, immers ten respecte van Veluwe eh aenleggen
quartieren. V E. weten dat de principaelste excursies altyts
meer vuyt Deuéter als vuyt Zutphen geschiet zy , twelck
voorts aen noch meer geschieden zal, duer dyen datse mit
meerder garnisoen voorsyen zullen wordden en daer deur
meerder middel hebben zullen om in Veluwe te vallen en
die onsen mede genootdruckt worden die omleggen steden
e`n forten mit immers zoe stercke garnisoenen als tot noch
toe , beset te houden ; zulcx dat die quartieren zoe deur
den inval vande vyant als tuytloopen vande onsen, eer meer
als min beschadicht zullen wordden. Maer indyen men die
stadt Deuéter mede tonder code gebrengen , zoe souden
alle die quartieren zoe vande vyant als vande onsen onbeschadicht, in alle verzeekertheyt bewoondt en gecultiueert
wordden. Want al waert zoe datmen al een schanse
slouch op Veluwe voor Deuéter, zoe en zal die zaecke daer
cónen
deur nyet al geholpen zy , aengemerckt den vyant altyt ,
by gebreck van hooch water, die riuiere op verscheyden
plaetsen zal
cónen passeren, ezi
zy exploicten doen, immers
den huysl. mit dreygeméten eïi datelicke executie in ver-
430
ding houden, gelyck mede doen zullen ons eygen voick
inde voors. schanse garnisoen houden. Twelck al soude
cómen te cesseren indien men die stalt Deuenter mit desen schrick mede wilde aentasten en mit Godes hulpe
eroueren; want den vyant alsdan gheen verblyff daer omtrent hebben, hem wel ontsyen zoude die riuiere te passeren en zouden p cósequens alle die en dese quartieren
geheelick beuryt blijuen. Wat nv van Deuenter is , huet
voorsyen is van voick , viures , munitie vá oorloge en andere behoufften, om belegeringe te verwachten , zullen zy
Extte en die vande crychsraedt wel weten , oick wat apparetie daer is van yet vruchtbaers vuyt te richten. En zoe
ick wel achte dat zy Extie en die van zynen raede nyet
geraden vinden zullen het crychsvolck yeuwers tingaigueren , daermen veel tyts verliesen zoude en andere goede
en versekerde exploicten retarderen , stalt oick te cosidereren datmen gheen exploict van importantie voornemen zal cflnen off die zelffde swaricheeden zullen daer
mede vallen , zoe ick achte Jatter gheen steden van importitie min versyen zy en qualicker vande vyant gesouccurreert connen worden als Deuéter, zoe ten regard vande
riuieren die hy nootelick zal moeten passeren , als oick
ten respecte vande viures die hem qualick zullen c inen
volgen, voor zoe veel volex als hy om den onsen te verhinderen, behouuen zoude, die hy oick noch vuyt verscheyden quartieren verre vanden anderen gelegen eerst versamelen en mit groote mueyten, costen en periclen derwaerts
tolde moeten senden. Alle het welcke by die vá Deuenter
(nv in groote vrees weten) ouerdacht zyn , zal hemluyden
moegelick tot ander resolutie doen inclineren, dan andere
steden wel doen zouden , die lichtelicker gesouccurreert
konnen wordden. Ick laet staen wat aduátaige het is dat
die middelen om tselue te wege te brengen nv daer byde
handt zy en nyet dan mit groote costen en tytverlies
(tweick meest testmieren is) nyet verbrocht en vervuert
431
cónen worden; behaluen dyen dattet eenichsins die reputatie van zy Extie zal verminderen, in gevalle men, voorsyen
zyn van zoe heerlieken apparaet van alle behoufften , een
plaetse daer zoe veel aen gelegen is nyet en dorff aantasten, d'occasie daer toe hebben, die sich moegelick
mermeer zulcx zal psenteren. V E. weten watter voortier
te cósidereren staet en watter ons, die van Gelderlant ,
Oueryssel , oick Hollant aen gelegen is , weten mede wye
die principaelste behoufften becostegen erg ouerzulcx het
meeste seggen daer inne willen hebben. V E. weten deur
wyen zy dese zaecke moeten beleyden en datse oick ghans
daer toe genegen zyn. Resteert principalick dat zy by anderen die meest daer aen gelegen is, vermaent gesecondeert worden, zoe dickmaels by gebreck vandyen de
beste opinie byde meeste ouerstemminge verhindert wordt.
V E. zullen my vergeuen dit vrymoedig scriuen , twelck
mitter haeste geschiet om V E. zoe veel mogelick tinstigeren om d'occasie daer ons ghanse welvaren aen hangt
nu waer te nemen , eer die by anderen, voor hun pticulier
sorge dragen, verhindert wordt ; twelck den Heere ver V E. boude in zy bewaringe. Vuyten Hage
huede
desen iersten Juny 1591.
V E. dienstwillige medebroeder,
Origineel.
Floris Heermale.
CXXXIV. PRINS MAURITS AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
Aanvrage om knip tot inneming vary Deventer.
3 Juny 1591.
Maurits, geboren Prince van Oraengien, Graue van
Nassau etc., Marquis vander Vere etc.
Edele, eerentfeste, hoochgeleerde , wyse ende discrete ,
besonders goede vrienden. Naerdien het Godt gelieft heeft
432
soo schoone beginsele te verleenen in onse begonste entrepriise, ende daeromme der landen welstandt js verheyschende dat wy in alles gesecondeert worden, -- Soo en hebben wy nyet willen naelaeten, V L. hier mede vrundtlyck
te versoecken de goede handt daer aen te houden ende met
allen vlyt beneerstigen, dat wy nyet alleen met de middelen die algereets daer toe beraemt ende gedestineert syn,
maer daerenbouen met noch sekere goede somme van penninghen version worden, op dat wy by gebreck vandien
in ons goet voornemen nyet verachtert ende soo schoone
gelegentheden ende tydt versuymet worden, tot grootera
ondienste ende schade vande landen. Ende hiermede ,
Edele, eerentfeste, hoochgeleerde, wyse en discrete, besondere goede vrienden, zyt Godt beuolen. Int leger voor
Deuenter den iij ef Juny 1591.
V L. goetwillige vriendt,
Maurice de Nassau.
Origineel.
CXXXV. DE REGERING VAN RHENEN AAN DE STATEN
VAN UTRECHT.
Maatregelen te nemen tegen het komen van den vijand over
den Rhijn.
4 Junij 1591.
Edele, ,erentfeste, hoochgeleerde, wyse, frome, zeer voorsienige heeren. Wy en kunnen uwe E. niet verhalden als
dat den vyant van Nimwegen, thuys te Middelaer, en andere, daegelicx opte passagien tusschen Aernhé en Wyck
aen veell verscheyden pthyen zyn leggen en alrede diuerssche passanten geuangen hebben ; en dat vermits zy groot
behulp hebben van schepen , schuyten en boyten , die de
schippers , huysluyden en veeren van dorpen opte Rhynstroom hebben leggen, daer mede zyluyden tot haer welgeualle ouervaren kunnen. Zulcx dat die veegen geheel
onveylich zyn en nyelnants ronder groot convoy d.voors.
passagie mach gebruycken, om nae ofte vaat leger te reysen , tenderen tot groot achterdeel Ie d i onget y (r vali zei ue
legere. Waeromme wy (onder correctie) well noodich eïi
raidtsaem vynden souden dat uwe E. gelieuen te scryuen ,
en te beuelen die Capitainen van Benige jachten, leggeïl
voor Wyck ofte elders, ten eynde zy alle schepen, schuyten en boyten, cleyn elr groot, egeen vuytgesondert, vaíi
schippers, huysluyden eii veeren van dorpen leggeïi tusschen Wyck en Aernhem, brengen onder die steden Aernhem, Rhenen en Wyck, ende (lat dzelue ja,chten wat diewils de stroom op eh neder varen. Eu dat uwe E. mede
gelieuen te leggen xxx ofte xl soldaten tot Elst, je een
steenera earn er aldaer staeïl, als oick zeeekere ;^uld;^ten
jnde kerk tot Helsem , zee opte voor , , twee plael ,len
meeste ouervaerten van vyant geschieden. Twelek doen en
twyuelen niet off tselue zall groote veylicheyt vaii voors,.
passagien maecken. Wy hebben oick geordonneert die sammereusschippers, en zullen haer daer toe houden , dat zy
haer torffschepen (die gewoontlick zyn te leggen voorde
Grebbe) brengen zullen voor onser stede Rhenen erï daer
blyuen leggen ter tyt toe haer beurt es jn te varen , op
dat met die boyten vale seine geen ollervuiringe vyant
geschiede. En deesen tot egeen andere fyne dieneb, bidden den Almachtigen dzelue,
Edele, erentfeste, hoochgeleerde, vermoegeli, wyse, (rome, zeer voorsienige heeren, te willen sparen ju lang geluckzalige en voorspoedige regieronge. Datum tot Rhenen
den xxv e" May a° 1591, stilo veteri.
Vwe E. L. dienstwilligen ,
Die slrbstituyt Schoudt, Borgemfn , Schepenen eii Regierders der stede Rheneu.
Tel' ordonnan vare Zelu(' ,
Origineel.
.T. rholl.
XVIII. J.
^^
434
CXXXVI. PRINS MAURITS AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
Twee vendelen knechten voor Deventer te zenden.
5 Junij 1591.
Maurits, geboren Prince van Orangi en , Graue van
Nassau etc. , Marquiz vander Vere etc.
Edele, erentfeste, hoochgeleerde, wyse elf discrete, besondre goede vrinden. Naerdien het Godt geliefft heeft
de stadt Zutphen in onse handen wederomme te stellen,
eri dat mits de belegheringhe van Deuenter de geheele
Velouwe metten lande van Vtrecht sulcx bevryet is dat
de garnisoenen van V L. quartieren wel moghen verlichtert worden, — So hebben wy omme deste beter ons tegens
des vyants macht te ver§eeckeren, noodich geuonden noch
eenighe compaignien herwaerts te bescryuen. Wilt daeromme niet naelaeten terstont, dese gesien hebbende , noch
twee vande starckste compaignien van V L. quartier jn diligentie herwaerts ouerteseinden omme beneffens anderen
jnder laude dienst geemplojeert te worden. Eï hiermede,
Edele , erentfeste , hochgeleerde , wyse eli discrete , besondere goede vrinden sydt Gode beuolen. Mette haest
vor Deuenter desen vet Juny 1591.
V L. goetwillige vrundt,
Maurice de Nassau.
Origineel.
CXXXVII. GERARD VAN RENESSE AAN DE STATEN VAN
UTRECHT.
Berigten ni het leger voor Deventer.
7 Junij 1591.
Myn heeren.
Achteruolgende V E. scryuens vanden 24 en deses, soe heb
ic myn laten vyn(len alhier by syn Ex CI , eli V E. excitsen aen de selue gedaen , oil aengedient dat V E. binnen
drie ofte vier dagen een goede somme geit mit enige gedeputeerden herwaerts saude schicken. Waerouer syn. Ex'
verblyt was ende begeerde seer eernstelic dat ic V E.
soude aenscryuen toch mit den eersten cen goede comme
gelts herwerts te seynden , en noch twe van de beste en
sterckste veendelen op V E. repartitie staende. Waerop
ic antwoorden , datmen wt oase quartieren nyct wel twe
veendelen saude cunnen duruen. Sy u repliceerden
Jatter geen peryckel en ware , ouermits ons leger dicht
byder , handt was cii datmen lichtelie V E. weder eeiiige
compaingien (waert van node) sal moegen toeschicken.
Waerop ic antwoorden, dat ie tseltile V E. seer georn
saude aenscryiten. lilt scryueil de.s1e8 soc h^^b ic verstaei(
dat Cappiteyn Calf (Iele nacht tot Appeldoorn mit syn
compaingnie es geweest, twelcken ie syn Ex heb (leur
Milander doen aenseggen, maer sliep noch. Indien V E.
noch een compaingie tonnen missen, V E. sullen syn Ex,,
daer groten dienst aen doen. Men verwacht noch eeuige
compaingien wt Hollant ooc Engelscheii. Syn Ex1^^'
en past van hier nyet te scheyden ofte sal mit de litdpe
Godes meester van IDeuenter syn, waer toe ie home dat
God syn segen sal verlenen : want myns bedunekens is
daer zeer goede apparentie toe, ouermits sv iiyet wel
versien en syn van vieres til ammonitie, twelcken blyckt
waer te syn, oili datse soo weynich schieten, c>i ouermits
datse gisteren nacht meenden mit ouer de twe hondert
peerden een goot getal cruyts daer binnen te brengen ;
maer synde veraduerteert dat ons, volck de stat van alle
canten besloten hadden, en hebbent nyet duruen attenteren , en hebbent cruyt op Schuylenburch gebracht. Ten
anderen isser weynich hoop, voor hoer van outset, want
men hoort alsnoch iiyet sekerlie clatter vergaderinge sau(lt
syn van viandt, die syn Ev v e , nlenselicker wys te spreec28*
436
ken , van hier sauden cunnen doen vertrecken. Sal daer
om noodich syn dat een yder vande prouincien sich evertueert mit alle middelen syn Ex cie te assisteren, tot weleken eynde syn ExC1e aen alle de prouintien geschreuen
heeft , op dat duer faulte van assistencie sulcke schoene
occasien niet en worden verby gegaen die sich nu presenteren. Verdugo sterkt tvleck en fort van Coeuerden , en
heeft van de edelluyden huysen en anderen tcoorn doen
afhalen en op Coeuerden gebracht; drie stucken geschuts
van Schuylenburch syn binnen Oldezeel gebracht. Dese
nacht syn de trencheen dicht onder stat gemaeckt en leggen tot op de cant vande hauen dicht onder de stat. Ic
saude menen dat men mergen nacht tgeschut sal planten
en beschieten en mit geweldiger handt aentasten; de Here
wil ons victorie verlenen. Onse soldaten syn seer wel gecourageert en en wenschen anders niet dan datse al aen
sturmen waren. En sonderling anders nyet hebbende om
V E. te scryuen sal desen hier mede eynden, biddende,
Myn heren , den Almogende V E. te nemen in syn heylige protectie , my gebiedende seer dienstelicken in V E.
goede graetien. Geschreuen int leger voor Deuenter desen 28t'H May 1591.
V E. dienstwilliger medebroeder,
Gerardt de Renesse.
Aert Helling wort hier gehouden om de goede deuoiren
die hy doet nopende syn commissie. Gerryt van Remundt
is hier noch , indient V E. goet vynden , mogen hem reuoceren.
Origineel.
437
12. Vergadering. 22 November 1862.
Bibliotheek. -- Stukken voor de geschiedenis der jaren 1590 en
1591.
Bibliotheek. Ten geschenke ontvangen :
van den Schrijver:
Mr. Th. Blommaert, De Nederduitsclde schrijvers vary, Gerit.
Gent 1862. 8°.
van den Schrijver :
Mr. W. van der Kaay , Ten dood Volk ? toespraak gehouden op den gedenkdag van Alkmaars ontzet in 1573. Alkmaar
1862. 8°.
van den Schrijver :
P. A. Leupe, Rene overlandreis uil India naar Nederland in,
1674/1675. Overdruk uit de Bijdr. lot de taal- , land- en
volkenkunde van N. I.
In ruiling ontvangen :
Van de Kon. Akademie van Wetenschappen:
Verslagen en mededeelingen, afd. Natuurkunde, XIV. 2, 3.
Amst. 1862. 8°.
van de Maatschappij voor Ned. Letterkunde :
Handelingen der jaarlijksclie algemeens vergadering , 1862.
Leiden 1862. 8°.
van de Société archéologique de Namur:
Annules , tom. VII. 4. Namur 1862. 8
438
Stukken voor de geschiedenis der jaren
CXXXVIII.
1590 en 1591.
GERARD VAN RENESSE AAN DE STATEN VAN
UTRECHT.
Beleg van Deventer.
9 Junij 1591.
Myn heeren.
Dese sal dienen om V E. te veraduerteren, dat dese verleden nacht voor Deuenter geplant syn. geweest 28 stucken
van baterien, ei huyden mergen begost goet tyt te schieten , eh. nae den middach brachten de boetgesellen een
scipbrugge inde hauen, in de welcke waren 80 musketiers
eri enige capiteynen vali schepen eh boetgesellen. Dese
brugge aldaer gebracht synde was te cort. Niettegensstaende gauen sich een deel Engelschen ouer de brugge
mit capiteynen Metkercke, Lambert, Brom efi twee veendrichs , de weleken altemael syn gequest, eri presenteerden
haer aen den bresche eh besichtense, eh een veendrich met
syn veendel begaf hem boeuen op de bresche , dan worde
nyet govolcht ouermits de bresche niet resonabel en was
om een aenval te doen. Dan bleucn ontrent de bresche
ei schoeten geweldich mit grof efi cleyn geschut iegens
den viant, den welken hem stauttelicken op de bresche presenteerden eii schoeten eh worpen mit vier eh steen iegens
d'onsen. Daer worden daer menich vanden viant van het
grof geschut geemporteert eii d'onsen en gingen nyet vri;
daer synder ontrent 30 doot gebleuen eli soe veel gequest.
D'onsen houden de brugge in eli contilmeren de baterien,
eli verhope dat wy mergen meerder gelucks sullen hebben
als van dage. De Heer Almachtich gene dat het sonder
bloetstortinge mach geschieden. Tgeen daer morgen sal
passeren sal V E. in alder diligentie aduerteren. Hier
mede V E. in schuts des Almogende beuelende, myn ge-
439
biedende seer hertelick in V E. goede gratien. Mtte
haest wt leger voor Deuenter desen 30" 1 May 1591.
V E. dienstwillige vriit e i medebroeder,;
Origineel.
Gerardt de penesse.
CXXXIX. GERARD VAN KENESSE AAN DE STATEN VAN
UTRECHT.
Capitulatie van Deventer.
10 Junij 1591.
Myn heren.
Ic en heb nyet willen naelaten V E. in diligentie voor
goede nieuwmaren te aduerteren, dat graeff Herman huyde
mergen goet tyt versocht, dat syn Ext1e soude belieuen
twe capiteynen in de stat te seynden om mit syn Ex t .
va appointement te spreecken. Diensvolgende heeft syn
Extie twe cappiteynen in de stat gesonden , Vandernoot
en Lennip , en graeff Herman ooc twe cappiteynen daer
iegens in leger by syn Ex'" gesonden, eh nae eenige debatten soe heeft syn Ex' 1e haer toegeseyt het accord dat die
van Zutphen hebben gehadt. Den Heer Almachtich is wel
van harten te dancken dat Hem belieft heeft een stat in
onse handen te laten coemen daer ons soe grotelic aen gelegen es en waerwt ons soe grote schade es geschiet etc.
Onse soldaten en syn noch nyet in de stat, maer haer sal
gegost worden wat tyts om haer bagagie te packen , eii
wy sullen twe poorten middelre tyt in nemen. Wi sullen,
wil God, onse victorie vervolgen , alwaer en es
noch nyet geresolueert. Mit groter haest in het leger
voer Deuenter desen 31 May 1591.
V E. dienstwillige medebroeder,
Origineel.
Gerardt de Renesse.
410
CXL.
DE RADEN VAN GELDERLAND EN ZUTPHEN AAN
DE STATEN VAN UTRECHT.
De vijand schijnt een aanslag op Doesburg in den zin te hebben.
Aanvrage om versterking van he t garnizoen.
11 Junij 1591.
Edle , erentfeste , hoochgeleertte vnd seer discrete , insonders gunstige heeren vnd goede vrunden. Wy sullen.
niet naelaten V E. by delen van die gelegenheit des vyants te verstendigen , vur soe veell wy tot noch toe wt
verscheiden aduertentien hebben kunnen vernemen , ails
dat sync sterckte omtrent Rees solde syn te samen ongefeerlick soeuen duysent man, daerinne mede begreepen
syn vier eli twintich cornetten ruyter. Und all ist dat ons
tot noch toe geene andere kontschap aengeeömen, dan dat
der vyant die schantse op sGrauenweerdt hadde willen
aengrypen , soe verstaen wy dannoch dat die two eh twintich vendlen Spaengiarden soe vur jaers tyt in Vriesslandt
geweesen, willich gemaeckt syn, vnd alnu tot Keysersweert wt Brabant den Rhyn gepasseert solden weesen ,
vnd dat die andere omtrent die Reez.,sche schaats liggende,
oeck vurhebbens syn ouer den Rhyn te passeeren vnd die
stat Doesborch mit gewallt acntegrypen, vnd alsoe wederom eenen voet in die Veluwe vnd int landt van Vtrecht
te moegen krygen. Dwiell auerst tseluige wael een wtstell
kan syn om daermede die onsere oersaeck te geuen, die
beyde forten sGrauenweert vnd Knodsenborch tho lichten,
soe wort nochtans niet raetsam befonden eenige lichtinge
der beyder plaetzen te doen , soe lange men niet seeckerlick en weet wes oortz sich der vyant solde willen begeuen , vnd midler tyt dient glyckewaell dat die stat Doesborch mit stercker garnisoen beset ende version werde,
aengesien niet weer ails anderhalf vendlen knechten vnd
441
een half vane ruyter daerinnc liggen. Soe dat ons seer
vruntlick en naberlick versoeck is , dat V E. in geenen
beswaernissen stellen willen, alle het krychsfolck twelck
wt die garnisoenen aldaer eenichsins ontraeden kan worden , in aller haest herwertz te senden, om dieselue mit
goeden ordre in Doesborch te leggen, dein vyant in syn
vurneemen te verhinderen. Des verseeckert synde, soe verre
den vyant ditmaell in sync aenslegen wederstaat mach
geschieden, dat hy alssdan soe Boet ails ondergebracht is
Het is well waer die stat Deutinckhem is beset mit drie
vendlen knechten, Lochem mit twe, sHeerenberge mit een
vendlen , vnd solliciteren altesamen instantelick om sterever garnisoen; dan het krychsfolck is vast allenthaluen soe
gelicht flatmen oer niet ter noodurfft helpen kan, jae op
dat die steden des te beeter versorcht moegen syn , hebben wy in dese stat ende inde schantze Ysselloort maer
een vendlen soldaten behalden. Derweegen dan ons seer
fruntlick versoeck is dat V E. sich int volntrecken deses
onses versoecks niet willen verweygeren, vnd oeck die Staten van Hollandt then glycken ende hier van verstendigen.
Und ons deses alsoe tot V E. vertroostende, beuelen wy
dieselue hiermede dem Almechtigen. Geschreuen Arnhem
den xj en Juny xve een ende tnegentich.
Vwer E. seer goede vrunden, nabueren
vnd bondtzgenooten ,
Die Raeden des Furstendombs Gelre en
Graeffschaps Zutphen,
W. Sluyssken.
Wy verstaen hier dat aen die Vaert solden aengecomen
syn vier off vyff vendlen Engelsche soldaten. Soe verre het
alsoe is, sullen V E. well doen, den Capiteinen daer van
te vermanen, om in aller yll herwertz te marchieren.
Origineel,
442
CXLI.
GERARD VAN RENESSE AAN DE STATEN VAN
UTRECHT.
De Prins wil Defzijl berennen. Hij vertrekt van Groningen
wegens den bezwaarlijken toevoer van levensmiddelen derwaarls.
20 Junij 1591.
Myn heeren.
Desen sal dienen om V E. te verwittigen dat syn Exiie
goetgeuonden heeft, op den 14en deses het fort van Delfsiel te doen berunnen eh van meninge is Grueningen te
verlaten ei mit het geheel leger mergen te volgen , eh
d'auantgarde begint al te marcheren, alsoe dat het geheel
leger mergen au6t voor Delfsiel sal weesen eh de schepen.
mit het geschut syn van dese nacht derwerts geseylt. D'oorsaecke van het vertreck van Grueningen en es nyet dat
men den viant vreesden ofte beducht waren dat den Prins
van Parma het leger souden hebben cunnen opslaen , maer
de incommodite die daer was om de viures in het leger te
brengen , otter dycken eh- wegen die nyet te gebruycken
en waren , in de welcke syn geleyt eft gebracht ouer xxin
rysbossen ell een seer groot getal horden , om de viures
tot Helpen soe veel te beter te moegen brengen. Het is
twe vren rydens van de schepen tot het principael leger
te Helpen , twelcken 8yn Ex tic eh andere heren van crysrade heeft gemoueert dese resolutie te nemen , want hebbende Delfsiel, soe sullen de viures bequamer nae Grueningen gevoort crinen worden, indien de resolutie genomen
wordt derwerts weder te trecken. Dan myn dunckt dat men
eerst de naeste byleggende forten sal sien te veroueren ,
twelcken geschiet synde, sullen sonder twyfel wel beter
coop geuen. Verdugo is daer noch binnen eh. courageert
haer seer, seggende dat hy hem wil laten escarteleren , indien sy nyet ontset en worden.
443
Den vit heeft 8 van onse voorluyden peerden genomen en
een doot geslagen ofte geudgen, eii ccii ander seer gequest.
Die van Grueningen schieten veel mit grof geschut, maer
en hebben sonderling geen schade gedaen.
De Prince van Parma heeft het garnisoen van Aenholt,
Grol en andere plaetsen daer ontrét versterckt; heeft ooc
gepoocht meerder garnisoen in Venloo en Nieuwmegen te
brengen, maer en hebbét nyet willen ontfangen, eïi is
hem noch ontrët Rees houdende, tot wat intentie en weet
men hier nyet. V E. sullen aldaer , en twyfel ic nyet,
beter tidinge en ooc eerder dan hier van des viants gelegentheyt cunnen verstaen. Ei sonderling anders nyet hebbende om V E. te scryuen , stil desen hier mede eynden ,
biddende,
Myn heeren , den Almogende , V E. te nemen in syn
heylige protectie, myn gebiedende seer gedienstelic aen V
E. G-eschreuen in het leger voor Grueningen desen xCI;
Juny 1591.
V E. dienstwilliger medebroeder
Origineel.
G-erardt de Renesse.
CXLI.
HEERMALE AAN BE STATEN VAN UTRECHT.
Voorzorgen in de Befewe. Beri,gten raanh/aal/dc Liet Leger
van Parma.
20 Junij 1591.
Myn heeren.
Van toptrecken van ons leger nac Groningen en wat
aldaer omme gaen mach , zullen V E. dagel icx bericht
worden van Mons'' de Renesse Vander Aa , alp, daer by
welen. Wy verstaen hier vuyt het rapport vaiiden heere
Oldenbernevelt, dat zy Ex t i c staat gemaeckt hadde van gister auont voor die voors. stadt te weseii. God gheeff dat
wy corts goede tyedinge daer van mogen hooren. V E.
zullen wel verstaen hebben dat Boet gevonden is dat mid-
141
lertyt den heere Graeff Philips van Nassau e`n den Ouersten Dorp mit zeeker crychsvolck in Betuwe blyuen zouden , om op alles dat voor zoude mogen vallen, te voorsyen
en die noodichste plaetsen mit gernisoen besetten off versterken , tot verzeekeringe van dyen , zoe d'ouercompste
des vyants zulcx sonde mogen vereyschen. En om zulcx
te beter te mogen doen , worden hemt. noch toegeschickt
alle het crychsvolck , datmen eenichsins vuyt Hollant en
Zeelant mach ontberen. Daduertentien die men hier }leeft
zyn, dat den Hertoch van Parma in psoon mit omtrent
lxix o ff lxx vendelen voetknechten eh xxiiij oornetten
ruyter tot Maestricht elf van daer op Ruermoude getrocken zoude zy, en dat Mondragon mitte Spaignaerden , die
binnen Diest, Leeuwen en Heerentaels gemutineerdt hebben ere (zomen seyt) gestilt en betaelt zy, den voors. van
Parma volgen zonde. Waer hy thooft heene heeft en
weetmen noch nyet , maer wordt geseyt dat hy noch
meer voleg verwacht en eenige schuyten , om bruggen te
slaes, mede voert; dat hy oick aen Joost van Rynevelt (die
garnisoen houdt inde schanse voor Rees) gescreuen zoude
hebben , dat hy alle scheepen , ponten en pypers op en
byden anderen houden zoude , recht off by van meninge
waer geweest den Rhyn ouer te trecken ; maer off hem
touergaen van Deuéter zy voornemen heeft doen veranderen en waer hy heene wil, zullen wy haest gewaer worden,
maer en hebben daer van noch nyet zeekers. Indien V E.
yet zeekers vernemen, zal den zeluen gelieuen daer van
hier aduertêtie te doen, daer sorge gedragen wordt op als ,
gelyckt behoort, en mit Godes hulpe allen inval, die hy in
dese quartieren zoude mogen pooghen te doen , wel wederstaen zal wordden. Yet naeder hoore`s (zal) V E: aduerteren, die ick hier mede den Almogen beuele. G-escreuen
mit haeste inden Hage desen xxen Juny 1591.
V E. dienstwillege medebroeder,
Floris Heermale.
Origineel,
4115
CXLIII. HEER MALE AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
Voorzorgen tot
lands verdediging. Berigl en ni/ he/ leger
Pries/and en Groningen.
23 Junij
1591.
Myn heeren.
Gister auont omtrent halff thien vre heb ick scriuen gehadt vanden Secretaris Ledenberch, mit copie van zeekeren
brieff vande Raeden (les Furstendoms Gelre en Zutphen,
inhouden d'aduertaie van des vyants leger etc. Gelycke
brieuen hebben die Staten Gifai ontfangen , oick de Aduocaet Oldenberneuelt, dien ick den mynen noch gister
auit cöiceerde, gelyck die dese morgen inde vergaderinge
alle gelesen zyr geweest. Hier vandaen z bouen die twe
c6paignien Engelschen , die aldaer gepasseert zy , noch
vyff vendelen hierlantsche knechten otter G-orrico mitten
cimissaris Finet naer Knodsenbur(ch) gesonden geweest,
diemen voor zeeker houdt dat daer al gearriueert zy. Hayden wordt noch gescreuen aeff. Staten van Zeelant om
twe andere c5paignien, van gelycke aende Gouverneurs van
Vlissingen , den Briel , Bergen opden Zoom Bil Breda etc.,
dat zy alle het volck datse eenichsins mogen missen, inder
yel senden nae Gorrichom, om van daer gecoduiseert te
worden nae eysch der zaecken. De heere Craeyesteyn (een
vande Gedeputeerden vande Staten van Hollant) is al otter
een dach offte twe nae dat quartier van Gorrichom eh de
Betuwe offgeveerdicht, mit zeekere quantiteyt van poluer,
schuppen, spaden oh andere ammonitie van oorloge,
last vande heeren Staten van Hollant, om die te distribueren naede occurrëtien. Heeft mede last om, in cas van
noot, noch eenige steden te ontleedigen van hun crychsvolck , tot noch iiij ofte v vendelen toe etc. Vuyt alle
twelcke V E. wel c6nen verstaeu, datmen hier alle debuoir doet, eh dat in die quartieren voorden vyant gelegen,
446
anders nyet en gebreeckt dan couraige, om den vyant het
hooft te byen , en zullen promptelick gesecourreert worden, des mogen V E. hem wel verzeekeit houden. Voorts
is hier gister in deliberatie geleyt, oft nyet geraeden waer,
dat, in gevalle den vyant den Rhyn quaem te passeeren,
datmen duer tmiddel van Duytsche vergaderinge den vyant van achteren besluyten zoude , twelck scimige achten
dat lichtelick zoude enen geschieden , tot zyne grondege
vernyelinge en bederffenisse. Wordt mede geacht dat den
viconte de Tureine gheen swaricheyt maken zoude, des
versocht zynde, om tzy den gehelen Duytschen versamelden crichsvolck off een deel vandyen ten effecte voors. (off
oick anderssins om in Brabant off andere des vyant quartieren te vallen) ') herwaerts ouer te senden en voor een
tyt laten gebruycken ; mits datse nae aduenant vandyen
by dese landen betaelt zouden wordden, waertoe eensdeels dienen souden die laesie versochte en by V E. al ingewillichde ij e m £. Dese zaeck hier inde vergaderinge gecuiceert en gexamineert zynde, wordde zeer goet gevonden
en eyntelick geresolueert, dat die aenwesen Gedeputeerden tseliie haer respectiue principalen aenscriuen souden
en authorisatie verzoucken om zulcx te mogen doen etc.
Zal daer omme V E. gelieuen dese zaecke nader texamineren en haer aduys, mit last wat V E. daer inne gedaen
willen hebben, mitten iersten ouer te scriuen om my beneffens d'andere prouintien daer nae te reguleeren. V E.
zullen daer op mogen letten datmen ghans van meninge
wesen zoude het Duytsche heereracht op des vyants boodein te houden , immers den riuiere vanden Yssel gheensins laten passeeren noch inde Betuwe romen ; zuccx dat
des vyants landen en luyden daer deur geruyneert zouden
worden en den Prince van Parma ten allerminsten geempesscheert den Ligeurs eenighe assisttic te doen, alst al
1) De woorden in par nthesi staan geschreven op den kant,
147
schoen nyet en strekte tot besluytinge van des vyants
leger, als voors. is. IA zoude my (onder correctie van V
E.) laten duineken dat nyet ongeraden ware dese vergaderinge tot tgheen voors. is tauthoriseren , om absoluteliek
hierinne te doen slants oorbaer, nae gelegentheyt der zaecke,
mit aduis van zy Ex t i r en Raeden van State, mits dat het
landt daerdeur gheen vorder costen en zoude comen te
dragen, dan die laeste versochte ij cm€. V E. zal gelielten
my ten besten aff te nemen, dit my(n) veynnoedich adviseren
en doen haer goede geliefte, eh zal my genouch wesen V E.
resolutie hierop gevordert te hebben , om nyet geculpeert
te worden van negligétie in desen my opgeleyden last.
Hier is tydinge dat den vyant veel schansen in Vrieslant Ommelanden verlaten heeft ten aencompste van z
Ext. , maer houdt noch onder anderen de schanse I mmetille en den Opslach. Vuyt ons leger wordt den xvi deser
gescreuen , dat ons geschut buyten om gearriueert was;
dannen daer voor zoeker hiel , dat Verdugo mit zy zeuenen
binnen Groningen geweest was en gepoocht hadde hemluyden mit lieffelieke woorden tinduceren tot innemen
van soldaten , doch nyet geeffectueert ; dat hy, Verdugo,
tsterck veesen omtrent iij' soldaten , lach te Haren en
Helpen, weleb, zoe wy hier bericht wordden, omtrent two
mylen van stadt Groningen. En anders nyet hebben zal
desen besluyten met my recimandatien, V E. den Almogen beuele». Gescreuen inden Rage desen xxiij en f ully
1591, mit grootera haeste.
V E. dienstwillige medebroeder,
Floris Heermale.
Desen postknecht van Obyn draecht brieven vande Staten Graal en oick pticuliere van importantie. Worden daer
omme V E. versocht, dat by in alder haest voorts gesonden mach worden , mit last van hein te sp )edegen al dat
moegelick wesen zal.
ti:
Origineel.
418
CXLIV.
PROPOSITIE VAN BUZA.NVAL.
Aanvrage om hulp in lood , kruit en geschut voor het beleg
van Rouaan.
28 Junij 1591.
Messieurs. Ii y a si peu de temps que vous auez assiste
le Roy treschrestien , mon maistre , de vos moyens , quil
semblera p ce que jay maintenant a proposer de sa part
a voz S ri", que les remerciemens qui decorent suiure vos
bienfaictz, soient preuenus p nouuelles demandes. Mais vos
promtes et bonnes affections passees inuitent le Roy treschrestien a auoir vn present recours vers vos SI " , quand
il eschet vne occasion digne dappeller laide de ses meilleurs amis, estimant que ceux qui sont lies de si estroicts
liens, comme sont les affaires de sa Ma te auecq celles de
vostre estat, ne doiuent auoir taut de respect a ce qui
s'est passe, quen la necessite de ce qui se presente.
Cest pourquoy le Roy mon maistre ma commande p la
despeche que jay receu de sa Me te tout fraichement, quen
remerciant tresaffectionnement de sa part vos S ri pour ce
quilz ont faict pour luy jusques a ceste heure, je les prie
quen continuant ceste bonne volonte, ilz veuillent apporter
leur aide accoustumee en ce quil est maintenant resolu
dentreprendre, et que jay commandement de vous commaniquer. A quoi il espere sentir voz effets daultant plus
promts , que l'affaire jmporte jnfinement a lestablissement
de son estat et a aussi beaucoup d'utilite pour le vostre.
Cest, messieurs ! que sa Mate se voiant auiourdhuy maistre et comme paisible de toute la Normandie (qui est
vne des Prouinces de France des plus grandes, plus riches,
plus puissantes et plus commodes pour la nauigation et
toute sorte de commerce) et quil ne reste qu'une seule
ville de Rouen qui luy empesche de cueillir tout librement
449
et a plein fons tolls les fruits d'une si belle conqueste, ii
est resolu dassieger laditte vine de Rouen.
A quoy comme son vtilite particuliere et le desir de
tous ses bons suiets Pont beaucoup incite, aussy y a til este
princitallement resolu et confirme par les belles offres que
luy a fait faire la serenissime Boyne d'Angleterre, sil vonboa entendre a lade entreprise. Les offres sont 4000 hommes de pied Anglois , eutretenus si longtens que durera
ledt siege, une bonne quantite de pouldres et quelques
canons de batterie.
Mais comme lentreprise est tresutile et a sa Male et aux
Estats voisins, aussi est elle tresdifficile et hazardeuze, tant
pour estre lad. vine abondante en toutes choses necessaires
pour vn siege, a cause du grand commerce quilz ont auecq
toutes nations , quo pour auoir este assez Bien fortifiee.
Cest pourquoy sa Mate, auant que sembarquer en vn flit
du quel leuenement luy sera en lune ou lautre part de si
grande jmportance , ha pense demploier tous ses amis et
les appeller a son aide, afin dexecuter plus seurement lad"
entreprise, et preuenir les jnconueniens qui pourroient
suruenir par la longeur dun tel siege. Et sachant tresbien
sa Mate quelle na point de meilleurs voisins et amis que
vos S ri", il vous recherche pntement 'a ce que vous vouliez
apporter aussy du vostre quelque chose a ceste entreprise.
Or ce quil demande de vous pour cest effect, est que
soubz vil e credit et authorite vous voulies faire recouurer
a sa Mate en prest jusques a cent cincquante miliers de
pouldre et trois mil bouletz, aux plus commodes conditions
de pris et tonne que faire se pourra, sur lobligation quon
en passera pardeca de la pt de sa Ma te a voz S ri's , en
vertu du pouuoir qui en est expedie.
Quaussi vous vouliez prester huict de vos pieces de batterie et des officiers pour les exploicter a la charge de
vous restituer lesd. pieces jncontinent apres le susd. exploict, nentendant sa Mate sen seruir queu loccasion susd.
29
XVIII. J.
450
Vous scauez messieurs, de quelle jmportance est lad e ville
de Rouen , quel pie ') et quelle fermete elle pourroit apporter aux affaires de sa Ma te , combien par lamplitude et
commodite dicelle, vos prouinces pourront receuoir de commodites. Certes eiles seroient telles et si grandes que vos
sufets , ayant ceste porte ouuerte , ne seroient plus contraints daller descharger vil e abondance de toutes choses
es magasins des ennemis , souuent a vie grand preiudice,
et tousiours a celuy tresgrand de sa Mate.
Au reste, le Roy establi en ceste ville, y fera vn tel fons
a ses finances, que doresnauant it pourra auecq ses propres
et seuls moyens conduire la plus grand partie de ses affaires
et de sa guerre, et descharger ses amis de tant dassistances quil est contrainca a tous propos de rechercher deux.
Aussy par le commerce libre que vos suietz auront en
ceste ville , les communications des vns et des aultres y
seront plus frequentes et plus solides.
Et qui ne voit que par la prise de Rouen Paris ne peult
fuir son dernier jour, et que par lacquest de Paris sa Mate
conqueste toute la France, eest a dire, se met en seurete
et faict participer tous ses voisins et amis a ceste mesme
seurete.
Il vous plaira doncq , messieurs , prendre vne bonne et
brieue resolution sur ce faict, car elle ne peult estre bonne,
si elle nest breue. Daultant que sa Mate se resout dentreprendre le susd. siege en ce terme dun mois s'elle se
trouue assistee des lieus et endroicts dont elle atend aide
et secours pour eest effect. Et ne se peult quelle ne se
promette led. secours, veu les precedentes bonnes affections
quon luy a faict paroistre , et lutilite tresapparente qui
reuiendra a tons ses voisins et amis pour l'heureuse execution d'vne Celle entreprise.
Faict a la Haye et presente a Messieurs des Estatz
1) d. i. pied, voet d. i. vastigheid.
451
Generaux des Provinces Vnies des Pays-Bas, ce xxviij de
Juing 1591, signe Buzanval.
Kopy.
CXLV.
EXTRACTEN UIT DE RESOLUTIEN DER STATEN
GENERAAL , IN ZAKE DE PROPOSITIE VAN
BUZANVAL VAN
28 JUNI.I.
28 Junij-16 Augustus 1591.
Extract vuyt het register vande tieten eÏï resolutien
vande heeren Staten G-ilal der Vereenichde Nederlantsche Prouintien.
Veneris xxviij Juny 1591.
Compareert de heere van Buzanual , Ambassadeur des
Conincx van Vranekryck , exhibeert cenen brieff van zyne
M t , gescreuen int leger tot Andeley, van date den
Juny 1591, eh heeft vermogens de credentie daer inne
veruat gethoont, geproponeert eh versocht, eerst bij monde
elI daer nae scryfftelick ouergegeuen, gelyck hanght ach
liache.
tVoors. gescrifte gelesen wesefi, hebben de G-edeputeerden vande Prouintien daer van versocht copie, om hen
daer op te moghen beraden.
Sabbati xxix Juny 1591.
Is goet geuonden datmen de propositie, gedaen by den
heere van Buzanval den xxviip, Juny, zal senden ach Prouintien om daer op te resolueren ende heure resolutie
mitten alder iersten inde vergaderinge vande heeren Staten ouer te senden zoe de zaecken geen vuytstel lyden eli
mogheu; eih dat die Gedeputeerde te deser vergaderinge
heure principalen zullen mogen voorslaen, te willen accorderen acht stucken geschuts, te weten vier heele eii vier
halue cortouwen , eh- voorts puluer, scherp ch connestabels , om te mogen schieten iiij m schoten.
29*
452
Mercurii vita July 1591.
Is in deliberatie geleyt de propositie gedaen byde heere
van Buzanval, Ambassadeur des Co. van Vranckryck, byde
welcke zyne Mt versoukt alnoch geassisteert te wordden
met geschut, scherp, puluer etc. maer en is daer op nyet
geresolueert, om oorzaecken . dat eenige Gedeputeerde nyet
en zy daer toe gelast.
Prima Augustii f591.
Anderwerff in deliberatie gelecht wegen de ppositie des
heeren van Buzanval, van wegen des Conincx van Vranckryck , beroeren dassistétie by zyne M t van desen lande versocht , van geschut en andere amunitien , hebben de Gedeputeerde vande Prouintien van Hollant , Zeelant en
Vrieslant verclaeet, gelast te zyn (hebben tgeuolch vande
andere prouintien) te cósenteren , flatmen van wegen de
Generaliteyt zyne Mat by leeninghe zal assisteren (blyuen dselue zyne Mat alnoch vande intétie van texploicteren tegen de Ligeurs den aenslach by hem voorgenomen
en den Staten voorgedragen , daer van ierst geaduerteert
wese`n) met viere geheele en vier halue cortouwen , jtem
met puluer en scherp tot vier duysent schooten en dofficieren naer aduenant (twelck zy begrooten te sullen costen en bedragen tsamen veertich duysent gulden) en daer
inne te dragen haerluyder aenpaert, met cuditie dat deze
ptyen en officieren alleenlyck tot het voors. exploit zullen
worden geemployeert, ende tselue volbrocht, off anderssins
daer van gescheyden wezende, dat het geschut mette voors.
officieren terstont in deze landen zullen wordden wederomme geschickt en gerestitueert ; wel verstaen, zoe verre
zyne Mt daerentusschen oyck zy aenslach zoude veranderen , dat d'heeren Staten int presteren van dit asent nyet
en zullen gehouden zyn.
Die van Gelderlant, Vtrecht en Oueryssel verclaren noch
ter tyt hier toe nyet gelast te zy.
453
Lune v ta Augusti.
Is geordonneert te scryuen aen Staten v Vtrecht, ten eynden haer E. gelieue, aensiens deses, alhier te senden eenighe
gedeputeerde, gelast om mitte gedeputeerde vande andere
Prouincien iii dese vergaderinge te besoigneren, en besunder
opte leste propositie des heeren van Buzanval, Ambassadeur
des Conincx van Vranekryck, te dragen zulcken cöseut als
met gemeynen aduyse zal beuonden wordden te behoorene.
Veneris ix Augusti.
Is anderwerff geleeght in deliberatie de propositie des
heeren van Buzenval, gedaen den xxviij' n Juny lestleeden,
etï geresolueert zulcx, als aen hem scriftelick is gegeuen,
hier nae geinsereert.
Les Estatz Generaulx des Prouinces Vnies des Pays
Bas : Ayants ouy la proposition a eux faicte et exhibee p
escript le xxviij de Juing dernier, p le Seigr de Buzanval,
Ambassadeur du Roy de France, en vertu des lies de credence de sa Ma le , requiert deux pour lexecution de lentreprinse qu'il a dassieger la ville de Ruan. Nont peu laisser de luy remÖstrer bien humblement que sa Ma te ne
scauroit s'addresser a vng estat qui soit plus affectionne
a laduancement de ses affaires et qui plus voluntiers l'assisteraient de tout leur pouuoir , singulierement en vng
faict taut important pour son estat, et de telle cösequence,
ciime lad" proposition porte , que eeluy des& prouinces ,
(ainsy que de faict elles se sont esuertuees a ceste fin sur
les pcedentes rem6strances et requisitions que leur out
este faictes de la pt de sa Ma", aultant que leurs affaires
selon les occasions et occurrences , leur out aulcunemFt
Finis), si taut fut quilz auoient les moyens correspondens
a leurs bonnes voluntez. Car ayant soustenu par taut
d'annees vne pesante ruineuse et cruelle guerre care vng
si puissant ennemy et ayans voulu ceste annee faire vng
effort sur luy taut pour tacher de recouurer quelques pia-
454
ces que pour le diuertir d'aller en Frame au secours des
ligeurs. Cela ne s'est peu faire et ne se peult aussy cotinuer qu'auecq fort grand frais et despens extraordinaires
par ce que vne guerre offensiue est de beaucoup plus
grande coustaigne q la defensiue, tellemét que lesd. Estatz
auecq bonnes raisons pourroient prier sad te Mate et ') les
excuser de ladte demande, neantmoings affin que sadte Mate
cognoisse qu'il ny a chose qui depend aulcunenfet deulx ,
quilz ne desirent lemployer en ce que sa Mate pourroit
estimer seruir pour l'establissema de sond t estat , come
faict ladte entreprinse sil plait a Dieu la bien heurer ainsy
qu'ilz esperent. Out lesd. Estats accorde et co-senty, accordent et disentent par cestes (demeurant sa Mate encoire
resolue d'assieger et attacquer de faict la ville de Ruan ,
auecq les moyens declarez en ladte proposition du Sr de
Buzanval) , que (en eest euenement) sur le p– mier aduertissement de sa Mate jlz l'assisteront pour ceste entreprime en prest de quatre canons et quatre dimy canons,
soixante quatre milliers de pouldre pour tirer quatre mille
coups , et autant de boulets moictie pour les canons et
l'autre moictie pour les demy canons, des officiers pour executer et autres necessitez a laduenant , saulff que ceste assistence ne pourra estre employe que aud t exploict et qu'estant
iceluy succede ou delaisse, toute lad te artillerie auecq les officiers deburont estre incotinent restituez liatiees et renuoyes
en ces pays , et que de ce que cousteront lesd tes pouldres,
boulets et autres necessitez y c6prins les gaiges desd. officiers , sera arreste vne ome et d'icelle donne obligation,
signe de sa Mate on de sa part fi celluy qui en aura pouuoir,
de rembourser icelle some deans vng an prochainement venant es villes de la Rochelle, Brouaige ou icy a la Haye
aux choix desds Estats. Ainsy faict et resolu en lassemblee
desds Estats en la Haye en Hollande ce ix d'Aoust 1591.
1) lees : de.
45 5
De behoeften en officieren tot het gesellot daermede de
heeren Staten verstaen zyne Ma' te assisteren, zy zestien
duysent ponden lonten, eenen edelman met een substituyt
om te cómanderen , eenen cömis met vyfftien coducteurs
een mr tymmerman met vier andere goede werekiuden ,
twe harnacqueurs , eenen cuyper, zestien caiionni ers , bouen d'ordinaris affuten twee affuten voor geheele eel twe
affuten voor halue cortauwen, twe paer raeder tot heere
en twee paer tot halue cortauwen.
Veneris xvj Augusty 1591.
Compareert die erentfeste ,jonckheer Maximiliaen van
Baxen, heere tot Hermelen, legkt ouer zyne cömissie om
van wegen de heeren Staten van Vtrecht inde vergaderingti
vande heeren Staten Generael mette aenwesen Gedeputeerde vande andere prouintien op alle voorvallen zaecken
te helpen aduiseren en resolueren tgene tot meesten dienste e`n welvaert vanden lande beuonden zal wordden te
strecken, wesende de selue cömissie van date den xxxet1
July lestleeden, stilo antiquo. Ende heeft daer nae ouergeleyt de resolutie, byde heeren Staten van Vtrecht genomen , opde propositie des heeren van Buzanval.
OXLVI.
GERARD VAN RENESSE AAN DE STATEN VAN
UTRECHT.
Inneming van de schans Eemtil.
11 Julij 1591.
Edele, erentfeste, vroeme, hoochgeleerde, wyse, voersiennige en seer discrete heeren en medebroeders.
Desen sal dienen om V E. te veraduerteren , dat syn
Excie het fort van Ymetil heeft doen opeyschen (nadyen
daer drie voleen mit twaelef groue stucken waren op geschoten) ende haer aenseggen datse yemant vande heeren
saude deputeren aen syn Ex Ne , om te horen tgeen deselue
hebben tot dien fine wtgehaer sarde presenteren ,
456
bonden een lieutenant eii veendrich , eh syn van onse syde
twe cappiteynen in het fort wedergegaen. Syn Excle heeft
haer aengeseyt, datse het fort in syn handen saude stellen
eh daer wt gaen sonder geweer eh bagagie ; dat huer cappyteyn Hessels , van Gendt geboeren , wiens vader den
heer van Ryven ) aen een boom heeft doen hangen , gevangen saude blyuen ; datse beloeuen saude alle de geuangens binnen G-rueningen sittende te doen relaxeren eï.
ooc den voerman van Vtrecht. En is een van beyde weder
op de schanse gekeert om de soldaten dit voor te hauden;
twelcken synde geschiet , is weder gekeert , eh na veel
debatten es eyntelick geresolueert , dat den cappiteyn e ï .
beuelhebberen huer, geweer saude behauden efi bagagie ,
de soldaten haer geweer daer laten efi haer bagagie behauden , eh dat den lieutenant hier saude blyuen ter tyt
dat alle de gevangens gerelaxeert saude syn , eh ooc den
voerman. Wyders opt emploj vant leger is geresolueert ,
maer belast secreet te houden, verhope V E. tseluen binnen vier dagen ouer te scryuen. 2) Die ouerlopers waren
int accord nyet begrepen eh synder enigen achterhaelt.
De veendels en waren in de schanse nyet, saude anders
oock hebben moeten ouergeuen. Ende sonderling anders
nyet hebbende V E. te scryuen, sal desen hier mede eynden , biddende den Almogende ,
Edele, erentfeste eri vroeme, V E. te willen nemen in syn
heylige protectie, myn gebiedende gans gedienstelicken aen
V E. Mitter haest int leger voor Ymetyl desen j ell July 1591.
-V E. dienstwilliger vrundt eri medebroeder,
G-herardt de Renesse.
Daer waren in het fort ouer de twe hondert soldaten.
Origineel.
1) lees: Rijhoven.
2) Het, was gemunt op de schans te Lettelbert. Journaal vara yidi/z.
Dark , I. pag. 33.
457
CXLVII.
HEERMALE AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
Inval van den vijand in de Behave. Maalregelen daartegen.
16 Julij 1591.
Myn heeren.
Gister auont ten thien vuren heb ick ontfangen d'aduertentie, V E. by die van Rhenen aengescreuen, die ick
terstondt metten heeren Berneuelt eft anderen cciiceerde ,
ell waren die ierste eiï eenighe die wy hier vanden inual
des vyants in Betuwe tot noch toe gehadt hebben , maer
wel dat hy gereetschap maeckte om zulcx bouen Nimmegen te doen. Hier is ordre gegeuen, dat bouen het crychsvolck , dat opte forten vande riuiere vande Wael eh tot
Bueren leyt , noch eenich inder yele geschikt zal worden
tot Asperen, Huecklum, Leerdam, Vianen cii oick tot Culenburch , gelyck zy E. versocht heeft by zyne missiue
copielyck by desen gaeh. Zulcx datmen verhoopt dat daer
mede efi mette voorsienighe , die de heeren Leoninus
Meynerts vuyt die quartieren van Zutphen eii daeromtrent noch gedaen hebben , tamelick voor tierst voorsieu
zal wesen, tot datmen van des vyants voornemen eii van
ij geweldich ouercomst zeekerlick bericht zy -fi , naeder zal
cijnen aduiseren eh in gevalle van noodt zT7 Extie mit het
ghansche leeger herwaerts doen marcheren. Zoe veel onse
prouintie aengaet, hoopen gheen noot te ween , zoe gheen
apparentie is dat den vyant sonder ierst voorsyen te hebben op zy verzeekertheyt cii oick bequame retraicte vuyt
eh.- inde Betuwe (twelck hy in zoe corten dagen nyet en
zal cijnen gedoen), hy hem wel wachten zal ouer die Leek
te begeuen. Maer desnyettemin zal geheel noodich wesen
al omme goede toesicht te dragen eh d'inwoenders te animeren. Ick had wel gemeent huyden daer te-wesen, gelyck ick oick tselue op saterdach in dese vergaderinge te
458
kennen gegeuen hadde, maer zoe ick buyden ter oerzaecke
vande voors. aduertentie versocht ben hier noch een dach
drye ofte vier , off immers tot datmen naeder bescheyt
vande vyant zal hebben, te willen blyuen, heb ick om alle
goede correspondentie raedtsaem geuonden, V E. daervan
taduerteren eh haere rescriptie e ï . goede gelieft daerop
te verwachten eh my gereedt houden om die staens voets
tachteruolgen. Verhooperi dat V E. ten respecte voors.
het dilay van zoe weynich tyts ten besten zullen verstaen ,
eri des my vertrouwende, zal desen eynden , met my gebiedenisse V E. den Almogeh beueleti. G-escreuen mit
haest desen xvj en July omtrent xj vren voorden noen 1591.
V E. dienstwillige medebroeder,
Floris Heermale.
Huyden nae acht vren hebben wy scriuens van heeren
Leoninus elI Meynarts vanden xiij eu deser vyt Arnhem
ontfangen e h.- z y- die laeste die wy van daer gehadt hebben eh gaen copielick by desen.
Origineel.
CXLVIII.
HEERMALE AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
Maatregelen tegen den inval van den vijand in de Betuwe.
18 July 1591.
Myn heeren.
Alzoe hier zeedert gister auont dat ick aeri Secretaris
Ledenberch gescreuen heb , naeder tydinge gecomen is
vanden vy-ant, als dat hy met eenege stucken geschutz, tot
acht stucken , voor Cnodsenburch wesen sonde (hoewel men
noch twyffelt aent ouergebrochte geschut), zoe is goet gevonden om alle beter ordre ende naeder correspondentie
den heere van Asperen aff te veerdegen nae Thiel eri die
quartieren , omme mitten Amptmau Vych opsicht te heb-
459
ben totte bewaringe vanden nyeu gemaeckten dwersdyck
inde Betuwe, alzoe men verstaet dat daer aen veel gelegen is, oick aen alle correspondentie. Soe zal V E. gelieuen daer inne te secóderen zoe veel mogelick , en dit all
by prouisie en tot dat zy Ex tie off yemant anders vande
Ouerheyt geschickt zal worden om op alles in die quartieren te cómanderen. Eii desen tot gheenen anderen fyne
dienen, zal my ouercompste noch dilayeren tot dat ick V
E. rescriptie en iteratiue beuelen ontfangen zal hebben,
die ick hoope dat midlertyt my blyuen alhier ten besten
nemen sullen ; Gode beuolen. Vuyten Hage mit haest
desen xviij e1 July 1591.
V E. dienstwillige medebroeder,
Floris Heermale.
Van tghene voors. wordden den heere Leoninus en Meenerts geaduerteert om co-fusie te schouwen.
Zy F^ at1e is 'vp saterdach vuyte Ommelanden opgetroucken naex Steenwyck, en zoe zy F. G. zeedert d'aduertentie
vanden inval des vyants in Betuwe , zoe schriffelick als
mondeling geaduerteert is, achtmen dat haest secours vuyt
die quartieren aen gesonden zal wordden.
Origineel.
CXLIX.
GERARD VAN RENESSE AAN DE STATEN VAN
UTRECHT.
Maurits snelt met zijn leger toe om Pam(' fe weerstaan.
19 Julij 1591.
Myn heeren.
V E. missiue vanden ven heb ic den vij en leses binnen
Hasselt ontfangen , en daer wt verstaen des Prince van
Parma ouercompste in de Betuwe, waerof syn Ex alvorens geaduerteert was, gelyck ie nyet en twyfel ofte V
160
E. sullent wt myn voorgaende scryuens wt Staphorst (duer
den die p er van Mons" Grueneuelt ouergesonden) verstaen
hebben. Syn EX Cie is mit de heerera Raden van State en
Gedeputeerden vande Prouincien alhier tot Arnhem ontrent te middach gearriueert, en ons leger sal mergen ooc
alhier aencoemen. Van dese naemiddach hebben onse ruyh
teren een gevangen soidaet vanden viant hier aangebracht,
dewelcken gevraecht synde hoe sterck dat den viant in de
Betuwe was , seyt sterck te syn , te voet en te peert , by
de vij deusent man, datter noch geen geschut geplant en
was voor Knodsenburch ; seyt ooc datse groten honger
lyden en waert dat hy syn huysvrauw hier hadde , dat hy
lieuer aen onse syde saude dienen als den viant, want hy
hadde in drie dagen geen broot gegeten dan garst, en
worden ouert dorsen vande garst gevangen. De Prince
van Parma is daechs meest in Nieuwmegen en snachts in
het leger. Conte Octauio , G-raue van Mansvelts broeder,
is doot gebleuen en syn ouerste lieutenant la Barlotte is
den arm antwe geschooten, en seyt datter alle daech veel
doot blyuen van viant en dat die van Knodsenburch haer
dragen als vroeme soldaten. Dit is het gene dat ic hem
heb horen leggen voor dese reyse. Ic verhope mit de
hulpe Goden dat het voornemen vanden Prince van Parma
duer d'aencompste van onsen leger wel belet sal worden.
Van dage ofte mergen Balmen resolueren, waer ons leger
geordoneert sal worden sekerlick te leggen en waer den
brugge ouer den Rhyn geleyt sal worden. En sonderling
anders nyet hebbende om V E. te scryuen, sal desen hier
mede eynden , biddende den Almogende ,
Myn hoeren, V E. te willen in langduerige gesontheyt
conserueren , myn gebiedende seer gedienstelicken aen V
E. Gescreuen tArnhem desen 9 en July 1591.
V E. dienstwillige vrundt ende medebroeder ,
Gerardt de Renesse.
Origineel.
461
CL.
GERARD VAN RENESSE AAN DE STATEN VAN
UTRECHT.
Berigten van hei S'paansche leger door overloopers.
24 Julij 1591.
Myn heeren.
Desen sal dienen om V E. te verwittigen, dat ons leger
voor alsnoch ouer dese stat aen de Betuwse syde seer wel
geretrancheert stil leyt. Gisteren ontrent ses vuyren syn
drie soldaten van het Luyckse regiment , ouer twelcken
monsr la Chappelle commandeert, alhier aengecoemen, eh
voor syn Excie eh heren Rade van Staten gebracht. Syn
Excie vraechden haer wat haer inoueerden hier te coemen
eii.-- wat sy versochten. Verclaerden datse van armoede waren verlopen en datse begeerden aen onse syde te hebben
dienst. Wyders worden haer gevraecht hoe sterck haer regiment was. Seyden van xij veendelen eh- datse seer verliepen eu datse nu bouen vierhondert nyet sterc en waren.
Verclaerden voorts datse negen regimenten voetvolcxs sterck
syn, solider nochtans tgetal van dhoofden te weeten eii
dat de veendelen seer swack syn. Seyden dat de ruyterie
sterck was , maer datse het getal nyet en wisten ; eh- nomineerden de meeste compaingien die int leger syn , eii.
verhaelden voorts de gestaltenisse van des viants leger,
hoe eh' in wat manieren sy haer beschantst hadden eft
wat auenuen mit schanskens beset waren. Seyden ooc datse
eergisteren ontrent drie hondert schueten op onse schanse
hadden gedaen eh dat het grootste stuc was geborsten eii
dat tgeel 1) leger in bataille worden gestelt, elide datse de
maniere maeckten ofse haddeu willen sturmen, eli dat ons
volck haer mit de veendelen op de wallen presenteerden
eri seer geweldich schooten , en datter seer veel van des
1) d. i. het geheel.
462
viants syde doot waren gebleuen, onder anderen vier cappiteynen en twee veendrichs. Daernae deden die van het
fort enen wtval op des viants trancheen en sloegender
veel doot , sonder nochtans het getal te weeten , en onder
anderen twee vande principaelste capiteynen van de Spaingarts. En seyden nyet te weeten dat sonderling yemant
vant fort was gebleuen, en dat Conte Octauio voorseecker
doot was. Seyden ooc dat de Spaingarts een brugge maeckten om ouer de grafte te brengen , en dat de spraecke
was , als syt tfort in hadden , datse dan weder te rugge
souden trecken, ouermits dat Hartoch Casimir Bon wilden
belegeren. Het is waer datter ontrent Cuelen vergaderinge van volck is ten behoeue van syn Ma t van Franckryck. De depositie van haer drien was genoch conform, en
hebbent tseluen genoch, ooc van twee anderen die ooc wt
des viants leger quamen , verstaen. Van dele nacht syn
de teykenen gedaen (by die vant fort versocht duer de
genen die Baer wt syn geswommen) , dienende tot aduertissemente datse alhier aengecoemen waren en dat ons
leger was gearriueert. En dit is het gene dat ic V E.
voor alsnoch weet te scryuen en en sal nyet naelaten V E.
te veraduerteren tgene alhier sal passeren. Hier mede ,
Myn heeren, V E, den Almogende beuelende, myn gebiedende seer gedienstelicken aen V E. G-eschreuen tot
Arnhem desen 14en July smergens te ses uren , 1591.
V E. dienstwilliger vrundt en medebroeder,
G-herardt de Renesse.
Origineel.
CLI.
GERARD VAN RENESSE AAN DE STATEN VAN
UTRECHT.
,Schermutseling te
Est.
24 Julij 1591.
Myn heeren.
Ic en heb nyet willen naelaten V E. in alderyle te ver-
463
aduerteren in wat gestaltenisse van dage , ongeveerlick
tusschen seuen e . acht vuyren , ontrent Elst is geweest
syn EX eie mit ontrent twe hondert peerden en twe duysent
soldaten, en recontreerden vyf compaingien van des Prins
van Parma ruyteren. Twelcken syn Ex v e syende, dede onse
soldaten in embuscade leggen en belasten enige ruyteren,
datse souden chargeren den viant, maar datse terstont opt
voetvolck Boude wycken, twelcken sy deden. En doen keerden d'onse en chargeerden te voet en te peert geweldelicken
tot haer aen, alsoo datse den viant in roete sloegen. Eli
hebben gevangen gecregen den bastaertbroeder van Marquis
del Guasto en drie veendrichs mit de vanen cit ooc enige
cappiteynen en geapporteerde capiteynen en o tt er de hendert en vyftich gevangen. Ic heb de meesten seluer gesien.
Van de vyf vanen is des Prins van Parma vaen gecregen.
Sy waren seer wel gewapent, alsoe dat sy nauwelicks loot
Bosten crygen in de furie. Sy waren ongeveerlic ouer de
vierhondert sterck en isser seer weynich of gecoemen. Van
ons isser sonderling geen gebleuen dan enige opt hooft gequest, die geen helmetter opt hooft en hadden. De Heer
Almachtich sy van dese victorie gelooft en gedanckt, het sal
den viant verflauwen en d'onse courageren. Hiermede,
Myn heren, V E. in schuts des Almogende beuelende.
Mit groter haest wt ons leger voor Arnhem , desen 14t
July ontrent tusschen negen ofte thien uren, 1591.
V E. dienstwilliger vrundt en medebroeder,
Gherardt de Renesse.
Origineel.
CLII.
GERARD VAN RENESSE AAN DE STATEN VAN
UTRECHT.
Parma trekt, al.
26
Julij 1591.
Myn heeren.
Desen sal dienen om V
E.
te
veraduerteren ,
dat syn
464
van dage nae vier vren geaduerteert es geweest , dat
den viant in het ouertrecken was en dat hy den heelen
dach besich was geweest om syn volck ouer te schepen.
En om den seluen een afbreeck te doen , soe es syn ExC1P
datelic opgetoogen mit ongeveerlic acht hondert peerden
en drie duysent soldaten ; dan is van den seluen mot
weder mit het volck in het leger gekeert. Ic hadde een
postilion mede gesonden , op dat hy myn seeckere tydinge
mede Boude brengen , dewelcken te thien vren snachts
noch binnen Arnhem quam en seyde dat den viant vertoech , maer dat hy hadde noch volck leggen om de oueruaert te beschermen en dat daer een wt de schanse was
gecoemen , die ooc verclaerde dat den viant vertooch en
datter wel drye hondert of verdroncken was. Hier mede,
myn heeren , V E. in schuts des Almogende beuolen.
Mitter haest wt Arnhem desen 16 en July 1591.
V E. dienstwillige,
G-erardt de Renesse.
Origineel.
Ex cie
CLIII.
GERARD VAN RENESSE AAN DE STATEN VAN
UTRECHT.
De vijanl "i(fl, hel beleg van Knoclsenburg op.
27 Julij 1591.
Myn heeren.
Desen sal dienen voor goede niewmaeren seeckerlyc te
aduerteren, dat ic van dage vier soldaten heb gesproecken,
wt Knodsenburch coemende, mit een missiue van Gerart
de Jonge 1), en verclaren dat den viant den chanse heeft
verlaten, en dat hy de reste van syn volck ouerscheept,
onder het faueur van een trenchee. Syn E x cie treckt noch
1) De Commaridaut vau liet fort.
405
een mael derwerts, in verhope dat den viant van de synen
daer noch sal laten. De Heere Almogende moet gedanckt
syn van dese ongemeene ontsettinge, tot soe groten schande eli disreputwocie van den viant. Hier mede V E.,
Myn heeren, in schuts des Almogende beuelende. Mitter haest wt ons leger voor Arnhem desen 17 en July 1591,
tusschen 9en eri ben.
V E. dienstwillige,
Gherardt de Renesse.
Monsr Secretaire, wilt dese missiue van Mons , Cant
mit de eerste wagen af seynden.
Origineel.
CLIV.
GERARD VAN RENESSE AAN DE STATEN VA N
UTRECHT.
Beriglen van den oorlog.
31 Julij 1591.
Myn heeren.
V E. missiue vanden xixen heb ie den xxen deses ontfangen , eli achteruolgende V E. begeerte heb ic aen de
heeren Rade van Staten aengehouden om op V E. missiue
antwoort te hebben , dewelcken hier by gaet ; waer wt V
E. sullen cunnen verstaen haer E. meninge. Eri alsoe hier
grotelic hauer van doen es , sullen V E. belieueri de versochte hauer herwerts te schicken , eh de missiue vande
heeren Rade van Staten sal V E. dienen in plaetse van acte.
Opt employ van ons leger en es noch nyet geresolueert.
De Prins van Parma es noch binnen Nieuwmegen eli syn
leger daer ontrent, bedriuende onspreeckelicke moetwillen
bet lant van Cleeft spolierende. Sy meenden eergisteren
Bylants huys by sGrauenweert te ouervallen , maer het
failleerde haer , cif synder negen voor doot gebleaen.
J.
30
466
De gemutineerde Spaingarts en syn inden van Parma
leger noch nyet.
Gisteren is tversoeck van syn Ma t van Vrancryck om
geassisteert te worden mit cortouwen en buscr(u)yt etc., in
deliberatie geleyt ; maer alsoe enige van de gedeputeerden
en ic mede daer op nyet gelast en waren, soe en is daer
nyet off gedaen. V E. sullen belieuen haer meninge diensaengaende myn ouer te scryuen. En sonderling anders
nyet hebbende om V E. te scryuen sal ic (myn hebbende
seer gedienstelic in V E. goede gratie gerecommandeert)
desen hier mede eynden , biddende ,
Myn heeren , den Almogende V E. te nemen in syn heylige protectie. Gescreuen wt Arnhem desen 21 en July 1591.
V E. dienstwilliger vrundt ende medebroeder,
Origineel.
Gherardt de Renesse.
13. Vergadering, 27 December 1862.
Bibliotheek. — Geschiedenis der Nederlanders op Ceilon. —
Guizot , un projet de mariage royal. -- Stukken voor de geschiedenis der jaren 1590 en 1591.
Bibliotheek. Ten geschenke ontvangen :
van het Ministerie van Binnenl. Zaken :
Beschrijving van Ned. Historiepenningen, ten vervolge op het
werk van Mr. Gerard van Loon, VIIe stuk. Amst. 1862. fol.
van het Ministerie van Marine :
Catalogus der Bibliotheek van het Ministerie van Marine , 2e
vervolg. 's Gravenhage 1862. 8°.
van den Schrijver:
Mr. H. J. Koenen , Ter gedachtenis van Mr. C. M. van
der Kemp. Amsterdam 1862. 8°.
van den Schrijver :
A. van Eck , Een woord over de plannen van den Minister
467
van Finantien, met betrekking lot de lierzieninrl van Piet belasting
Gorinchem 1862. 8°.
-stel.
van den Schrijver :
M. F. Essellen , Zur Geschichte der Kri eye zwischen deer,
Reinzern and Deutschen. Hamm 1862. 8°.
van de Kon. Noordsche Universiteit te Christiania:
Konge-Speilet. Christiania 1848. 8°.
Aslak Bolts Jordebog, u Bivet al P. A. Munch. Christiania
1852. 8°.
van den Heer Mr. J. A. Grothe :
Theod. Juste, Charles- Quint et Marguerite d'Autriche. Brux.
1858. 8°.
Theod. Juste, Hist. de la revolution des Pays- Bas sous Philippe II, torn. I. Brux. 1855. 8°.
van den Heer Mr. H. J. Koenen :
I. A. Nijhoff, Gedenkwaardigheden ii '7 de geschierleiiis v a ir
Gelderland , deel IV, V, VI , 1.
In ruiling ontvangen :
van de Redactie :
Messager des Sciences historiques, 1862.3. Gand 1862. 8".
Geschiedenis der Nederlanders op Ceilon. De Heer P. A.
Leupe zendt in een handschrift betrekkelijk de geschiedenis der Nederlanders op Ceilon , door hem getrokken uit
het Koloniaal archief. In handen der Commissie van Redactie , om na onderzoek , in de Berigten te worden opgenomen.
Guizot, Un projet de mariage royal. Dr. W. G. Brill, naar
aanleiding zijner mededeeling van 8 November jl. door den
Heer Mr. Royaards van Scherpenzeel gewezen op het stuk
van Guizot, Un projet de mariarje royal, brengt ditmaal het
een en ander over dat opstel in het midden. Rij. heeft
er met veel genoegen kennis van genomen, en er veel
;i4,)
468
nut uit getrokken. Niets heeft hij er in gevonden, dat in
strijd zou zijn met zijne toen geuite denkbeelden. Doch
bij de lezing hebben hem twee beweringen getroffen, die
bewijzen, hoe veel de geschiedschrijvers van het buitenland er bij zouden winnen, zoo zij beter met onze geschiedenis bekend waren. Bewerende , dat met den aanyang der l7de eeuw al de groote tooneelspelers in het
groote drama, dat nog voortduurde, waren afgetreden, en
zeggende: „Willem van Oranje, Philippus II, en Elisabeth
waren gestorven ; in hunne plaats had Spanje nog slechts
den zwakken Philippus III, Engeland den kinderachtigen
Jacobus I, Holland de kinderen van zijnen held en de
binnenlandsche onlusten. Van de groote gestalten van
de 16de eeuw was Hendrik IV alleen overgebleven : hij
alleen handhaafde de groote Europesche staatkunde," zoo
sprekende, vergeet hij geheel en al den persoon van Oldenbarnevelt, die gelijk hij Willem van Oranje's staatkunde
heeft voortgezet, zoo ook door den steun, na Hendriks
dood aan het koningschap in Frankrijk gegeven , dit Rijk
voor ineenstorting behoed heeft.
De tweede opmerking betrof het beweren van Guizot ,
dat Koning Jacobus zijnen schoonzoon de aanvaarding van
de Boheemsche Kroon heeft ontraden. Eene naauwkeuriger kennis van onze geschiedenis zou den uitnemenden
geschiedkundige voor deze valsche verklaring hebben kunnen behoeden. Immers blijkt uit de vertoogen van Jacobus
Gezant aan de Staten-Generaal , hoe hij de Nederlanders
heeft aangezet orn zijnen schoonzoon met de wapenen te
ondersteunen. Dit kon niet verborgen blijven , en zoo
weinig maakte de Koning zelf er een geheim van, dat hij,
ten einde den gunstigen dunk der Geunieerde Vorsten te
winnen , al wat de Nederlanders voor de Protestanten in
Duitschland deden, als aan hem te danken liet voorkomen.
Had hij zijnen schoonzoon oprechtelijk ontraden, de Kroon
van Bohemen te aanvaarden, dan zou hij de oorlog niet
169
hebben opgestookt , die voornamelijk ten doel had, Frederik V eerst die Kroon te doen bekomen en naderhand hem
die te doen behouden.
Stukken voor de- geschiedenis der jaren 1590 en 1591.
CLV.
MAURITS AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
Aanbeveling van spoedige en gunslirle resolutie op de consenten voor hel volgenre , jaar.
30 November 1591.
Maurits, geboren Prince van Oraengien, Graue van
Nassau etc. , Marquis 'milder Vere etc.
Edele, erentfeste, hooghgeleerde, wyse en discrete, besunders goede vrunden. Wy houden ons wel versekert
dat V L. noch jndachtich syn die vermaninghe, die wy
jnt eynde vanden voorleden jare van xc aen V L. ende
den Staten vanden anderen Prouincien van onzen G-ouuernementen hebben gedaen , tot voorderinghe van een
goede, vruchtbarighe ende spoedige resolutie, opte versochte
consenten van desen loopenden jare van xcj, ende de openinge die wy jn deselue onse vermaninge deden , vande
vaste hope die wy hadden dat deur Godes hulpe ende de
voors. resolutie , wy jnden loopenden jare den. Vereenichden Landen eenen merckelicken dienst, ende den gemeynen vyanden sunderlingen affbreuk souden connen doen.
Ende alzoo V L., beneffens de Staten vande andere Vereenichde Prouincien , deur de redenen , vervatet zoo jade
propositie vanden heeren Raden van State , als van onze
voors. vermaninge , dyer tyt beweegkt zyn geweest , tydelick jnt beginsel vanden loopenden jare , een goede ende
vruchtbarige resolutie te nemen opte voors. versochte consenten , — Soo en is by ons oock nyet naegelaten te bevoorderen , alle tgene wy geacht hebben dat eenichssin s
170
tot der landen dienst ende de gewenschte vruchten van
onse gegeuen hope mochte strecken. Daer jnne de Vereenichde Landen ende wy oock sulcke genade en goeden
weghen van Godt den Heer Almachtich versregen hebben,
dat wy vastelick vertrouwen dat eenyegelick metier daet
beuindt, oordeelt en verstaet, dat wy ons jnde voors. gegeuen hope niet en hebben verghist off misrekent, jae dat
niet alleen de saecken der Vereenichde Nederlanden daerdeur grootclick syn versekert, ende den vyandt affbreuck
gedaen ; maer oock dat de christelicke saecke jnt gemeyn,
ende sunderlinge de Co. Ma t van Vranckryck daerby gedient , ende den . paus , Coninck van Spaengien ende andere Ligueurs jn haer geweldich voornemen seer gecrenkt
zyn, deurdien zyluyden den Hertoge van Parma mette forcen van deren landen by haere andere forcen van Spaengien, Italien, Dnytschlandt, Vranckryck ende andere landen nyet tydelick en hebben connen brengen ende vougen.
Ende hoewel wy daeromme geenssins en willen twyffelen off
V L. sullen bonen haere gewoonlicke trouwherticheyt ende
goede affectie tot handthoudinge vande gemeene saecke ,
des te meer geneyght wesen omme opte propositie van
heeren Raden van State aenden heeren Staten Generael
gedaen, tot voorderinge van een goede, vruchtbarige ende
spoedige resolutie opte versochte consenten, zoo ordinaris
als extraordinaris, voorden aenstaenden jare van xvcxcij
een vruchtbarige ende spoedige resolutie te nemen, -- hebben nochtans van ons debuoir geacht V L. sulex ten alderhoochsten te recommanderen, hebbende een vast betrouwen , dat deur een goede ende spoedige resolutie wy
joden aenstaenden jare (nyettegenstaende den vyandt uyt
alle landen groot gewelt van volck van oorloge byden anderen js brengende) van Godt den Heere Almachtich nyet
minder segen en sullen ontfangen tot der landen dienst
ende des vyandts affbreuck , als wy jnden loopenden jare
gehadt hebben. Ende willen altyts V L. versekeren dat
I7 1,
daertoe by ons geen arbeydt , moeyte noch tgene ons
mogelick wesen sal, en sal worden gespaert. Versoucken
eu begeren derhaluen seer vruntlick , dat V L. continuerende jn hare goede affectie totte gemeene saecke , sonder
aenschouw te nemen op eenige andere consideraties jade
voors. saecke, vruchtbaerlick ende tydelick willen resolueren. In bedencken stellende dat sonder tydelicke resol utie
den heeren Raden van State ende ons onmogelick wesen
sal, op veel nae soo goede diensten den landen te doen ,
als wy anderssins wel verhopen , ende dat geenssins geraden en js eenige occasie voorby te laten gaen of eenigen bequamen tyt te verliesen, dwelck noottelick deur retardement van een goede resolutie jnde voors. saecke soude
moeten geschieden, tot groot nadeel vande landen. Wy
verhopen, dat V L. tselue voorcommen sullen, zeyndende
uwe Gedeputeerde jn competenten ge- tale ende met volcommen laste ter vergaderinghe vanden heeren Staten Generael ten beraempden dage , als jegens den xxen Decembris eerstcommende precise. Ende hiermede,
Edele , eerentfeste , hooghgeleerde , wyse ell discrete ,
besunders goede vrunden, zyt Gode beuolen. In sGrauenhage den lesten Nouembris 1591.
V L. goetwillige vrundt
Maurice de Nassau.
Origineel.
CLVI.
EXTRACTEN UIT DE BRIEVEN VAN DE LA PREE
(TAFFIN) AAN DE STATEN GENERAAL.
November en December 1591.
Extraict des lettres que le S r de la Pree a escript
a Messeignrs les Estaz Gifaulx, du camp deuant
Rouen.
Du xxij e de Nouembre 1591.
Mais hier ion a en nouuelles par lettres mesme de sa
172
quelle a prins S t Esprit de Rue , estant encores en
ees quartiers la , adioustant toutesfois quil hasteroit sa venue taut quil pourroit. La prise de ceste place jncomrodera fort les villes qui soot sur la riuiere de Somme, se
conceuant assez bonne esperance de 1'vne des principales
d'jcelles, qui declare estre fort lasse de la guerre. Monsieur le Conte de Soissons, qui estoit approché de ceste
armée auecq des belles trouppes, principalen de cauaillerie, passe ce jourdhuy la riuiere au Pont de Larche pour
aller resserrer Rouan de l'aultre coste de leau , en attendant la venue de Mons r de Montpensier qui assemble ses
gens aux enuirons de Lisieulx. On a eu depuis deux jours
nouuelles certaines que Monsieur le Prince de Conty a
pris la vine de Selle en Berry par composition , apres
auoir faict tirer xiij c coups de canon. Ceste place est forte,
et jmportante extremement, tant pour jncommoder lennemy que pour fauoriser les villes qui tienneet pour le Roy
au loing de la riuiere de Loire , comme la aussy escript
mondt Sr le Prince a mondt Sr le Mareschal, l'aduertissant
Xie de ce mois.
de la susde reddition faicte
Ma te
Du xxiiij e de Nouembre.
Par mes dernieres du xxij e jay mande a V. S aes , que
avant este la ville de St Esprit de Rue surprise pour le
Roy ji s'estoit acheminé celle part. Sa Ma te lauoit ainsy
escript a Mons r le Mareschal de Biron, et quelle y alloit
a cause d'vne tour, quelle tenoit encore bon. Mais jl est
aduenu qu'apres le partement du porteur ji receut nouuelle que lad e tour et toute la vine estoit soubz son obeyssance , de facon qu'en lieu de tirer celle part elle s'est
acheminee droict enca, arrivant le jour d'hier en ce bourg
d'Arnetal en fort bonne sante , et la suyuy ce jourdhuy la
reste de son armee , conduite par le Baron de Biron ; et
ainsy on espere de pouuoir resserrer maintenant Rouan
de plus pres , etc.
Du premier de Decembre 1591.
Le Roy a faict la uuict passee auant ceste derniere
fortifier vn endroict pres du fort S te Catherine , a la faueur duquel on pense de passer plus auant, pour commencer par eest endroict a assaillir lennemy. 11 attend
en grande deuotion les batteaulx que Monsr de Buzanval
a escrit auoir este accordé par vos S ri " pour la riuiere de
Seine ; car jceulx arriuez on pressera ceulx de Ruan plus
quon ne peult faire. Lon attend d'Angleterre aussy quelques nauires de guerre a (test effect. Le Colonnel Wilhem, qui en est venu auanthier, a apporté que la Royne
enuoye encores deux mille hommes de guerre, mile pionniers et cincquante mineurs. Le Roy a eu aduis de l'acheminement du Ducq de Panne en France , mais non quil
y soit encores entré, et faict sa Mate venir les troupes du
Prince de Conty et du Mareschal d'Aumont, auecq quoy,
et ce quil a et aura encores d'ailleurs , j1 est resolu d'aller
au deuant dud Due, sans pour cela leuer le siege de deuant ceste ville. Ceux de Paris sont en grand garboil 1) ; le
XV e du passé le President Brisson a esté mené prisonnier
au Chastelet auecq vng Conseillier de la grande chambre,
nommé Larcher, et vng du siege presidial dud t Chastelet
appelé Tardif. Lesquelz le mesme jour y ont esté estranglez
auecq vne seruiete a la facon d'Espaigne, et puis penduz
au gibet, auecq vng escripteau , contenant que cestoit
pour auoir esté traistres a la Ligue. -11 y en a eu quatorze ou quinze jettez dans la riuiere. Le S r de Belin
Gouueriir de lade ville , et le preuost des marchants ny
ont plus d'authorité. Le Conseil des seize auecq les Espaignols gouuernent tout et gardent maintenant lesd l Espaignolz les portes. La necessité dargent y est fort grande. On
espere que tout cela y apportera quelque changement.
1) yarboil , oudfr. garbouil, opsehttrirling.
174
Du ije de Decembre 1591.
Le Secretaire Reuol a declairé que le Roy venoit d'estre
aduerty que Mons r de Neuers auoit jnuesti S t Valeri sur
Somme , et quil estoit logé dans les fauxbourgs. Ceste
apres disnee sont venues nouuelles de Prouence tresbonnes. Cest que le Sr Desdiguieres est allé de Sauoye joindre le S r de la Valette, pour faire leuer le siege que tenoit
le Due de Sauoye deuant vng chasteau a vne lieue d'Aix;
en passant il a prins trois villes, l'vne en Sauoye, et deux
en Prouence, auecq quatre chasteaulx. Or sentant led t due
approcher lesd t S rs , a leué le siege, apres auoir perdu xije
hommes en cincq assaulx quil a faict donner , et entre
aultres vn Conte, et vng Baron quil regrette fort. La
Contesse de Sant par vn despit a quicté la Ligue, comme
faict quasi toute la Noblesse de Prouence ; et estant entré dans Marseille en a faict chasser tous les Sauoyarts ,
et desarmer trois Galeres trouuees au port, vne de Sauoye
et deux d'Espaigne. La ville d'Arles est apres pour se
remettre soubz l'obeyssance du Roy. Les Espaignolz qui
auoyent le siege deuant Carcassonne en Languedoc , out
esté contraints de se retirer. Ce nest point tout : Monsieur
le Viconte de Turaine a surpris sur le Due de Loraine par
escalade la yule de Tenay ) qui est sur la Meuze, pres de
Sedan, et qui l'accommodera fort. Et pour parler d'jcy pres,
auanthier le Chasteau de Blinville a trois lieues d'jcy, apres
auoir enduré quelques coups de canon, s'est rendu par composition. Mais comme la garnison a este sortie, les Lansquenets, venuz nouuellement, en ont taillé en pieces taut
quilz en out peu attrapper, allegans pour leur excuse ,
quilz nauoyent point signé la capitulation. On aduance
tousiours les trenchees au fort de Ste Catherine , auecq
apparence que dans peu de jours on la battera.
Kopy.
1) lees: Stenay.
t75
CLV11.
EXTRACTEN UT BRIEVEN VAN DE LA. PRÉE
(TAFFIN) AAN DE STATEN GENERAAL.
December 1591.
Extraict des Wes escrites par le S r de la Pree , du
camp deuant IRouan, a Messeigls les Estatz Generaulx.
Du
10e
de Decembre 1591.
Jay aussy escrit a V. S. par lettres du ilk ce qui s'estoit passé en Prouence tant allendroit du Ducq de Sauoye
que de Marseille. Tout cela a depuis esté confirmé par
Wes du lieu mesme a sa Ma te. Et pour le regard du faict
de Paris , d'aultant quil est admirable , et quil semble deuoir produire vne consequence estrange, j'en parleray encore a V. S. , le reprenant de plus haalt , pour l'auoir depuis bien entendu. La verité est que Bussy le Clercq ,
chef des factieux de Paris et grand appuy des Epaignolz,
se voulant auecq leur ayde faire quicte d'aucuns qui murmuroyent contre luy a cause de ses actions et deportemens, se trouua le 15e du passé au Conseil des Seize, et
leur dit quil auoit quelque chose a leur proposer, de telle
consequence que ne la voulant confier a toute lassamblee,
j1 estoit besoing d'en authoriser quatre ou cinq , pour en
conferer et resoudre auecq eulx. Ce questant faict va jncontinent emprisonner le President Brisson et deux Conseilliers , Larcher et Tardif, lesquelz le mesme jour jl fit
estrangler dans la prison. Le S r de Belin, Gouueriir de
Paris, aduerty de leur emprisonnement , prie les Espaignols de l'assister auecq leurs armes pour remedier a vn
tumulte qui se preparoit dans la ville. Lesquels respondirent que cestoyent les bons catholiques qui se vouloyent
asseurer des autres , et quils yroyent plustost a leur secours. Estant lade execution faicte, led t Gouuertir depescha
476
en diligence vn homme vers le Due de 1Vlayenne pour
l'en aduertir , et lesdi Espaignols et Bussy vers vn Don
Diego, Ambassadeur du Roy d'Espaigne, qui estoit a Reims.
Ce Don Diego arriva a Paris plustost que led t Ducq, vers
lequel alla ledt Don Diego pour le prier de trouuer bon
ce qui s'estoit passé, A quoy ledt Due ne fit aulcune
responce , sins aussy tost quil peut, fit emprisonner quatre
des susds assistans de Bussy, et manda aud t de Bussy (qui
estoit dans la Bastille comme cap n° d'icelle) de venir vers
luy ; lequel respondit quil estoit bigin ou it estoit. La dessus ledt Due de Mayenne commande que lon tire l'artillerie de Lauenal , menaceant ledt de Bussy de le forcer
dans la Bastille, s'jl ne la luy rend. Ledt Don Diego suruint, qui jnterceda pour sa vie , laquelle luy a esté accordée moyennant trente mile escus quil bailleroit contans ,
et ainsy est sorty de la Bastille, et vn nommé des Bourg
mis en sa place. Il ne fault taire que, comme ledt Bussy
faisoit transporter ses meubles fort precieus (car vn chacun
luy auoit faict des presens, quasy comme pour racheter la
vie, a cause de l'authorité grande quil auoit), le peuple s'est
j etté dessus , et a tout pillé ; perdant en vn jour ce quil
auoit amassé en plusieurs. Cela faict led t Due de Mayenne
a faict pendre en la salle barse du Louure les susd s quatre
du Conseil des 16 , et afin de remettre la Court de Parlement en authorité pour y exercer 1a justice , jl a crée
quatre presiders. Ledt Due de Mayenne allant tout a la
haste sur des courtaux (sic) a Paris pour laffaire que dessus,
auoit laissé a Lisy, trois lieues de Meaux, son bagaige et
de ceux qui l'accompaignoyent auecq trois compaignies
d'Elbanois (sic) pour garder ledt lieu. Mais estant le Due de
Longeville aduerty de cela, est vena auecq Mons r de Humieres et applicquant vn petart a la porie, y sont entrez
et ont taillé tout en pieces , exceptez les chefz qui sont
prisonniers , et s'y est faict vn grand butin , nommement
de trois eens chlx, entre lesquelz y en a cent de seruice,
477
y comprins ceux du Due de Mayenne. Le Roy n'a que bonne
nouuelle de tous les endroits de son Royaulme , et encore
hier, que les Ligeurs ont esté bien battuz en Perigord.
Mais en Bretaigne les affaires n'y vont point trop bien ,
aussy en a sa Mate escrit a Monsr de Beauuais pour en
traicter et aduiser auecq la Royne. Quant a ce siege , je
nen puis encore dire aultre chose a V. S. , sinon quil y a
apparence quil se tirera en longeur. Le Prince d'Anhalt
estant alle auecq le Roy au trenchees la nuict du samedy
au dimenche dernier , jl y a receu vne arcquebouzade au
pied estant tout contre sa Ma le . 11 a le doigt du pied ,
proche du petit, tout brisé, et entrant la bale dans le pied
luy a rompu plusieurs os, n'estant encore lade bale tiree.
Le Roy en est fort marry, bien quil n'y ait apparence de
danger de mort , estant toutesfois le coup fort dangereux
par le dire des chirurgiens.
Du xvij e de Decembre 1591.
Quant au siege de Rouan on y aduance tant quon peult,
mais a faute de pionniers, ce na point esté beaucoup, au
regard ' da temps quon a desia esté jcy. Toutesfois on se
logera auiourdhuy ou demain sans faulte dans les fossez
du fort du moat de S te Catherine, duquel on na peu faire
les aproches qu'auec grandes difficultez, pour y auoir dans
ledt fort des canons et couleurines, et estre le fonds fort
dur a creuzer. Maintenant que les pionniers d'Angleterre
soot arriuez jcy , on commencera de fé les approches de
la ville , pour bien tost y employer les canons de V. S.
J'ay mandé a V. S. la surprise de Stenay par escalade ,
maintenant je leur diray que le Roy a eu aduis que le
Duc de Lorraine l'auoit jnvestie et assiegé pour la reprendre par force , mais que ceux de dedans ont fait vne
sortie si gaillarde et resolue sur ses gees, qu'apres la perte
de plusieurs it a leus le siege et s'en est allé. Cest vn
grand aduantaige pour ceux de Sedan , et qui recompense
478
largement la perte de Jametz. Le Mareschal de Matignon
a desfait en Querry les troupes du Marquis de Vilars (qui
est filz de madame de Mayenne et de son premier mary)
Et s'estant sauué dans vn cháu on l'y a assiegé auecq son
canon mesme, quil menoit pour aller assieger quelque place;
on entendra bien tost sa prise , qui sera vne grande bastonade pour ceux de la Ligue en ces pays la. Le Roy a
eu hier nouuelles que le Marquis d'Allegue a aussy desfait en Auuergne tous les Albanois , que le Due de Nemours y auoit' laissé , et pris deux places d'jmportan que
j'ay ouy nommer au Roy. S t Valery est renris soubs l'obeyssance du Roy , qui na que bonnes nouuelles de tous les
endroits de son Royaulme, hormis de Bretaigne. Mais sy
tost que Rouan sera rendu , on y enuoira des forces suffrsantes pour reprimer les desseings des ennemys. Sa Mate
a eu hier diuers aduis du Ducq de Parme , les vns quil
est desia entré en France, et aultres portent que ce sont
seulement ses troupes quil a enuoyé deuant vers Cappelle,
et quil suiura bien tost, comme jl fit l'an passe. Ceux cy
sont les plus vraysemblables. Aussy le Boy se dispose
et prepare pour aller au deuant de lay, ayant mandé ses
forces de tous costez, et ne leuera pourtant le siege d'jcy.
Le faict de Paris s'est passé et se passe comme je l'ay
escrit a V. S. par mes lies du 10e. Le Due de Mayenne
en partant de la a mené auecq luy Bussy le Clercq, chefi
des mutins , et nyont les Espaignols plus d'authorite. On
s'attend de veoir bien tost ressortir d'vn acte si estrange
vn changement admirable.
Du 20e de Decembre 1591.
Je leur diray maintenant que depuis mes dernieres du
sa Mate a eu encores nouueaux aduis que le Due de
Parme estoit sur le point dentrer en France , auecq resoluán de venir droict jcy pour faire leuer le siege de
deuant Rouan. A raison dequoy non seulement a fait en
17 e
479
diligence vue depesche vers la Royne d'Angleterre, par le
moyen de son Ambassadeur qui est jcy, la priant de luy
enuoyer en diligence les cinq ou six mile homes, quil luy
a demandé par Mons' le Comte de Hessen , mais aussy,
montant a cheual le jour d'hier, s'en est allé auecq quatre
oil cinq eens cheuaulx vers Gisors,, pour en prouuoiant bier
lade place y arrester quelques jours l'ennemy, et par ce
moyen auoir plus de temps a assembler ses forces. Ce
jourdhuy out esté apportées lettres jnterceptes, escrites de
la main du due de Mayenne , du 8 e de ce mois , au Duc
de Parme et au Prince d'Ascoli , les priant et pressant
Bien fort de se Naster d'entrer en France auec leur forces,
pour venir secourir la ville de Rouen qui autrement s'en
va perdue, et aussy auant que le Roy ayt recueilly ses
forces franchoises et angloises. Ces Wes la ont faict encore depescher ce jourdhuy vn aultre courrier vers la Royne
d'Angleterre, qui luy porte les originaux mesme, affin q'uy
adioustant plus de foy elle haste aussy tant plus son secours , qui est fort desiré par le Roy , affin qu'a l'ayde
d'jcelluy it puisse tenir encore le siege deuant ceste ville,
et aller au deuant du Ducq de Parure pour le combatre.
Ce seroit vn grand auantaige pour le Roy , sy auant que
ledt Due approchast , jl pouuoit estre maistre du fort du
mont de S te Catherine. Car la ville seroit par la serree
de pres, et auec peu de geus qui y seroient en seurete.
On y trauaille taut que lon peult, mais les grosses pieces
quil y a dans ledt fort, et le fonds de la terre qui est
dur et pierreux, apportent grand retardement a gagner
les fossez durft fort. Ce que toutesfois on espere de faire
bien tost, ne voulant plus limiter de temps, pour y auoir
esté abuzé auecq plusieurs autres , mesmes des clhefz de
l'armee. Depuis trois jours ceux de dedans ont faict vne
sortie de huist cells arcquebuziers, deux eens piequeurs et
deux eens cheuaulx , vers 1e quartier de Moiis' de Halot.
Ilz ont deffait deux corps de garde , et n'eut este que de
480
tous costez on vint au secours , jlz eussent faict encore pis.
On y perdit enuiron 40 hommes et peu du costé de lennemy, oultre vn capitaine. Il est entré dans Rouen dein
heuz auecq des pouldres et boulets, dont jl y auoit desia
grand besoing. Me le Bisant le Roy luy mesme , c'a este
auecq vn grand regret de ce que les nauires de guerre de
V. S. nestoyent encores arriuez, auecq lesquelz it luy semble quon eut remedié a ce malheur. Ilz ont dans la ville
grande faulte non de bledz , mais de pains , pour n'y auoir
des moulins assez ; jlz sont aussy fort cours de chers 1).
Le Roy doit estre de retour en ce lieu lundy prochain.
Dieu le ramene en bonne sante.
C LVIII. DE KONING} VAN FRANKRIJK AAN DE
STATEN GENERAAL.
Dankbetuiging voor verleende hip. Berichten van den oorlog.
2 December 1591.
Treschers et bons amys. Comme les plaisirs faicts sans
attendre d'en estendre 2) requis , sont de plus de merite,
aussi nous recognoissons plus grand l'obligation que nous
vous auons d'auoir ordonné et faict partir vng nombre de
voz vaisseaulx pour nous venir faire seruice en ceste entreprinse , au seul rapport que vous a esté faict du besoing
que nous en auons, sans auoir encores sur ce receu aucune
lettre de nous, ainsy que nous en auons esté aduertiz par
celles que le S r de Buzanval nous a escrites , faisant en
cela cognoistre la promptitude de vos boones volontez et
le soing que vous continuei d'auoir de l'aduancement de
nos affaires. Dequoy nous vous remercions tresaffectueusem vous voulant bien toutesfois asseurer que n'auons omis
1) d. i, chair, viande.
2) lees: estre.
481
de vous en escrire , et que nous estimons la chose assez
djmportance pour n'auoir negligé ceste demonstration de
l'estat que nous faisons de vostre amitie ; mais toutes les
depesches quon faict en ce temps, n'arriuent pas a bon
port, ou a poinct nommé, pour les diuers accidens ausquelz
elles sont subiectes, mesmes en voyaige vng pea loingtain.
Ce que aussy nous auons cogneu que par vostre bonte vous
auez plustost éonsideré , que voulu differer lassistance que
vous auez sceu, et de vous mesmes jugé nous estre necessaire en ceste occasion. Surpassane en vela les offices
et affections accoustumez par la pluspart des amys es affaires d'aultruy, qui nous est vng nouueau et trespuissant
argument de cherir et estimer d'auantaige vostre amitie,
et d'affection singuliere entre toutes celles qui meritont
ce tiltre de nostre part. Aussy nous vous prions croire
que ce qui vous touche, ne nous est en moindre recommandation , et n'en sentons moins les euenemens que ce
qui est de nte particulier. Comme nous auons entendu auec
tresgrand aise et contentement la saige resolution auecq
laquelle vous vous estes deffendus du dangereux coup qui
vous estoit preparé soubs le frauduleux traicté ou Ion vous
a voulu attirer, et louons grandement le prudent conseil
que vous auez suiuy en eest endroict, lequel nous croyons
vous auoir esté jnspiré de Dieu, comme il se monstre vve
protecteur en la juste deffense de vostre liberté contre la
tyrannie quon vous vouldroit jraposer, et ne delaisse jamais ceulx qui d'vng s t zele, auecq le juste vsaige des
moyens humains , mettent leur appuy et confiance en luy.
Et d'aultant que nous sommes asseurez que au soing que
vous auez de nosd es affaires , est conjoinct vng continuel
desir d'en entendre l'estat, nous auous donné charge autlt
Sr de Buzanval vous en faire part, non seulement a present,
mais aussy toutes les fois pi] y aura chose qui le merite.
Duquel nous vous prions le receuoir, et thus aultres offices
quil fera vers vous en nostre nom , auecq semblable creance
XVIII. J.
31
482
que vouldries doneer a nous mesmes. Priant Dieu, treschers et bons amys, vous auoir en sa saincte garde. Escrit
au camp de Dernetal, le ijC jour de Decembre 1591. Estoit
signé , Henry. Plus Bas , Renol.
Post datum.
Treschers et bons amys , avant entendu par lies jnterceptes du Due de Mayenne quil quoit ordonné deux regimens de gens de pied pour s'aller embarquer a S t Vallery
sur Somme, affin de venir par eau se jecter dans Rouen,
et se trouuant vne bonne partie de nostre armee assez
proche de la, mesmes ce que nous auons aduisé d'en laisser pres nostre cousin le Due de Neuers, pour les affaires
de Picardie et Champaigne ; nous auons estimé ne pouuoir inieulx empescher le desseing dud t secours que par la
prinse dudt lieu de St Valery. ILaquelle apportera aussy vng
aultre effect pour le bien de nostre seruice , qui sera de
priuer les villes d'Abbeville , Monstreul et Amyens de la
nauigation de lad e riuiere de Somme et de la mer, dont
non seullement jlz ont accoustumé tirer de grandes commoditez , mais aussy porter grand dommage a nos affaires
et bons subiects, par le moyen des nauires qu'jlz tienneet
audt lieu. Et pource nous auons aduisé de proufiter a eest
effect, soubz la charge et commandement de nostred t Cousin , le sejour de nostrede armee, et d'y employer, oultre
deux canons quil a, et quelques munitions, quatre de vos
pieces d'artillerie, laquelle est encores a Dieppe auecq des
pouldres et balles pour trois eens coups , a cause que n'en
auons point de plus proche , et que c'est exploict pourra
estre faict, et lesdes pieces retournees au ant que nous auons
occasion de nous en seruir icy. Et d'aultant que c'est oultre le commandement que ha vostre Commissaire, qui n'est
que pour l'entreprinse de ceste ville, et que la remise d'en
attendre vostre volonte, feroit perdre l'aultre desseing, nous
auons prins sur nous, que, satisfaisant a ce que nous auons
483
desiré de luy en eest endroiet, vous ne le luy jmputerez a
faulte. Comme nous vous prions ne le prendre en manuaise part, consideré mesmes que eest comme vne dependance de cested e entreprinse , et pour plus grand auancement et seurete d'jcelle, oultre que 1'vtilit6 en sera grande
en aultres choses.
La superscription,: A nos Treschers et bons amys, les
des Estatz Generaulx des Prouinces Vnies du Pays-Bas.
Rec ta 16 a Decembris 1591.
Kop,'.
CLIX.
BITZANYAL AAN DE STATEN VAN UTRECHT.
Hij raadt kun zich door de (geveinsde vredesvoorslagen van
de afgezanten wan Keizer Rudolf niet te laten om den
twill 1,-iden.
23 December 1591.
Messeigneurs.
') D'aultant que j'ay .
ma i stre
de ph- ter en 1'assembl6e ..
Prouinces Vnies les lies de S. Ma te et y adiouster de ma
part quelques pticularitez, desquelles j1 m'aduertist en celle
qu'il mescrit, jay pense estre de mon deuoir en Fab-lice
et deffault de la susde assemblee , d'enuoier pticulieremit
a chasque prouince , auecq la copie des hies de S. NI.
a vos Snes copie de celles quil mescrit , et vous rephter
auecq la plume ce que jeusse desir6 de fé de viue voix en
vrë colliege, s'il eust este possible en ce lieu. Vous verres
Mess", par ce q mescrit S. M., quell' opinion elle ha du
traicté de paix pour lequel les deputez de l'Empereur sont
en ces pays. Cette practycque est sy claire et cett' artiffice
sy grossier, que les plus aueugles et les plus simples pen1) De bovenste twee regels van het papier zijn gedeeltelijk afgesleten.
31*
484
uent aysement cognoistre que Lespaignol veult endormir le
reste du corps, affin quit n'ayt aulcun mouuement, ce pendant quit donnera le coup mortel au coeur. Cest a dire quil
veult que vous luy donnes loysir de ruiner la France, et
perdre nostre Roy, en l'establissement et vie duquel, coé
au coeur, jl scait que consiste l'establissement de vré liberte
et le branlement de sa tyrannie. Et quel' apparéce y ha
ji de seurete et syncerite en l'accort quil vous promect de
la religion (a vous disje sur lesquelz jl pretend Seignourie),
veu quil faict pour ce seul subiect, au moms soubz ce
pretexte, la guerre a life Roy, sur lequel jl nha que voyr.
Il dispencera et eslargira son ame et la conscience en
vre endroict, et la refraindra pour les Francois. J'abuserois de vos prudences Messrs , sy je voulois m'estendre sur
ce propos pour vous jnformer plus particulieremt des ,jntenóns d'Hespaigne en cett' endroict. Je loueray
. magnanimite et constance en la .
. . que vous faictes de life liberte .
que vous serez aussy circumspectz a la preseruer contre
les secrettes practicques des Hespaignolz q vos estes monstres vertueux a la deffendre par vile valeur contre leurs
armes ouuertes et desployees, vous gaigneres beaucoup de
temps en l'establissement d'icelle. Premierement sy vous
ne pretes aulcunemt l'oreille a ce traicté frauduleux de paix ;
aincs des le cómencement luy fermez la porie, affin quilz
nentrent, ny ceulx qui vous l'apportent dans vos provinces, ou jl ne peut engendrer que mal, et remuer quelques
mauluaises humeurs , quy y restent secretement cachees.
Puis, sy vous continues a secourir le Roy Treschrien de vos
moyens (puis quaujourdhuy en sa psonne le Roy d'Hespaigne voeult accabler la liberté de toute la chrestienité)
euertuez vous doncq a ce coup et vouz tenen asseurez que
sy Sa M. par la grace de Dieu et assistence de ses amys
peut venir au bout de l'entreprinse du siege de Rouen ,
que tour les principaulx nerfs de la tyrannie Espaignolle
485
seront coupes, et queue n'aura pas cy aprez grand rooien
de fe. le mal queue desire a la chrestienité. Cest en cett'
occurrence que se debat et vre cause et la rite. Aussy le
Prince de Parme, vre principal ennemy, y court auecq les
principalles forces quil auoit en ce pays contre vous, pour
rompre ce coup. Suiuez son exemple, et fauorizes S. M. de
tout ce quil vous sera possible. Vous emploieres vos muiens
pour vng bon et genereulx prince qui aime vre estat, et
qui par les obligao-ns quil se sent y auoir .
messieurs
pour . . . maintenir en sa liberté .
ce que j'ay pense que j e debuois . V. S. sur le
subject de Geste depesche que je vous Juoie. Je supplie
le Createur,,
Messieurs , Quil vous tienne en sa saincte garde , en
me reomand t bien humblement aux vos bonnes graces.
A la Haye ce 20 me Decemb. 1591.
Vostre humble et treaffectionne ,
Amy et seruiteur Buzanval.
Ori.gineel.
CLX. TAFFIN (DE LA FREE) AAN DE STATEN GENERAAL.
24 December 1591.
1VIesseigneurs. J'ay escrit a V. S. par mes lettres du
que le Boy estoit allé faire vn voyage vers Gisors; j1 en
est retourné hier en bonne sauté, ayant esté 1) celluy qui
commandoit a lad e ville , et en sa place establi le Marquis
d'Allegue. Ii y a aussy laissé le Comte de St Pol auee
quatre eens cheuaulx , faisant acheminer vers Gornay larmee a laquelle commande le Due de Neuers , taut pour
manger les viures de ces cartiers la, et en priuer l'ennemy, en cas quil vueille venir jusques jcy, que pour couurir
Geste armee, et auoir desia autant de forces auancees, en
20 e
1) lees : osté.
486
attendant les aaltres quy sont mandeel en diligence. Les
derniers aduis que sa Mate a du Duc de Parme, portent que
ses forces sont en France, allentour de Guise et la Fere,
que son filz y est aussy, le tout conmandé par le Sr de la
Mothe , Gouuerneur de Grauelines; mais pour le regard
duds Due , ji ray a point d'aultre nuuelle, sinon quil est
encore a Valenciennes. Monsr le Comte de Hessex est
arriué, comme aussy sont les vielles compaignies Angloises
des Prouinces Vnies. Ce que viendra asset bien a propos,
car les troupes d'jcy se diminuent ehaeun jour, et felinemy est bien fort dans la ville. On est tousiours apres pour
gaigner les fossez du fort du mont de Ste Catherine; je ne
scauroy dire quand cela se fera. Ce. que j'ay eserit de
Stenay par mes dernieres a V. S. est vray , assauoir ,que
l'ayant fait le Duc de Lorraine jnuestir tout jnconiñnent
apres la surprise , tous ceux quil y auoit enuoyé ont ' esté
par ceux de dedans deffaits et mis en route, sans quil y
soit resté aulcune troupe ; mais avant depuis le Due de
Lorraine amassé touter see forces , l'a de rechef jnuestie.
Le Duc de Buillon de son conté en a aussy assemblé tent
quil a peu, et extant mesme venu a Chalons, a mené auecq
luy les Suisses qui estoyent en Champaigne, resolu de
donner la bataille aud t Due de Lorraine. On en attend
maintenant d'heure en heure le succez. Monet des Pruneaulx qui estoit en Bretaigne pres Mans r le Prince de
Dombes, ent arriué jcy hier au soir, demandant du secours
au Roy ; mais ji vient en temps. fort hors de propos pour
vn tel subject, bigin que le Roy desire fort d'y en euuoyer.
Le Roy a eu hier nouvelle particuliere de la desfaite du
Marquis de Vilars en Querry, elle ent plus grande que je
ne l'ay escrite a V. S. par mes preeedentes, et eet telle
quil n'y a plus de ressource en ces pays la pour la Ligue.
Dieu vueile ainsy aduancer les affaires de sa Mate par tout
ailleurs etc. Au camp deuant Rouan ce 24e de DeeembrQ
1591, Soubsigné, de Tames
487
Les nauires de guerre qui estoyeiit a Diepe auec les
canons et munitions en sont partis, jl y a trois jours pour
venir en ceste riuiere. Le Roy a eu aduis quilz soot entre
Quilebeuf et Codebeo, et quilz ont empeschez que six heuz
chargez de soldats ne sont venuz du Haure a Rouen.
Kopy.
CLXI.
DE
kONING VAN FRANKRIJK AAN BrZAis VAL.
Aanvrage om hulptroepen. Geruchten
2'a71 de gevangenueminq
van den Her/oil van .Parma op las/ van den Koning van
Spanie. Beri,gfen van het beleg van Roman.
27 December 1591.
Monsieur de Buzanval. Je nay nulles lies de vous depuis celles du xxi Nouembre, de laquelle par aultres miennes precedences je vous ay desia diet la reception , et suis
esbahy de si long jnterualle d'en receuoir de vostre part.
Ce que je desire fort, pour la response que jattens sur ce
que je vous ay escript, de scauoir si en ceste attente, ou
je suis, dauoir bataille pour le renfort que le Prince de
Parme apporte aux ennemis, je pourrois estre secouru de
quelque nombre des forces des S r' des Estats, mesmes de
gens de pied, qui ne seroit que pour ce seul effect et occasion, sans les retenir dauantage. La derniere depesche
que je vous ay faicte , qui contient encores vne recharge
de ce que je vous auois desia mandé pour ce regard, est
du xvije , de laquelle je vous ay bien voulu encores a present enuoyer vne dupp td 1). J'adiousteray que sur la difficulté quon presume qui] pourra auoir d'obtenir les gens
de pied, a cause que. les Estatz ne sont assamblez , qui
seroit chose longue , on m'ha propos de faire la demande
1) duplicata.
488
particuliere a coax de Zeelande qui out vng regiment de
24 enseignes, duquel jlz pourroyent hauler vne bonne partie promptement, par ce que la resolution ne depandroit
que d'eulx. Ce que je vous ay voulu bien dire , affin de
suppleer par ce moyen au deffault de l'aultre ; et au cas
que vous cognoissiez quil en puisse revssir quelque effect,
vous le poursuiuerez chauldement. Car la diligence y est
requise , d'aultant que je viens d'auoir aduis que pour certain le Prince de Parma arriva lundy dernier a Guyse, et
quilz font estat de marcher le premier jour de lan, au plus
tard. Lon mescrit de la court de 1'Empereur que le bruict
y auoit couru que le Due de Parme auoit esté faiet prisonnier par le commandement du Roy d'Espaigne, et que
cola ne s'estant verifié, l'ambassadeur du Roy auoit diet,
quil scauoit bien que son roe auoit assez d'occasion de le
faire. Telz bruits sont bien souuent presages qui ne sont
a mespriser , mesmes quand jlz sont accompaignez de circonstances qui tendent a in'esme fin , comme lon a assez
d'aultres indices de la mauuaise volonte des Espaignols
contre luy, et de defiance dud t Roy. Depuis trois jours les
vaisseaulx , qui estoyent a Dieppe , et toute l'artillerie et
munitions, sont entres dans ceste riuiere. Mon cousin, le
Due de Montpensier doibt aussy arriuer dans vn jour ou
deux, auecq cinq canons de Caen, et y eust esté plustost,
sans quil s'est arresté a prendre les chasteaulx de Harcourt et de la Mezangiere, que les ennemis tenoyent encores de la leau. Lesquels sont a eest heure si bien serrez
de tous costez, que lon ny peult entrer pour y donner secours ny refraichissement de nulle part. Nous sommes fort
pres de la pointe d'vn bastion de leur fort, et espere quilz
ne pouront plus gueres deffendre, encores quilz y trauaillent tousiours, a mesure que nous Approchons, pour estre
grand nombre d'hommes dedans, qui nous rend la besoigne
plus longue et difficile. Cest tout ce que je vous puis dire
pour ceste heure. Priant Dieu, Mons , de Buzanval, vous
489
auoir en sa saincte garde. Escript au camp deuant Rouan
le xxvij e jour de Decembre 1591.
Kopy.
CLXII.
DE STATEN VAN UTRECHT AAN BUZANVAL.
Zij kunnen hunne quote nog niet betalen , en beroepen zich op
het
uitstel , hun verleend.
30 December 1591.
IVIonsr.
Les inuasions ordonnaires des ennemis sur la prouince
et pays d'Vtrecht out causé qu'au moys de may dernierement passé, fismes faire remonstrance des angusties es
queues nostre estat estoit reduict. Et si comme V. Se
ayant en consideration niie bonne affection enuers S. Mate
de France, et estant bien informé que les reuenues et
les aultres moyens du pays sont fort sobres et non bastans pour furnir lift caribution ordonnaire pour la charge
de la guerre du pays contre les Espaingnols, nous ha accordé qu'au fournissement de la somme de cent mille florins Carolus , par les Seign s Estatz G-eneraulx accordé a
a saditte Mate de France , le terme de payer en regardt
de nostre quote, commenceroit courir primierement alors ,
quand le pays d'Vtrecht seroit par la grace de Dieu remis en tel estat et tellement disposé, que pouurions ajmodement furnir ]a ditto quote , oultre ce qu'auons est6 ,
et serons encoires neeessitez de contribuer a l'entretienement de ladte guerre, — prions V. 5rie de tenir pour certain que nte affection , et le desir de seruir a sad te Mate,
bien seroit de promptement furnir ne quote de la sadte
somme. Mais ayant regardt que les pauures habitans du
pays d'Vtrecht ne sont- encoires auleunement refocillez, et
qu'oultre la contribution ordonnaire, serons necessitez pour
490
I'an prochain de furnir lire quote a la guerre offensiue, it
plaira a V. S. s'asseurer, quau present it nous seroit come
impossible, de satisfaire a la requisition de V. S r1e , et qu'estans venus a l'estat mentioné en l'acte par V. S r1e signée,
ne faillerons pas de furnir et acquiter nostre promesse ,
selon la contenue d'icelle.
Supplians le Createur de nous doneer les moyens de
ce pouuoir bien tost accomplir, et
Monsr , qu'il vous tienne en sa sainte guarde. d'Vtrecht,
ce xxxe de iJecembre 1591.
Estats.
A Monsieur, Mons r de Buzenvall, Ambassadeur pour sa
Mate treschrestienne , au Pais-Bas.
Minuut ,
BLADWDZER.
A.
Van der, hofmeester van zijn Excellentie, 316, 443. Johan van der, secretaris, 169, 171,
AA,
Abbeville,
20.
Accijns op het zout, 1 47.
Johan, commiss. ter Admiraliteit, 387?.
Goessen, 124. - Peter, 1.24. -- Thomas, 124.
AERNSMA, C., lid der Staten Generaal, 29, 30, 32, 33,
53, 122.
AERSSEN, C., griffier, 53, 69, 133, 197, 251, 272, 275, 280,
296, 309, 310, 322, 326, 331, 349, 399, 401, passim. Brieven van hem (1590), 316, 320, 322, 325, 326, 331,
334.
ALBERTS, Jan, secretaris te Arnhem, 368. -- Hessel, secretaris, 375, 378.
Albi, 51.
A fen, heerlijkheid, 18.
ALLAI(NE, mons r . d', 56, 478, 485.
ALPHENAN, S r . de, 211.
Alva, hertog van, 352, 354. - Teruggeroepen, 374. Schrijft een dankdag uit, 358.
dmerifoort, 48, 64, 13?, 387. -- Brieven van de regering
(1590), 43, 45.
Ama terdam, 101, 186, --- Verdrag over de vaart op, 158.
ACKENTHERT,
ADRIAENSS.,
492
AN—BA.
Gerrit, 86.
ANDLEY, kapitein, 402.
ANDRIESSEN, Evert, 35 5, 357.
Anholt, 443. — Prins van, gekwetst, 477.
L'anti Espaignol, 117.
Antoine, St., petite abbaye, 260, 264.
Antwerpen, 186, 187.
ANTWERPEN, Hans van, 124. -- Marten van, 124.
APELDOORN, Johan van, gardiaan, 93.
APPEL, kapitein, gesneuveld, 426.
APPELTERN, Peter van, raad en commissaris, 183, 184, 354.
ARKEL, Jan van, baljuw, 106.
Arkemeede, 93.
ABLER, Jurriaan van, 363. -- Reynier van, 369.
Arles, 474.
Arnemuiden, ingenomen, 376.
Arnhem, 48, 62, 71, 74, 88, 134, 171. -- de Gulden Valk,
herberg te, 371.
ARNHEM, Joseph van, 385.
ARTSEN, Godtschalk van, 122.
Ascoli, prins van, 114, 479.
Asperen, 24, 457. -- heer van, 458.
AUMALE, chevalier, 68, 125, 260, 262, 267, 338, 339.
AUMONT, maréchal d', 112, 209, 473.
Auvergne, 478.
AUVERGNE, chef des ligueurs, 138.
ANDERSSEN,
Christiaan van, pastoor, 383. -- Rutger van, pastoor,
156, 160, 177, 178, 358.
BACx, Marcelis, ritmeester, 200. -- Brief van hem (1590), 200.
BAECK, kapitein, 285.
BAEXEN, Joh. Max. van, lid van den Raad van State, 425.
Gijsberta van Zuylen van Harmelen, zijn echtgenoot.
BALEN, Loosen van, kapitein 192, 228.
BAAR,
BA—BE.
493
gouverneur van Kameryk, 137, 262, 267, 340.
Bank van leening, 383.
Bankeroeten, 76.
Barbarye, revolte in, 138.
BARCHON, kapitein, 134.
BALIGNY,
BARLAIMONT, Gilles van, 166, 169.
de, lieutenant-kolonel, 202, 1.60.
la, koopman van Antwerpen, 137.
BARLOTTE,
BARRE,
BASKEVILLE, Thomas, 402.
BASTE,
Nicolaas, commissaris-generaal der kavallerie, 197.
Baupaume, 137 .
Beaumont, ingenomen, 207.
de, ambassadeur, 288. — conseillier, 68.
Beeldenstorm, 176, 178, 181, 185, 186.
Beeldstormers, ,justitie tegen de, 353.
BEAUPOIR,
Beest, 24.
Beijeren, hertog
Willem van, 103, 107, 108, x 43, 144.
BEIJERMAN, Claas, 7 .
Van den, 326.
messire de, 258.
BELIN, gouverneur van Parijs, 473, 475.
Belijdenis des geloofs, 159.
BEKE,
BELAYE,
BELLIÈVRE, s r . de, 29.
Allert van, 181.
ontvanger, 256. — Hendrik, drost van Overveluwe, 382. — Johan, rentmeester op de Veluwe, 161.
— Sander, 159.
Berck, 17, 18.
BERCK, afgevaardigde ter Staten Generaal, 118. — Nico laes van, 227.
Berg, graaf van den, 175. — Herman, graaf van den, 31,
40, 43, 46, 60, 64, 69. — Brieven van hem (1590), 30,
59. — Willem, graaf van den, 180, 372, 37(i.
Bergambacht, heerlijkheid, 389.
Bergen op Zoom, 65, 222, 407. -- Aanslag op, 326.
BEMMEL,
BENTINCK,
494
BE—BO.
Georg, dr. in de beide regten, 156.
BERTY, Baptista, secretaris, 75, 93, 169, 171.
Bertueil, 50.
BERUSTIN, baron de, 398.
Betuwe, de, inval, 443, 445, 457, 458, 459, 461.
Bibliographie, 34, 70, 103, 212, 254, 289, 349, 415, 437,
466.
Biddagen, 94, 160. Zie ook Dankdag.
BIRON, baron de, maréchal, 38, 49, 115, 339, 472.
BITTER, Hubert, 355.
Blainville, kasteel, ingenomen, 474.
BLANCKMEIJER, overste, 45.
BLOEMENDAAL, drost, 77.
BLOEMENSTEIN, Jan van, baljuw van Kennemerland, 104,
106, 107, 108, 143, 145. — Zweder van, 109.
BLOET, Jorgen, 124.
BLOIJER, burgemeester, 331, 335.
BLOMMESTEYN, Maria Hendriksdr. van, echtgenoot van Joris
Christiaansz. de Cupere, 389.
BODLEY, Th., conseillier, 40, 133, 213, 221, 230, 231, 238,
240, 242, 248, 251, 255, 276, 278, 282, 284, 294, 298,
306, 400, 405. — Voorgestelde punten (1590), 22. —
Propositie (1590), 242. -- Antwoord op de apostille van
de Staten Generaal, 248. — Brief, 255.
BoECOP, Mr. Arent thoe, burgem r. van Eiburg, 374. —
Johan thoe, tot Harsloe, 171, 181. — Sweder thoe, 181,
371, 374.
Boeken, verboden, 75, 79, 96, 352, 369.
BOEKHOF, Diderik, kapitein, 382.
BOGAERT, Johan, proost van St. Pieter, :358. — Johannes,
licentiaat, 171.
Bommelerweerd, 21, 24.
Bonn, 462.
BORSSELEN, Frank van, baljuw, 106.
Bosex, Egbert, 154. — Hans van den, 123.
BERLIN,
BO. —BR.
495
Herman van den, baljuw, 106.
BOTBERGEN, 34, 99.
BOTTER, Jacob, landschrijver op de Veluwe, 177, 354.
Livinus, secretaris, 43, 47.
Bouchain, 137.
Bouillon, due de, 486.
Bourbon, cardinal de, overleden, 26, 206, 208.
BoUREL, Francois, 124.
BOURE, de, kapitein van de Bastille, 476.
Bo u WERs, Anthonie, 373.
BOYMER, Frederik van, raad, 183, 381.
Brabant, Hendrik, hertog van, 162. — Kanselier van, gevangen, 182.
BRANTS, Willem, 73.
Brazilië; kerken in, 146.
Breda, 141, 269, 395. — Aanslag op, 326. — Ingenomen,
60, 62, 63, 113, 1 14. — Namen der soldaten die Breda
hebben helpen verrassen, 122. -- Vereering aan de soldaten voor het exploit, i 18.
BREDERODE, Dirk van, baljuw, 145. — Reinold van, baljuw
van Kennemerland, 104, 106, 1 43, 144.
BRESSEN, Jasper van, 123.
Bretagne, 44, 194, 392, 394, 400, 403, 412, :13, 477.
Bridle, 222, 408.
BRIENEN, kapitein, 427. — Hendrik van, 93. --- Johan van,
priester, 95, 158, 160.
Brieven, enz.
1543. Brief van de stad Wismar, aan Willem, hertog
van Gelderland, 72.
1547. Vergunning van Karel V, aan Harderwijk tot het
verkoopen van renten, 81.
1590. Project van de besettinge van beneden Gorinchem, 21.
Commissie
voor C. W. Calf, als kapitein over een
1,
komp. voetknechten, 120.
BOSSCHE,
496
BR.
15 90. Brieven van Elisabeth aan de Staten Generaal,
39, 44, :^ 8, 213, '276, 284.
1590-1591. Antwoord van de Staten Generaal aan koningin Elisabeth, 133, 274, 278, 294, 406.
„ Punten van doleantie vervat in de instructie van
de afgezanten naar Engeland, 230. -- Apostillen
hierop, 238.
Voorwaarden waarop de koningin van Engeland
aan Nederlandsche onderdanen den handel op
Spanje wil toelaten, 240.
1591. Remonstrantie der Staten Gen. tegen het vertrek
der Eng. troepen, 403.
„ Protest der Staten Gen. tegen het vertrek der
Engelschen, 405.
Brief van de Staten Generaal aan koningin Elisabeth, 400.
1 590. Articles accordés entre les amb. du Roy d'Espagne,
et ceux de la Ligue, 19.
„ Tijdingen uit Frankrijk, 26.
„ Credentiaal voor van Gent van Meinerswijk, 36.
„ Brief van Hendrik IV, aan Roquelaere, 37.
„ Brief van Revol aan den raadsheer de Beauvoix, 66.
„ Brief van Hendrik IV, aan Longueville, 110.
1591. Brief van Hendrik IV, aan de Staten Generaal,
480. - Idem aan Buzanval, 487.
1590. Memorie van 't geen Z. M. van Frankrijk is verzoekende, overgegeven door den Heer van St. Aldegonde, 252.
„ Resolutie op de propositie van Saldaigne, 268.
„ Brief van de Sailly, 311.
1591. Propositie van Buzanval, 341. - Voorgestelde
punten, 411. - Renversaal van Buzanval, 423.
- Propositie, 448. - Extracten uit de Revol.
der St. Generaal, aangaande die propositie, 451.
-- Brief, 483.
5.1
BR„
-197
1590. Aanbeveling wegens de collecte door J. Lectius
voor Geneve te doen, 280.
,, Geintercipieerde brieven van den koning van Spanje,
312.
,, Brief van Marnix aan den Raad van State, 62,
193.
,, Brief van Marnix aan den agent Ortel, 130.
„ Brief van Marnix aan de Staten van Zeeland, 204.
„ Brieven van Taffin aan Ortel, 27, 127.
1590--1591. Brieven van Taffin aan de St. Generaal,
49, 56, 111, 114, 125, 139, 208, 258 263, 3.;8,
Extracten uit zijne brieven, 471.
,, Brieven van Ortel aan de Staten Generaal, 217,
273, 287.
,, Brieven van Maurits aan de Staten van Utrecht,
485. --
136, 191, 192, 218, 220, 228, 335, 3;37, 340, 420,
431, 434, 469.
van Maurits aan de Staten Generaal en
antwoord daarop, 307.
voor Barth. van de Waal, 47.
,, Brieven van Barth. van de Waal aan de Staten
van Utrecht, 52, 54.
van den graaf van Solms aan Aerssen, 196.
van den graaf van Solms aan den Raad van
State, 201.
van de gravin van Meurs, 16.
van Aerssen aan Heermale, 316, 320,
7,
17
)1
,1
f,
17
322, 325, 326, 334.
van Aerssen aan de Gecommitteerden van
Utrecht, 331.
1590-1591. Brieven van Heermale aan de Staten van
Utrecht, 60, 113, 118, 136, 199, 219, 226, 296,
17
422, 429, 443, 445, 457, 458.
Brief van Heermale aan Aerssen, 315.
„ Brief van Heermale aan Thin, 190.
XVIII. J.
„
32
BR.
498
159(). Brieven van de Staten van Utrecht aan Heermale,
63, 283.
Brief van Canter aan Heermale, 285.
Brief van de Staten van Utrecht aan de raden
van Gelderland, 132.
1591. Brief van de Staten van Utrecht aan Buzanval, 489.
1590-1591. Brieven van de raden van Gelderland aan
de Staten van Utrecht, 139, 336, 440.
„ Brieven van de regering van Amersfoort aan de
Staten van Utrecht, 43, 45.
Brief van de stad Gorinchem aan de Staten van
Utrecht, 20.
„ Brieven van graaf Herman van den Berg aan de
Staten van Utrecht, 30, 59.
„ Brief van de Staten van Utrecht aan graaf Herman van den Berg, 40.
71 Brieven van den graaf van Falkenstein aan de
Staten van Utrecht, 127, 134, 135.
1590-1591. Brieven van G. Ledenberch aan Heermale,
282, 424, 425, 427.
17 Brieven van den Raad van State aan de Staten
van Utrecht, 15, 28, 29, 31, 32, 38.
„ Resolutie van den Raad van State, r9.
tegen de conventiculen buiten de stad
Utrecht, 214.
„ Resolutie tot verkiezing van een nieuwen advokaat voor Utrecht, 309.
van den admiraal Van der Does aan de admiraliteit te Rotterdam, I97.
„ Brief van Marcelis Bacx, 200.
„ Brief van de stad Nymegen aan Parma, 202.
voorgesteld door Wilkes en Bodley over
de monstering en krijgstucht, 22.
op eene propositie van Wilkes, 231.
Propositie van Wilkes en Bodley, 242.
7/
„
77
77
17
7)
17
17
B R .
499
Antwoord van Wilkes en Bodley op de apostillen
van de Staten Generaal, 248.
,, Antwoord der Staten Generaal aan Wilkes en
Bodley, na de ontvangst der beide stukken, 30 Julij
overgeleverd, 251.
,, Brief van Wilkes en Bodley aan de Staten Generaal, 255.
op de propositie van Wilkes en Bodley,
15 90.
17
298.
Antwoord op de nota van Wilkes en Bodley, 306.
Nota door den Generaal Norrits aan de Staten
Generaal, 392. — Antwoord daarop, 394. — Nieuwe
nota, 409.
Brief van de Staten Generaal aan de Staten van
Utrecht, 412.
van G. van Renesse aan de Staten van
Utrecht, 426, 434, 438, 442, 455, 459, 461, 462,
463, 464, 465.
van de stad Rhenen aan de Staten van
Utrecht, 432.
BRILL, Dr. W. G., Voorzitter van het Hist. Genootschap,
34. Schrijft : Over de geheime onderhandelingen tusschen
Maurits en de Aartshertogen, 34. -- Over de Ambassade
naar Denemarken, in 1620--21, 109. -- Over het rapport
der Commissie naar Leeuwarden gezonden, in 1616, 188. —
Over de benoeming van Scaliger tot hoogleeraar, 293. —
Over eene verzameling van middeleeuwsche geschiedbronnen, 416. — Reis van den prins van Wales naar Spanje,
419. -- Guizot, un project de mariage royal, 467.
BRIMEU, .heer van, stadhouder, 174.
BRINCK, Lambert, burgemeester, 184. — Wolf, rentmees„
1591.
17
5,
7,
ter,
156.
BRissoN, president, 473, 475.
Bris8ac, comte de, 262.
BROM,
kapitein, 472.
32 *
500
BR—CA.
BRONKHORST, Joost
van, scholarch, 370.
253,
454.
Brouagie,
BRUGE, Frans van de, 124.
Brugge, getracht te overrompelen door de Walen, 138.
Brunswijk, due de, kolonel, 68.
.Brussel, Logement 't Wapen van Hongarije, te, 164.
BUCK, kapitein, 402.
BUCKHURST, baron de, 214, 217.
BUCKINGHAM, lord, 419.
BUCQUOI, graaf van, 99.
Buis, mons r . de, broeder van den heer de Plessy, 333.
BUNSCHOTEN, Rutger Hansen van, kapitein, 427.
BURCHGRAVE, Adriaen, 124.
Buren, 24.
Burgerregt, 155.
BussY LE CLERCQ, kapitein van de Bastille, 475, 476, 478.
BUSSONET, Andries, 385.
Buzanval, sr. de, gezant, 51, 341, 412, 421, 428, 451, 473,
489. -- Propositie van hem (1591), 34]. -- Voorgestelde
punten, 411. -- Renversaal, 423. -- Propositie (1591),
448. -- Brief (1591), 483.
C.
kardinaal, legaat, 194.
CALFF, Cornelis Willemsz., kapitein, 120, 435. -- Zijne
commissie als kapitein (1590), 120.
Calmpthout, slag bij, 200.
CAMUYS, Jan le, 124.
CANTER, Dirk, 286, 309, 310, 315. -- Brief van hem (1590),
285.
Cappelle, 478.
Carcassone, 474.
CARDEMAKER, Claas, 355.
CARON, agent, 422.
CAJETANUS,
CE--CO.
501
Ceylon, geschiedenis der Nederlanders op, 467.
René van, prins van Oranje, 71, 73, 74.
CHAMBRE, Louis de la, 123.
CHANALON, gouverneur de Sens, 140.
CHAPELLE, la, kommandant, 461.
Chartres, 51, 125.
CHASTAIGNERYE, tué, 67.
CHASTILLON, mans e. de, 258, 264, 312.
CHA.TRE, s r. de la, 260.
CHATTE, 111. de, gouverneur de Dieppe, 206.
Chimay, prins van, 273.
CHOART, Paul de. Zie Buzanval.
CHOMBERGH, comte de, 68.
CHOSETTER, Laurens, 124.
Clee fland, gespolieerd, 465.
CLERMON'T D 'ETRAIGNE, 67, 68.
CLOMP, Wolf, 359.
COBELIUS, doctor, 171, 173, 175.
COCQ, Adriaen le, 123.
COELEN, Caspar van, 123.
COETH, Van, schout te Ermelo, 158.
COLTERMAN, David, baljuw van Kennemerland, 105.
Cominges, l'évêque de, 28.
Conde', prince de, 258.
Conty, prins van, 472, 473.
Conventiculen, publicatie daar tegen (1590), 214.
COOLwAGEN, Lambert, gevangen genomen, 377, 378. Maarten, 89, 354.
COOPER, gecommitteerde uit Zeeland, "227.
COOT, Antonie van, 97. -- Gerrit van, schout van Ermelo, 89.
COPAL, Francois, 390. Alette van Weede, zijn echtgenoot.
COPIN, Pierre, 123.
Corbeil, 121, 138. -- ingenomen, 311, 331, 333.
CORBELL, commissaris des konings, 174.
CORSO, seigneur, 138.
CHALON,
502
CO—BI.
Johannes, predikant, 146.
CRAAYESTEIN, gedeputeerde van Holland, 445.
CRANENBURG, Gerrit van, oud-schepen, 358.
CRANEVELT, Hans, 123.
CREANGIE, baron de, 138.
Crevecoeur, 24.
CRUYS, Wynolt, rector te Emmerik, 371.
CRYSPE, kapitein, 405, 406.
CUYNRETORFF, Hendrik, 78.
Culembory, 24, 457.
CUPERE, Christiaen de, 388, 339. Maria Magnus, zijn echtgenoot. — Catharina de, echtgenoot van Johan van
Weede, 387, 389. -- Hendrik de, 389. -- Joris Christiaansz. de, 389. Maria, Hendriksd r. van Blommensteyn,
zijn echtgenoot. — Maria de, echtgenoot van Joost Casper van Renesse, 389.
CUSER, Willem, baljuw, 106.
COSTERUS,
D.
267.
Dankdag door den hertog van Alva uitgeschreven, :158.8. —
idem op het verslaan van graaf Lodewijk, 377.
DANS, Jan, ] 24.
DEELEN, Brant van, raad,, 88, 89, 354.
De/zijl, belegerd, 442.
Denemarken, 189. -- Christian IV, koning, 109.
DENIS, Engelsch kapitein, 402.
DESDIGUIERES, 27, 339, 474.
DESPRUNEAULx, monsr. de, 486.
Deventer, 30, 33, 43, 45, 63, 69, 132, 134, 136, 139, 191,
229, 428, 429, 431, 434 passim.
DIEGO, don, ambassadeur, 476.
biest, 444.
DIEET, Cornelia van, echtgenoot van Everard van Weede,
391.
DANDELOT, monS r .,
DI--EG.
503
Hendrik, rector, 85.
Johan, 87 0.
DISBROUCK, Salentin, bisschop van Keulen, 39 ^.
DYER, si'., ambassadeur, 246.
DOES, P. van der, admiraal, 197, 199.
Brief van hena,
(1590) 197.
Doesbury, 405, 440.
DOETICHEM, Geertruid van, 92.
Doetictiem, 44 ; .
Dombes, prince de, 312,
DORP, overste, 444.
Dorpt, ingenomen, 155.
DORRE, Theodorus, vice-curyt te Elburg, 160.
DOUBLETH, Ph., ontvanger-generaal, 281.
DRAKENBURG, Fredrik van, 291. Johanna van Nyenrod,e,
zijn echtgenoot.
DREUSEN, Hans, 123.
Dreux, 51, 56, 125, 137, 138.
DROOCHSCHAER, Hendrik Willemsz., 154. Ulent, zijn huisvrouw. -- Rutger, priester, 79.
Duinkerken, ingenomen, 311.
DUYCK, Ant., advokaat, 35.
DUYSBURG, Herman van, pater van St. Agnieten, 92.
DUIVENVOORDE, kapitein, 427. -- Philips van, baljuw, 105.
DUPLESSIS, 333.
Dijkbreuken, 365.
DILLENBORG,
DIRKS,
^'.
landgerigt te, 159.
EGBERTSEN, Brand, 93.
Eimond, abdij, 208. -- graaf van, 166, 169, 171, ? 69 -comme d', chef des walons, 67, 6s, 11 -- Jaques van,
ambassadeur, 230.
Egmonder tol, 380.
Ede,
EY—FO.
504
EYNHOUTS, deelgenoot
in den aanslag op Tiel, 100.
Elburg, 382.
ELISABETH,
koningin. Zie Engeland.
Elst, steenen kamer te, 433. — Gevecht bij, 462.
Elten, klooster te, 292. — Elza, abdis van, 292. — Mag-
dalena, gravin van Wedda, abdis, 76, 154. — Veronica
van Rykenstein, abdis, 76, 154.
Fimetil, schans, ingenomen, 220, 447, 455.
Emmerik, 91. — Tol te, 358, 363, 370.
Engeland, Elisabeth, koningin, 39, 44, 58, 61, 133, 214,
240, 274, 276, 278, 285, 294, 400. Brieven van de
koningin (1590), 39 44 58, 213, 276, 284. — Jacobus I,
koning, 419, 468.
Engelanderholt, gerigt aan den, 162, 163, 165, 167, 170. —
Klaarbank te, 373, 380, 383.
ENGELEN, Aart, 158.
Epernon, duc de, 312, 339.
Ermelo, 84, 89, 356, 358, 374, 377.
ESPINE, 1', cornet, 228.
ESSEN, Anna van, 158.
ESSEX, comte d', 63, 47 9, 486.
EVERTSEN, Wilhem, 94. Nenne, zijn vrouw.
Evreux, 49.
F.
Johan Philips, graaf van, 31, 33, 38, 127, 132,
134, 135, 190, 221, 228, 229, 335, 336, 337. — Brieven
van den graaf (1590), 127, 134, 135.
FEITH, mr. P. R., lid van het Hist. Genootschap, 71.
E+ernambucq, eiland, 146.
FERNE, Jan de, kapitein, 123.
Ferrara, hertog van, 137.
FINET, commissaris, 445.
FONTAINE, sr. de, gouverneur, gedood, 116.
Falkenstein,
FO--GE.
505
chef des ligueurs, 138.
Pier, 123.
FOULKES, Engelsch kapitein, 402.
FRANCK, Francois, pensionaris te Gouda, 309, 310, 015,
320, 322, 325, 326, 328, 321, 334.
Franeker, 189.
Frankrijk, 15, 19, 26, 55, 61, 66, 110, 252, 269, 311, 338,
341 pasdm. -- Oorlog met, 97. -- Handel met, verboden,
93. — Hendrik IV, koning, 37, 110. Brieven van den
koning (1590) 37, 110. (1591) 480, 487. — Aanslag op
het leven van Hendrik IV, 142.
FRANSEN, Dirk, procurator van het klerkenhuis te Harderwijk, 384.
FRESNE, monsr. de, ambassadeur, 63.
FRIESE, Meynert, 174.
Friesland, 229.
FRUIN, mr. J. A., lid van het Hist. Genootschap, 71. —
Dr. R., lid van het Hist. Genootschap, 71.
FOREST,
FOSSE,
G.
markies del, luit. generaal. Zie Guasto.
GAUWEN, mr. Hendrick van, rector, 370.
GEINTS, Niclaes, 124.
GEER, J. J. de, schrijft : over Gysbrecht van Nyenrode,
baljuw van Kennemerland, 143.
GEERT, Herman, 124.
Geertruidenberg, 114. — verraders van, 201, 308.
Gelderland, 75, 9 7, 98, 99. — Brieven van de raden van,
(1590) 139, 336. -- Oprigting der rekenkamer, ] 53. —
Arnold, hertog van, 153. -- Karel, hertog van, 148, 149.
-- Otto, graaf van, 162. — Willem hertog van, 71, 81,
Geneve, 280. -- Beurzen voor studenten te, 199.
GENT, Cornelis van, heer tot Meinerswijk, 36, 47, 53.
GENT EN PLETTENBURG, weduwe van, 155.
GASTO,
506
GERARDS,
GE--GB.
Johan, gewezen pastoor, 96.
Geseke, ingenomen, 337.
GILLO, Pierre, 124.
secretaris, 29, 30, 32, 33, 220.
Gisors, '209, 479, 485.
GIVRY, seigneur de, 260.
GLEICIIMAN, mr. J. G., lid van het Hist. Genootschap, 71.
GOERMAN, Johan, patroon van St. Anna vicarie, 95.
GOERTS, Abel, pastoor, 383.
GOOR, Hendrik van, 92.
Gorinchem, 21, 23, 445. -- Brief van de regering (1590) 20.
Gouda, 321, 322, 328.
GOUDY, kardinaal, 26, 260, 262.
GOURDAN, mons r. de, 312.
Gouw, J. ter, lid van het Hist. Genootschap, 71.
GRAAFF, Wilhem de, 370.
GRA.FFIGNY, Claude, 124.
GRAMAYE, Thomas, rentmeester van Gelderland, 81, 87, 384.
GRAUwERT, Roelof, 59.
' s Graveschans, bij Wesel, veroverd, 297.
'8 Gravenweert, 19. -- Huis van Bylant bij, 465. -- Schans
te, 191, 296, 336, 440.
GRENER, Anthoine de, 173.
GRENNEN, Maurice de, gouverneur van Sas van Gent, 390.
Wilhelmina van Weede, zijn echtgenoot.
Grenoble, nederlaag te, 138. -- ingenomen, 339.
GREVE, Gerrit, 355.
GROBBENDONCK, heer van, 99.
GROENEVELT, kolonel, 43, 133, 460.
Groenlo, vestingwerken te, 97, 443.
GROL, Jan, scholarch, 370.
Groningen, 442, 443, 447.
GROTHE, mr. J. A., stukken voor de geschiedenis der jaren
1590 en 1591. 15, 36, 110, 190, 213, 255, 294 passim.
— Over het verraad van Mom en Botbergen, 99.
GILPIN,
GR---:HA.
507
Johan, 390. Cornelia van Weede, zijn echtgels.
agent, 422.
GUASTO, marquis del, zijn bastaardbroeder gevangen, 2 73,
GROULARDT,
GRYSE,
463.
de, 340.
hertog van, 73, 273. - Duchesse de, 207. - Mesdames de, 260, 339.
GULDENARM, IReifart, 159.
Gulik, hertog van, 73. - Willem, hertog van, 156.
GUERY, monS r.
GUISE,
H.
schout en secretaris, 336.
Cornelis van den, 122.
HAYS, Engelsch kapitein, 402.
HALOT, monsr. de, 479.
HAMME, Louis van, commissaris van de victualiën, 373.
Hanzesteden, 110, 152, 155, 157, 159, 172, 176, 179, 183.
- Geldersche, 384.
Harcourt, kasteel van, 488.
Harderwijk, 48, 71, 132, 156. - Archief van, 146, 352. Stukken uit het archief, 71. - Inventaris der privilegiën van, 354. - Brand te, 82. - Gildebrief der metselaars en timmerlieden te, 93. - Gildebrief voor het
schoenmakersgild te, 92. - Grachten uitgediept, 37 4. De vestingwerken afgebroken, S8.
Hardincksvelt, 21.
HACKENBROEK,
RAGE,
Haren, 447.
de, secretaris, 204.
schout te Amersfoort, 373.
Hartten, buurtschap, 81.
HASEN, Henrick, 355, 359.
Haspel, den, heideveld, 89, 91.
HASSELT, mr. W. J. C. van, schrijft: Over G-ijsbrecht van
Nyenrode, baljuw van Kennemerland, 103. - Evert van
Weede van Dijkveld, 3'37.
HART, J.
HA.RTEVELT, Joost van,
508
HA—HE.
Hattem, 382, 383.
Hedel, 24.
Heemskerk, huis
HEEMSKERK,
te, 105, 106.
Gerrit van, ridder, baljuw, 105. — Wouter
van, 106.
'8 Heerenberg, 441.
's Heerenloo, 84.
HEERBES, Gerarda, 369.
HEERHALF, Fl., tresorier, 54, 55, 62, 69, 114, 119, 136,
190, 219, 226, 282, 283, 286, 296, 310, 315, 316, 424,
426, 427. — Brieven van hem (1590) 60, 113, 118, 136,
199, 219, 226, 296, 315, 390, 422, 429, 443, 445, 457,
458.
Heessel, 22.
HEEZEVELT, Otto van, 153.
HEGEMAN, Jacob, 354. -- Wolter, 355.
Heidelberg, 419.
Heidenen, plakkaat tegen de, 157.
TJFKEREN, Gijsbert van, 123.
HELBAU, Jaques, 123.
HELL, Johan van der, 86, 97, 171.
HELLING, Aart, 436.
Hellou, 22.
Helpen, 442, 447.
Helsem, kerk te, 433.
HELT, Matheus, kapitein commandeur, 122.
Hemert, 24. -- kasteel te, veroverd, 297.
HENGEL, Henrik van, wed. Johan Wolfsen, 93.
HENNINO, Melchior, 124.
HERAUGIERES, kapitein, 122.
HERBERTS, Johan, 93.
Herenthals, 444.
HERENTHALS, Frans van, 125.
'8 Hertogenbosch, 61. — Logement het Hert te, 164.
HESSELS, kapitein, kommandt. van 't fort Immetil, 456.
HE—HU.
Heukelum, 24,
509
457.
Sweder van, raad, 88, 97, 162, 165, 171, 357.
Roden, aanslag op, 326.
Hierden, 86, 89, 90, 147, 160, 165, 370, 38L
HOEMAKER, Jan, 355, 357.
ROEMEN, Willem van, 163. Geertruid van Wijnbergen,
zijn huisvrouw.
HOEVEN, Gijsbert van der, burgemeester van Harderwijk, 88.
HOLACH, Jan de, 123.
HOLLIK, Aalt van, 147.
HOLT, Hans Albert van, 123.
HOLTE, Hans van, raad des Keizers, 156.
HOLTMAN, Laurens, dr. in de regten, 16.
Honfleur, 49, 50.
HONZELER, Wilhelm van, keizerlijk schout, 91, 147.
Hoornstraten, 61. -- graaf van, 75, 76, S5, 86.
HOOGSTRATEN, mr. F. J. K. van, lid van het Hist. Genootschap, 71.
Hoorn, graaf van, stadhouder, 154, 166, 169, 171.
HOPPERUS, dr. J., 169, 171, 173.
Morsmeer, 86.
HORST, Alfer van der, 109. Hadwig van Raaphorst van
Bloemestein, zijn echtgenoot.
HORTENBER G, Dirk, 38 0.
HoUwART, admiraal, 63.
HovE, Gideon van den, landrentmr.-generaal, 358, 359. —
Johan van den, secretaris van Nymegen, 173, 175.
HOVENIER, Anthoine, 123.
HUBERTS, Wolter, 355, 357. — dr. W. J. A., lid van het
Hist. Genootschap, 71.
HUCHTENBROUCK, jr. Joh. van, kapitein, 425
HUERDE, Diderik van, ritmeester, 376.
HUGENPOTH tot den Beerenclaauw, mr. J. B. baron van,
lid van het Hist. Genootschap, 71.
HUYGENS, Chr., secretaris van den Raad van State, 16, 39.
HEUKELUM,
510
HU—KA.
Huysen, 22.
HULS, Jaques van, 368.
Hulsthorst, 85, 147, 173.
HUMIERES, mOns r. de, 476.
HYMMELRICK, Barend, 74.
1.
Immetil, schans. Zie Emetil.
INCARYILLE, heer
van. Zie Saldaigne.
INDONE, Frans van, 124.
INGEN NIEUWLAND, Gerrit van, 181.
Inkwartiering, 37 2, 373, 3 74, 385.
Inquisitie, 157, 175, 17 6. -- Inquisiteurs, 79.
Ivry, slag bij, 50, 66, 110, 111.
J.
Jaarmarkten, 76, 85, 86.
JACOBSS., Cornelis, 1 24.
Jagtregt, 81, 158, 161, 368.
JANSEN, Goert, broeder in 't fraterhuis te Harderwijk, 384.
-- Klaas, pastoor, 75, 76, 93.
JANSZ., Gerrit, 78.
JELISEN, Matthias, 382.
JOANNES, Niclaas, pastoor, 358.
JONGE, Gerard de, kommandt. op 't fort Knodsenburg, 464.
JULIUS, paus, 86.
Jus patronatus, 147.
K.
KAA.Y,
mr. W. van der, lid van het Hist. Genootschap, 71.
Kamerijk, 20.
Kampen, 189.
KAREL V,
keizer, 70 seq. -- Vergunning aan Harderwijk
(1547) 81.
KE--LA.
511
Keizersweerd, 440.
Kemmenade, buurtschap, 154.
KEMP, J.,
331. Anna van Weede, zijn echtgenoot.
Kom, Truchses, bisschop van, 18.
Keurboeken, 78.
KEVENHILLER, ambassadeur,
313, 314.
Klaarbank te Engelanderholt, :373, 380, 383.
Knodeenburg, fort, 23, 440, 445, 458, 460, 464.
KNOLLIS, Engelsch kapitein, 4O2.
KNOPPART, dr. Herman, 373. Lutgert van Seterssem, zijn
weduwe.
KNI.IFF,
Wilhelm, 355 357.
KOELWAGEN, Johan,
84. Heyle, zijn huisvrouw.
Koevorden, kasteel te, 46, 436.
KONING, voorzitter van den Raad van State, 39.
KOOT, Gerrit van, secretaris, 373.
Kortrijk, 61, 119.
Kraangeld, 8 7, 92.
Kranenburg, kasteel te, 46.
Kriekenbeek, ambt, 164.
Krommenie, bedijking van, 143.
KRYTSEN, Wolter, 356. Marie Everts, zijn huisvrouw.
L.
Laigny, 26 0.
Philips van, stadh. van Harderwijk, 74, 75, 93, 94.
kapitein, sergt. majoor te Breda, 122.
LAMBERT, Eng. kapitein, 402, 438.
LAMBREECHTSZ., Jan, kapitein, 218.
LAMSWEERDE, secretaris, 356.
LÁNCANAY, gesneuveld, 68.
LANGESTRATEN, Sebert van, 123.
LANSAC, kapitein, 129.
LABORER, conseillier, gevangen, 473, 475.
LAVERDIN, sr . de, gouverneur, 338.
LALAING,
LAMBARTS,
512
LE--LU.
Pierre le, 123.
Jacobus, gezant van Geneve, 280.
LEDENBERG, G-. de, secretaris, 42, 66, 216, 282, 283, 310.
— Brieven van hem (1590), 282. (1591), 424, 425, 427.
Leerdam, 24, 457.
Leeuwarden, rapport der commissie naar, 188.
Leeuwe, 444.
Leycester, graaf van, 323.
LEYDEKKER, Hannes, 354.
LENNIP, kapitein, 439.
LEONINUS, Elbertus, kanselier, 122, 164, 165, 166, 171,
173, 175, 457.
LEONONCOURT, cardinal, 131.
Lettelbert, schans te, 456.
Leuvenum, 90, 160, 165, 370.
LEWA,ER, Jan de, 124.
LIERE, gouverneur, 197.
LIERRE, monS r . de, 122. — Matheus de, 125.
Lyon, archevêque de, 260, 262.
LIONNOIS, chef der Ligueurs, 138.
LIPsius, Justus, hoogleeraar, 293.
Lisy, ingenomen, 476.
Lisle Adam, ingenomen, 207.
Lochem, 441.
Loenen, 22.
LOGES, le s r . de, blessé, 68.
LOGIER, Jan, kapitein kommandeur, 124.
Lonyueville, due de, 140, 259, 262, 476.
Loo, het, 163.
LoozE, Sebastiaan van, ambassadeur, 39, 230.
Lorraine, hertog van, 137, 206, 344, 474, 477, 486.
LUBBERTSEN, Jasper Arent, 355, 357. -- Rijk, alias Bijster
van Nijkerk, 368.
Lubek, dagvaard te, 76, 77, 87, 94, 95, 96. — Landdag, te,
155.— Hanzevergadering te, 372.
LECQUE,
LECTIUS,
LU -ME.
:113
LUIK, Rijkolt Jacobss., 160.
Lutherie, 75, 77, 96, 157, 171, 177.
LUXEMBOURG, mond'. de, 115, 116, 126, 141.
M.
Maastricht, 444.
Jacob, ridder, burgermr. van Middelburg, 389. Maria, echtgenoot van Chr. de Cupere, 38S, 389. P., 389.
Maijenne, due de, 129, 141, 206, 207, 210, 211, 476, 478, 482.
Maine, due de, 26, 56, 67, 112, 114, 125, 137, 209, 258, 259,
261, 264, 267, 273, 297.
Mannheim, 419.
Manifeste de la France, petit Traité, 117.
MANSVELT, Charles, comte de, 46, 114, 135, 197, 198, 201,
219. - Octavio, comte de, 460, 462.
Mantes, 68, 111, 125.
MARNIX van St. Aldegonde, Ph., decifreur, 61, 131, 196,
208, 252. -- Zijne Memorie (1590), 252. - Brieven van
hem (1590), 62, 130, 193, 204.
Marquette, huis te. Zie Heemskerk.
Marseille, 474.
MA,TENESSE, 53, 55. - Johan van, 122.
MATRIJS, kapitein, 198.
MATIGNON, maréchal de, 340, 478.
MAURITZEN, Augustijn, 86, 97. -- Gerrit, raad, 154, 357. Johan, keurmeester, 91. - M., rentmeester, 78, 79, 93.
MAXIMILIAAN, keizer, 183.
Meckelenburg, hertog van, 73.
MEESTER, mr. G. A. de, Register van losse brieven, enz.
1543-55 uit het archief van Harderwijk, 71, seq. 146,
seq. -- Register van stukken op het archief van Harderwijk, 1568-1577, 352, seq.
MEETKERKE, kapitein, 438.
XVIII. J.
33
MA(NUS,
514
ME—MU.
Megen, graaf van, stadhouder, 170, 187, 352.
Megnonville, 38.
voorz. van den Raad van State, 16, 457.
MEYRINK, kapitein, 127.
MEKEREN, deelgenoot in het verraad van Tiel, 99, 102. —
Coenraad van, 181.
Melun, 128, 130, 138, 139.
MENUTER, Frederik de, 122.
Mercure, duc de, 141, 312.
MERODE, kamerheer, gevangen. 182.
Mesangière, kasteel, 488.
Meulan, 38, 49, 50, 111.
Meurs, graafschap, 18. — Graaf van, 30.
Middelaer, huis te, 432.
Middelburg, ingenomen, 376.
MIDDELBURGII, Jacob van, 122.
MILANDER, secretaris van prins Maurits, 435,
MILANEN, Thomas van, scherpregter, 153.
MILLIES, H. C.. Over papieren uit het archief der Classe
van Utrecht, 145.
MoERS, Reynier van, 368.
Mom, Jacob, edelman, 34, 99.
MONDRADON, Christoffel de, 359, 368, 444.
Monstering, orde op de, 222, seq. 232, 249.
MONTE, Egidius de, bisschop van Deventer, 379.
Montereau, 140.
MONTIGNY, 166, 273.
MONTMORENCY, mons r . de, 138, 340.
Montpensier, duc de, 37, 50, 112, 258, 472, 488. — Vrouwe
van, 137. -- Mesdames de, 260.
MORGAN, Thomas, 405.
MoRINIÈRE, la, blessé, 68.
MOTTE, monsr, de la, gouverneur van Grevelingen, 273, 486.
Muiden, slot te, 291.
MULERT, Gerard, 16 i .
MEYNERTS,
;1 1 5
MU--NO.
MUNSTER,
Vyt van, drost,
75, 76.
Munt, S5, 86, 87, 93, 95, 113, 153, 183, 199, 2`l6, 104.
Plakkaat op de, 363.
Museidan, ingenomen, 340.
MUTSAERT, Daniel, 123.
MYNDEN, Jacob van, 291. Johanna van Nyenrode, zijn
echtgenoot.
-__.
N.
Nantes, rivier van,
253.
Narva, ingenomen,
155.
NASSAU, Henri de, 101. -- Justinus van, admiraal, 137.
-- graaf Lodewijk van, 187, 376, 377, -- Maurits van,
34, 99, 101, 136, 192, 219, 221, 228, 269, 308, 335, 338,
341.
Brieven van den prins,
(1590
en
91), 136, 191.
192, 218, 220, 22S, 235, 307, 337, 340, 420, 431, 434.
Philip, comte de, 124, 444. — Willem I, prins
van Oranje, 166, 169, 171, 302. — Willem Lodewijk van,
469. —
189, 220, 228, 270.
Nederbetuwe, 24.
Nederharen, 3 56.
due de, 125, 210, 260, 478. — Madame de, mère
du due de Maine, 260, 339. -- Vrouwe van, 137.
NESLE, marquis de, blessé, 67, 68.
NETTE, Gerart, 125.
NEUIJENS, Gerrit, rentmeester, 156.
Nevers, due de, 474, 482, 485.
NIEUwENAAR, Adolf, graaf van, 16, 28, 41, 120. — Walburg,
gravin van, 16, 28. Hare propositie (1590), 16.
NIEUWENHUYSEN, Gerrit, 123.
NISPEN TOT PANNERDEN, jhr. mr. C. J. van, lid van het
Hist. Genootschap, 71.
NIVELLES, Gilles de, 122.
Noordam, bij Zevenbergen, beleg van, 196, 198, 200, 201.
Nemours,
33*
516
NO—OM.
Noorwegen, Margaretha,
koningin van, 72.
NooT, Lamoraal van der, heer van Risoires, 29. -- Van
der Noot, kapitein, 439.
Normandië, 194, 448.
NoRRITS, J. generaal, 44, 392, 396, 400, 403, 404, passim.
Zijne nota (1591), 392. Antwoord, 394. Declaratie, 401.
Nota (1591), 409. — Eduart, 405.
NoUE, mons r. de la, 129, 140, 259.
Nouverville, 50, 125.
NUYLAND, Gerrit Ingen, 175. — Johan Ingen, 384.
Nyenrode, 290. — Dirk, bastaard van, 292. — Gijsbrecht
van, baljuw, 103, 106, 107, 105, 143, 291. — Jan van,
291 , 2 9 2 . -- Johanna van, echtgenoot van Frederik van
Drakenburg en van Jacob van Mynden, 291. --- Josina
van, 291.
Nykerk, 84, 358, 374.
Nymegen, 171, 189, 219, 269, 270, 396, 422, 443, 457, 465.
Brief van de regering (1590), 202. — Valkhof te, 163,
165, 167, 170. — Belegering van, 202 . -- Verdrag te,
(31 Aug. 1566), 176.
NYVENHEIM, G. van, 372.
0.
postknecht, 447.
OFFEN, Hans van, 123.
OLDENBARNEVELD, Claes van, dijkgraaf van Arkemede, 159.
-- Herman van, burgerar . van Harderwijk, 89, 161, 354.
-- J. van, 53, 54, 55, 110, 127, 188, 228, 325, 443. —
Lubbert van, 158. — Weduwe van, 384.
OLDENHOEVE, Carl van, 123.
OLGERS, Geertruid, priorin, 92.
OLIVAREZ, graaf van, 61.
OLOFSEN, hopman, 378.
OMMEREN, Jacob van, 171, 181. — Wulf van, raad, 357, 359.
OBYN,
OM --.Pl.
ONRAAT, Arent,
5!7
priester, l 5 8, 160.
Oostende, 222, 256, 295, 407.
Oostindié, kerken in, 146.
Opslach, schans, 447.
J., agent, 28, 127, 218, 219, ^2.0 , 273, 28 `- ,
422. Brieven van hem (1590), 217, 273, 287.
Overbetuwe, 24.
Overhagen, klein, landgoed, 370.
OVERHAGEN, Geert, 74.
OVERSTEYN, graaf van, gesneuveld, 425.
ORTELL,
P.
Abdinkhof, klooster te, 173.
PALAVICINO, Horatius, Engelsch gezant, 63, :133, 341.
Paltz, de, 419. — Casimir, hertog van de, 462.
PANNEKOUCK, Godert, raad, 183, 184.
Pardon generaal, 367, 370, 378, 379, 384.
Parma, due de 44, 114, 137, 140, 199, 202, 228, 261, 263,
passim. 270, 273, 284, 287, 288, 294, 295, 297, 326, 344,
346, 393, 395, 398, passim. 428, 442, 444, 459, 463, 465,
478, 486, 4'17. — Margaretha van, gouvernante, 155.
Paderborn,
Parijs,
137, 253, 259, 261, 264, 267, 450, 475.
Court van, 122.
PATTON, kolonel, 202.
PECKI TS, gezant, 35.
PELSEMAKER, Pauwels, 355.
Perigord, 477.
PERINA, Niclaes de, 123.
Peronne, 331, 333.
Pest in 1564, 172.
Petarden, 476.
PETER, Jaques, 124.
PETERS, Hendrik, 375 .
PIEK, Jelis, 164.
PATERBORN,
518
PI—RA.
Herbert, :_i63.
PINET, Bastiaan, 122.
Placet, 74.
PLETTENBERG, Diederik van, 164.
Poissy, 56.
PoL, deelgenoot in het verraad van Tiel, 99, 102.
POLANEN, Dirk van, 106.
POLSWEILER, vrijheer, 372, 384.
Pentoise, 49, 111, 207, 209.
POTTEAU, Alexander, 123.
POTTERE, Peter de, 187.
PRÉ, de la. Zie Taffin.
PREMIJN, Philips, 124.
PROEMS, Gerard de, kapitein, 123.
Provence, 129, 474.
Putgeld, 92.
Putten, 358, 374.
PYNACKER, hoogleeraar, ambassadeur naar Algiers, 392.
PIETERS,
ft.
QUAKEMA, gouverneur te Zutphen, 426.
QUENONt, Bonaventuur, 124.
Querry, gevecht bij, 47 8, 486.
R.
Raad van State. Brieven van den Raad (1590), 15, 28,
29, 31, 32, 38, 69.
RAAPHORST, genealogie der familie, 109.
RAAPHORST VAN BLOEMESTEIN, Hadewij van, echtgenoot
van Alfer van der Horst, 109.
RAID, Anthonie van, 164.
BAMBART, Lion, 122.
R UIER, bode, 335.
RA—RC).
; , ;)
Baltus. — Richolt, 3 5 5, :-y 5 7 .
RANDAN, chef des ligueurs, 129, 138.
RANITZ, mr. S. M. S. de, lid van het Hist. Genootschap, 71.
RAS, Thomas de, 124.
RAU VAN GAMEREN, mr. J., lid van het Hist. Genootschap, 71.
Rees, 440, 443, 444.
REIJERS, Aaltje, 163.
Reims, 331, 333.
REMUNDT, Gerrit van, 436.
RENESSE, hopman, 32. Joost Casper van, .i .S9. Maria
de Cupere, zijn echtgenoot. — Jan Adolf van, .389. —
Gerard van, 424, 42,6, 443. Brieven van hem (I 591),
426, 434, 438, 439, 442, 455, 459, 461, 462, 463, 464,
465.
RENOER, Egbert, 345.
Renoy, 24.
RENOY, mr. Gerard, commissaris, 78.
RENSEN, secretaris, 187 . — Daniel, 355, 357.
Renty, marquis de, 263, 265, 273.
Revel, hanzestad, 386.
REVOL, secretaris, 68, 474, 482. — Brief van hem (1590), 66.
Rhenen, b: ief van de regering (1591), 432.
RICHARDOT, 253.
RIDDER, Dr. C. C. J. de, lid van het Hist. Genootschap, 71.
RIPERBUNT, Dirk, 171.
RISOIR, heer van. Zie Lamoraal van der Noot.
RIXANT, kapitein, 311.
Roermonde, 171, 379, 384, 444. — Brand te, 97.
Roertol, 368.
ROEST, Andries, schout, 359. — Mr. A. J., lid van het
Hist. Genootschap, 71.
ROQUELARE, A. de, 37.
ROSSUM, Maarten van, 170, 383.
Rouan, 56, 253, 312, 4t8, 453, 472,473, passim.
ROVEROY, Pierre, 124.
RAMPEN.
520
RU—SC.
38.
weduwe, 76, 78.
Ruitergeld, 378.
RUMON, Bastiaan, 123.
RIJKENSTEIN, Veronica van, abdis van Elten, 76, 154.
RIJKS, Reinier, 161.
RIJKSEN, Jan, 160. Geerte zijn huisvrouw.
RIJHOVEN, kapitein, 456.
Rijnberk, 31, 33, 38.
RIJNEVELT, Joost van, 444.
RUANTIGNY,
RUYTENBURG,
S.
de, 312, 326. Brief van hem (1590), 311.
don Guillaume de, conseillier, 312, 314.
Saint- Cloud, ingenomen, 207.
Saint-Denis, 258.
Saint-Esprit de Rue, ingenomen, 472.
SAINT-GERMAIN ANUE, blessé, 68.
Saint-Pol, comte de, 37, 209, 485.
Saint- Valery, ingenomen, 478, 482.
SALDAIGNE, heer van Incarville, gezant, 268, 272, 395, 401.
Resolutie op zijne Propositie (I 590), 268.
SANDE, Otto van de, drost, 183, 368, 369, 371, 372, 378,
380, 381.
SANT, Dirk van, 123.
Sant, comtesse de, 474.
SANTEN, B. van, baljuw van Blois, 105.
SANTWIJCK, D., 427.
SARCERIUS, mr. Reinier, rector, 371.
SASE OUT, vicaris apostoliek, 102.
Savoye, due de, 20, 27, 51, 101, 138, 273, 340, 344, 474.
— Emanuel Philibert, hertog van, 154.
SCALIGER, Josephus, hoogleeraar te Leiden, 293.
SCHAGEN, Daniel, predikant, 146.
SAILLY,
SAINT-CLEMENT,
SC--ST.
SCHENCK,
521
secretaris, 74.
Frederik, aartsdiaken van St.
Pieter, 74.
ScHERPENZEEL, Wilhelm van, drost op de Veluwe, 79, 90,
158, 177.
SCHROEDER, Cornelis, 91/43.
Schuylenburcli, 435.
SCHIJN, Nicolaes Jansen, pastoor, 79, 86.
Sedan, 477.
SEGERS, Gerrit, 355, 357.
Sale, in Berry, ingenomen, 472.
SENEKER, Johan, pastoor, 77.
Senlis, 258.
SCHENK VAN TAUTENBURG,
Sens, 140.
Hendrik Otto van, burgemeester, 354, 363.
SISTELLE, Pier, 123.
SLEIJER, cornet, 228.
SLUYSKEN, W., secretaris, 37, 139, 337, 441.
Soissons, comte de, 206, 472.
Solms, Henri Gerard, comte de, 197, 198, 200, 201. Brieven van hem (1590), 196, 201.
SORET, Jaques, kapitein, 123.
Spanje, 20, 26, 27, 52, 58, 61, 63, 130, 131, 133, 141, 194,
205, 253, 255, 269, 312, 410. — Geintercipieerde brieven van den Koning (1590), 312. — Handel op, 240,
274, 276.
Speulderboscli, 165, 174.
SPINOLA, 99.
SPUELDE, Gerrit van, 355, 357, 369. -- C. van, 355, 357.
— H. van, 355, 357. — Hendrika van, 369. — Joachim
van, commandeur van 's Heerenloo, 97,188, — Mechtelt
van, 96. -- RReij er van, 354.
Spijk, 22.
STAFFORT, monsr. de, 67.
Slaveren, 154.
SEVENER,
522
ST—TB.
Steenbergen, 114. — Veroverd, 307, 308.
STEENLEK,
Arent, 386.
Steenwijk, 459.
ingenomen, 474, 477, 486.
Peter van, 181.
STERTE, Bernardus ten, commandeur van 's Heerenloo, 86, 97.
STRAP, Ludwig, Dr. in de beide regten, 156.
STRATIUS, mr. Johannes, 94, 95.
STRIJP, Lambrecht, 363.
SUTPHEN, Dirk van, 124.
SWAEN, Everhardus, pastoor, 160.
SYPESTEYN, Marten van, 380.
Stenay,
STEPRADE,
T.
28, 49, 57, 112, 117, 125, 127, 142, 193, 205, 258,
265, 312, 319, 326, 338. — Brieven van hem (1590-91),
27, 49, 5h, 111, 114, 125, 127, 139, 208, 258, 263, 338,
471, 485.
TAPPE, Thomas, 122.
TARDIF, conseillier, gevangen, 473, 175.
Tavennes, vicomte de, 209.
TEDING VAN BERKHOUT, lid der commissie naar Leeuwarden,
in 1616, 188.
Terschelling, vischverkoopers van, 76. — Handel op, 381.
Texel, handel op, 381.
THIN, mr. Floris, overleden, 62, 190, 282, 283, 316, 318, 320.
THROGMORTON, Engelsch kapitein, 402.
THIJM, J. A. Alberdingh, lid van het Hist. Genootschap, 71.
Tiel, 2 2, 34, 99. -- Tielerweerd, 24.
Tienden, novale, 356.
TYLANUS, Andreas Jacobus, pastoor, 160.
TYLLIUS, Johannes, secretaris, 16.
TREMONT, lieutenant, 38.
TRUMOUILLE, messire de, 258.
TAFFIN,
TR—VA.
523
bisschop van Keulen. Zie Keulen.
Tol te Emmerik, 358, 363, 370. — Vrijdom van, 93. —
Tolregten, 159, 161, 173.
TOLL, J., secretaris van Rhenen, 433.
Towel, 89.
Toulouse, 28, 138.
TouwES, Jan, 355.
TSERCLAAS, jufvrouw, 103.
TUYL, Jacob van, burgemeester, 88.
Turenne, vicomte de, ambassadeur, 25,8, 26á, 31 2, 333, 340,
341, 344, 346, 348, 411, 413, 446, 474.
TURK, Willem, 291. Josina van Nyenrode. zijn echtgenoot.
Twente, 45.
TYPEN, Johan van, 93.
TRUCTISES,
Edmond, overste, 402.
URDT, Johan, commissaris, 354, 371.
UPENS, Cornelis, 122.
Utrecht, 29, 30, 48, 69, 132, 139, 186, 320, 322, 323, 325.
329, 332, 334. — Brieven van de Staten (1590), 40, 63,
132, 283. — Conventiculen buiten de stad verboden,
214. — Schoolwezen te, 146. — Papieren uit het Archief'
der Classe van, 145. — Engelsch presbyteriaansche gemeente te, 145.
UDAL,
Y.
ambassadeur, 230.
de la, 27, 31.0, 474.
VALKENBURG, Otto, tollenaar te Arnhem, 380.
VANEVELT, Grietje van, 78. — Henrick, 370. -- Jan van.
burgemeester, 162. — Reijer van, 3 8 .
Varambon, markies de, gouverneur van Arthois, 31 I.
VALCKE, Jaques,
VALETTE, sr.
524
Veluwe, de,
VE —VR.
46, 429.
Vendome, cardinal de, 131.
443. -- Tractaat van, 71, 365.
overste, 46, 436, 447.
VERF, Horatio, overste, 38, 282, 287, 296. — Francois,
ridder, 402, 405, 426.
VERHAAR, Goort, 43.
VERHALLEN, Louis, 124.
VERREYCKEN, audiencier, 35, 83.
VERSTEGEN, C., 37.
Vianen, 187, 457.
VICQuES, de, gouverneur, 338.
VIENNE, de, lieutenant, 68.
VIGLIUS, 155, 166, 169, 171, 174.
VILLARE, markies, 478, 486.
VILLE, Mathieu de, 122.
Vileero y, due de, 26, 141.
VILLERS, m inister, 137.
VINKE, Herman, 86.
VINS, seignr. de, 27.
Visch, afslag van de, 163. — Visscherij, 98. — in de Zuiderzee, 147, 152.
Vary, ingenomen, 208.
VITRY, sr. de, 210.
Vlieland, handel op, 381-- Schout op, 78.
Vlissingen, 222, 408.
Glas in de kerk te, 326.
VOET, Dirk, secretaris, 354, 357. — Gerrit, raad, 354, 357.
— Gerrit Gz., 165. — Jan, rentmeester, 62. — Mr.
Jan, prorector, 370. -- Johan, 88, 97, 158.
Voorn, 24. -- Fort op het eiland, 270.
VOORT, G. van der, secretaris, 216.
VOSBERGEN, gezant, 109.
Vossius, Johannes, rector, 84.
VRIESE, Wouter de, baljuw, 105.
Vromergee8t, slag bij, 105.
Venlo,
VERDUGO,
VU-WI.
525
Vuurbaken, 23.
Vuren, dorp, 22.
VIJCH,
ambtman te Tiel, 458.
W.
jhr. Barth. de, 47, 61, 188. Zijne
instructie (1590), 47. Brieven van hem (1590), 52, 54.
WAAL VAN MOERSBERGEN,
Wageningen, 4 ^, 84.
Frans Willemss. van de, rentmeester, 156.
62.
Wapens verbroken, 359.
WAQUENE, morta r . de, 311.
WARCKE, mr. Jan van de, pensionaris, 39, 227.
WEDDA, Magdalena, gravin van, abdis van Elten, 76, 154.
WEDENHOVEN, Herman, 74.
WELDE, Aletta van, echtgenoot van Francois Copal, 390.
- Anna van, echtgenoot van J. Kemp, 391. - Cornelia
van, echtgenoot van Johan G-roulardt, 390. - Everard
van, 387, 391. Cornelia van Diest, zijn echtgenoot. George Johan van, gouverneur van Grave, 391. - Hendrik van, wachtmeester-generaal, 391. - Johan van, 389.
Catharina de Cupere. zijn echtgenoot. - Maria van, 390.
- Wilhelmina van, echtgenoot van Maurice de Grennen, 390. -- Willem van, burgemr. van Utrecht, 391.
WEERD, Lambertus, gardiaan, 161.
WENCKUM, Hendrik van, 85. -- Reijer Claas van. 385.
WALL,
WALSINGHAM,
Werkendam, 21.
Cornelis van, 175.
Dionys van, 354.
Westerloo, huis te, 422.
WESTBENEN, Gerardus, minnebroeder, 161.
WETTEN, P., secretaris van Arnhem, 385.
Wezel, school te, 76.
Wieringen, handel op, 381.
WESE,
WESENHAGEN,
526
WI—Z0.
Engelsch koldnel, 473. — Dingueman, 123.
WILLEMS, Frans, raad, 357.
WILKES, Th., secretaris van staat, 213, 217, 219, 221, 227,
230, 231, '238, 240, 242, 248, 251, 255, 276, 278, 287,
298, 306, 394, 395, 401. — Antwoord op zijne propositie (1590), 231.
WITTEN, Ernst, raad en burgemeester, 181, 357, 359.
Wol, uitvoer van wol verboden, 175.
WOLF, secretaris, 84. -- Reynier, burgemeester, 181.
WOLFS Dirk, 79.
WOLFSEN, Gerrit, 87, 95. Mechtelt, zijn huisvrouw.
WOLTERS, Albert, 355, 357. — Reynier, 75.
Woudenbery, aanslag op de schans van, 136.
WIJCHMANS, Grietje Aartsen, 87.
Wijk bij Duurslede, 48, 433.
WIJNBERGEN Gerard van, 75, 86. — Geertruid, echtgenoot, van Willem van Hoemen, 173. -- Hademan van,
354. — Luitje van procurates, 92. -- Willem van, raad,
88, 354. — Wijnbergen, kapitein, 427.
WIJNGFELD, Thomas, Engelsch kapitein, 402.
WIJTTE, burgemeester van Kampen, 53.
WILHEM.
schans te, 441.
IJSSELSTEIN, Christophile de, 124.
IJ EENDOORN, A. van, domheer, 155.
IJseloord,
Z.
Zaltbommel, 21
Zandverstuivingen, 3 51,
ZEVENAAR Peter van, secretaris van Harderwijk, 368.
Zout. impost van 't, in Frankrijk, 253. -- te halen in
Brouagie, 253.
ZU—ZW .
527
E. van, secretaris, 69. — G-ijsbert van, 122, 292,
293. — van Drakenborch, Nicolaas van, 309, 310, 315,
— van Nyevelt, Frederik van, drost, 370, 372, 385. -van Harmelen, G-ijsberta van, echtgenoot van Max. vals
Baaxen, 424.
ZUYLEN, Henrik Egberts van, 91.
Zutphen, 46, 136, 139, 171, 191, 229, 425, 426. — Overgegeven, 427, 42s, 434.
Zwartsluis, muiterij der soldaten te, 114.
Zweden, Albert, koning van, 72.
ZUYLEN,