Cursus L 1: Wo bleibt sie denn? 1. Wortarten (1) Ergänze die
Transcription
Cursus L 1: Wo bleibt sie denn? 1. Wortarten (1) Ergänze die
Cursus L 1: Wo bleibt sie denn? 1. Wortarten (1) Ergänze die folgende Tabelle anhand deiner Begleit-Grammatik, S. 8: Nr. 1 2 3 a b c d e f g 4 5 6 7 8 9 10 Fachbegriff Nomina (Oberbegriff für Substantiv und Adjektiv) Substantiv Adjektiv Pro-Nomen Interrogativ-Pronomen Personal-Pronomen Possessiv-Pronomen Reflexiv-Pronomen Relativ-Pronomen Demonstrativ-Pronomen Indefinit-Pronomen Numerale Verb Adverb Präposition Konjunktion/ Subjunktion Interjektion Negation deutscher Begriff Beispiel (2) Bestimme die Wortarten aller lateinischen Wörter aus dem Text in L 1: Zeile Wort sol ardet silentium est villa iacet etiam canis tacet asinus non iam clamat Quintus stat et exspectat ubi Flavia cur amica non venit Wortart Zeile Wort cessat placet villa subito latrat quid ecce quis Wortart 2. Bestimmungsmerkmale eines Nomens (1) Ergänze die folgende Tabelle anhand deiner Begleit-Grammatik, S. 8: 1. Kasus = 1 2. Numerus = 1 3. Genus = 1 2 2 2 3 3 4 5 6 (2) Bestimme die folgenden Nomina aus dem Text in L 1 nach Kasus, Numerus und Genus Nimm das Vokabelverzeichnis für L 1 zu Hilfe (S. 222) Zeile 1 4 5 Nomen villa Flavia amica 2 3 asinus Quintus 1 silentium 1 2 sol canis Kasus Numerus Genus (3) Nach welchem Ordnungsprinzip sind die Nomina aufgelistet? (vgl. BGr, S. 150) 3. Bestimmungsmerkmale eines Verbs (1) Ergänze die folgende Tabelle anhand deiner Begleit-Grammatik, S. 8: 1. Person 1 2. Numerus = 1 3. Modus = 1 2 2 2 3 3 4. Tempus = 1 5. Genus verbi = 1 2 2 3 4 5 6 (2) Bestimme die folgenden Verben aus dem Text in L 1 nach den 5 Bestimmungsmerkmalen: Zeile Verbform 2 3 3 5 11 6 6 clamat stat exspectat cessat latrat stare exspectare 1 1 2 6 ardet iacet tacet placet 5 5 venit venire 4 7 est esse Person Numerus Modus Tempus (3) Nach welchem Ordnungsprinzip sind die Verben aufgelistet? (vgl. BGr, S. 156) Genus verbi 3. Satzfunktionen (1) Ergänze die folgende Tabelle anhand deiner Begleit-Grammatik, S. 8: 1. Subjekt = 2. Prädikat = 3. Objekt = Symbol Symbol Symbol 4. Adverbiale Bestimmung = Symbol 5. Attribut = Symbol (2) Bestimme für die folgenden Sätze aus dem Text in L 1 die Satzfunktionen: (1) Sol ardet. ÜS: (2) Villa sub sole iacet. canis tacet. non iam clamat. ÜS: (3) Etiam ÜS: (4) Asinus ÜS: (5) Quintus stat et exspectat. ÜS: (6) Cur venire cessat? ÜS: (7) Non placet ÜS: stare et exspectare. Cursus L 2: Überraschungen (1) Bestimme die Wortarten folgender lateinischen Wörter aus dem Text in L 2: Zeile 1 1 3 7 9 Wort ibi sed servus cito cur Wortart Zeile 10 11 13 13 14 Wort nunc certe ecce sunt ranae Wortart (2) Bestimme die folgenden Nomina aus dem Text in L 2 nach Kasus, Numerus und Genus. Nimm das Vokabelverzeichnis für L 2 und die BGr, S. 150 zu Hilfe. Verwandle den Numerus. Zeile 2 Nomen matrona --> servae --> familia --> ranae 3 5 14 3 Kasus Numerus Genus servus --> servi --> equus --> 3 15 11 donum --> crustula --> 12 (3) Bestimme die folgenden Verben aus dem Text in L 2 nach den 5 Bestimmungsmerkmalen, und verwandle den Numerus: Zeile Verbform 6 7 7 9 11 clamant --> appropinquant --> salutant --> properat --> apportat --> Person Numerus Modus Tempus Genus verbi 5 6 6 9 14 apparet --> gaudent --> rident --> timet --> placent --> 2 veniunt --> 4 sunt --> (4) Bestimme für die folgenden Sätze aus dem Text in L 2 die Satzfunktionen: (1) Ibi venit Flavia. ÜS: (2) Etiam Marcus et Aulus, Flaviae fratres, ibi sunt. ÜS: (3) Marcus et Aulus cito appropinquant et iam procul salutant. ÜS: (4) Quid timet? ÜS: (5) Nunc et Flavia appropinquat et Quintus. ÜS: (6) Etiam ÜS: ranae placent. Cursus L 3: Ein Befehl des Kaisers (1) Bestimme die Wortarten folgender lateinischen Wörter aus dem Text in L 3: Zeile 1 1 2 4 4 Wort equus salutat quis ex et Wortart Zeile 7 8 15 19 22 Wort ego cur tum non iam Wortart (2) Bestimme die folgenden Nomina aus dem Text in L 3 nach Kasus, Numerus und Genus. Nimm das Vokabelverzeichnis für L 3 und die BGr, S. 150 zu Hilfe. Verwandle den Numerus. Zeile 14 18 20 26 4 18 15 16 Nomen provinciam --> servas --> raedam --> lacrimas Kasus Numerus Genus nuntium --> servos --> pericula --> periculum --> (3) Vervollständige das Deklinationsschema im Nom. Sgl./Pl. und Akk. Sgl./Pl. a-Dekl. (f) o-Dekl. (m) N G D A raedam Ab N G D A Ab o-Dekl. (n) periculum servos (4) Bestimme die folgenden Verben aus dem Text in L 3 nach den 5 Bestimmungsmerkmalen, und verwandle den Numerus: Zeile Verbform 2 4 9 20 22 8 13 20 22 8 19 22 11 Person Numerus Modus Tempus Genus verbi apportas --> apporto --> exspectat --> paratis --> paramus --> debeo --> gaudeo --> paretis --> paremus --> audio --> venitis --> venimus --> es --> (5) Vervollständige die Konjugationstabellen a-Konjugation para-re e-Konjugation gaude-re i-Konjugation audi-re Hilfsverb es-se 1 2 3 1 2 3 (6) Bestimme für die folgenden Sätze aus dem Text in L 3 die Satzfunktionen: (1) Venio ÜS: ex urbe et nuntium apporto. (2) Statim Romam properare debet. ÜS: (3) Imperator Hadrianus te exspectat. ÜS: (4) Tu nunc procurator es et in insulam Cretam navigare debes. ÜS: (5) Valde gaudeo. ÜS: (6) Tum ÜS: clamat et servos ac servas vocat. Cursus L 4: Ein letztes Mal im Circus Maximus A Grammatik-Erklärung zu Cursus L 4 Übungen zur konsonantischen Deklination Die konsonantische Deklination hat ihre Bezeichnung deshalb erhalten, weil der Stamm der zu ihr zählenden Substantive auf einen Konsonanten endet. Dabei unterscheiden wir zwischen einem „Normaltyp“, dessen Stamm schon in Nominativ Singular, und einem „Spezialtyp“, dessen Stamm erst in den anderen Kasus erkennbar ist: Normaltyp Spezialtyp Sgl senator senator-is Pl senator-es senator-um Sgl homo homin-is Pl homin-es homin-um senator-em orator-es homin-em homin-es Um die Formen des Spezialtyps im Text erkennen zu können, lernen wir neben dem Nominativ Singular den Genitiv Singular (vgl. Vokabelangaben im „Cursus“, S. 225 für L 4 und im alphabetischen Vokabelregister, S. 283 ff.) mit, der uns nach Abtrennen der Genitiv-Endung -is den Wortstamm verrät, der im Nominativ noch nicht zu erkennen ist. Genusregel (= Regel über das grammatische Geschlecht): Der Normaltyp der konsonantischen Deklination ist bis auf wenige Ausnahmen (z.B. uxor, uxoris, f.: Frau, soror, sororis, f.: Schwester, arbor, arboris, f.: Baum) masculinum, der Spezialtyp kann masculinum, femininum oder neutrum sein. Ein besonderer Spezialtyp liegt bei den Wörtern mit dem Genus neutrum vor, da hier im Nominativ und Akkusativ Singular die Formen identisch sind und im Nominativ und Akkusativ Plural wie bei der o-Deklination (n) die Endung -a auftaucht (vgl. templum: Nom./Akk. Pl.: templa). Obwohl uns dieser Sonderfall erst ab L 12 im „Cursus“ begegnen wird, wollen wir ihn schon mit einüben, um es später leichter zu haben (viele enden auf -us, -oris, -en, -inis). Das Training beginnt! Arbeitsauftrag: Fülle nach dem folgenden Beispiel (Kursivdruck) die Deklinationstabellen aus. Ermittle dabei für den Spezialtyp zunächst aus dem alphabetischen Vokabelregister am Ende des „Cursus“ bzw. aus dem „Thesaurus“ den Wortstamm durch die Abtrennung der Endung -is. 0 Normaltyp (m) Spezialtyp (m) Spezialtyp (f) Spezialtyp (n) N senator senex vox onus G senator-is sen-is voc-is oner-is D A senator-em sen-em voc-em onus Ab N senator-es G D A senator-es Ab sen-es voc-es oner-a sen-es voc-es oner-a 1 Normaltyp (m) N mercator Spezialtyp (m) comes plebs Spezialtyp (f) Spezialtyp (m) custos fraus Spezialtyp (n) corpus G D A Ab N G D A Ab 2 Normaltyp (m) N praetor G D A Ab Spezialtyp (f) Spezialtyp (n) litus N G D A Ab 3 Normaltyp (m) N amor G D A Ab Spezialtyp (m) iudex Spezialtyp (f) lux Spezialtyp (n) nomen N G D A Ab 4 Normaltyp (m) N ardor G D A Ab N G D A Ab Spezialtyp (m) pes Spezialtyp (f) nex Spezialtyp (n) caput 5 Normaltyp (m) N odor G D A Ab Spezialtyp (m) hospes Spezialtyp (f) Spezialtyp (n) carmen Spezialtyp (f) origo N G D A Ab 6 Normaltyp (m) N clamor G D A Ab mons Spezialtyp (m) regio Spezialtyp (n) certamen Spezialtyp (m) honos Spezialtyp (f) condicio omen N G D A Ab 7 Normaltyp (m) N gladiator G D A Ab Spezialtyp (n) N G D A Ab 8 Normaltyp (m) N spectator G D A Ab N G D A Ab Spezialtyp (m) homo Spezialtyp (f) lex Spezialtyp (n) iter (31) B Übungen zu Cursus L 4 (1) Bestimme die Wortarten folgender lateinischen Wörter aus dem Text in L 4: Zeile 2 5 8 10 13 Wort ibi et apparet imperatoris atque Wortart Zeile 16 17 22 22 25 Wort ridet quadrigae non iam sed neque Wortart (2) Bestimme die folgenden Nomina aus dem Text in L 4 nach Kasus, Numerus und Genus. Nimm das Vokabelverzeichnis für L 4 und die BGr, S. 150 zu Hilfe. Verwandle den Numerus. Zeile 7 14 17 1 4 10 23 6 8 10 2 3 13 Nomen amicas --> dearum --> quadrigae --> circum --> avus --> verba --> spectaculum --> senatores --> imperator --> imperatoris --> homines --> consul --> hominum --> Kasus Numerus Genus (3) Vervollständige das Deklinationsschema im Nom./Gen./Akk. Sgl. und Pl. Nimm den Thesaurus bei unbekannten Wörtern zu Hilfe! a-Dekl. (f) o-Dekl. (m) N G D A Ab N quadrigae G D A Ab equorum kons. Dekl. NT (m) N G imperatoris D A Ab N G D A Ab o-Dekl. (n) spectaculum kons. Dekl. ST (m) kons. Dekl. ST (m) consul hominum kons. Dekl. NT (m) N furor G D A Ab kons. Dekl. ST (f) lux kons. Dekl. NT (m) ardor N G D A Ab kons. Dekl. ST (m) N G D A Ab N G condicionum D A Ab kons. Dekl. ST (m) kons. Dekl. ST (f) arcem fraudes (4) Bestimme die folgenden Verben aus dem Text in L 4 nach den 5 Bestimmungsmerkmalen, und verwandle den Numerus: Zeile Verbform 1 9 24 8 10 16 22 10 11 13 Person Numerus Modus Tempus Genus verbi intrant --> salutat --> clamant --> apparet --> tacent --> ridet --> sedent --> audiunt --> venit --> est --> (5) Vervollständige die Konjugationstabellen a-Konjugation intra-re e-Konjugation tace-re i-Konjugation veni-re Hilfsverb es-se 1 2 3 1 2 3 (6) Bestimme für die folgenden Sätze aus dem Text in L 4 die Satzfunktionen: (1) Tum homines tacent et verba imperatoris audiunt. ÜS: (2) Etiam ÜS: Quintus et Flavia clamant et aurigas incitant. Cursus L 5: Der Juwelendieb (1) Bestimme die Wortarten folgender lateinischen Wörter aus dem Text in L 5: Zeile 1 1 2 2 3 Wort ante exspectant nam semper non Wortart Zeile 6 10 13 15 18 Wort cur villam dum tum graviter Wortart (2) Bestimme die folgenden Nomina aus dem Text in L 5 nach Kasus, Numerus und Genus. Nimm das Vokabelverzeichnis für L 5 und die BGr, S. 150 zu Hilfe. Verwandle den Numerus. Zeile 4 5 13 2 11 10 21 Nomen causae --> basilicae --> lacrimas --> amicis --> smaragdos --> cubiculo --> verba --> 20 oratori --> 11 homo --> furem --> oratori --> iudicibus --> 16 20 21 Kasus Numerus Genus (3) Vervollständige das Deklinationsschema im Nom./Gen./Dat./Akk. Sgl. und Pl. Nimm den Thesaurus bei unbekannten Wörtern zu Hilfe! a-Dekl. (f) o-Dekl. (m) N G D A villam Ab N G D A Ab kons. Dekl. NT (m) N G D oratori A Ab cubiculo amici kons. Dekl. ST (m) kons. Dekl. ST (m) furem N G D A Ab kons. Dekl. NT (m) N mercator G D A Ab o-Dekl. (n) iudicibus kons. Dekl. ST (f) nox kons. Dekl. NT (f) arbor N G D A Ab kons. Dekl. ST (f) N G D matri A Ab N G D A Ab kons. Dekl. ST (f) kons. Dekl. ST (f) lux vocis (4) Bestimme die folgenden Verben aus dem Text in L 5 nach den 5 Bestimmungsmerkmalen, und verwandle den Numerus: Zeile Verbform 3 5 13 2 5 6 19 8 18 4 7 10 11 11 13 16 20 17 Person Numerus Modus Tempus Genus verbi intramus --> appropinquat --> dat --> placet --> vident --> debemus --> solent --> audiunt --> dormit --> dicit --> lego --> invadit --> sumit --> decedit --> accurrunt --> quaerunt --> plaudunt --> sunt --> (5) Vervollständige die Konjugationstabellen a-Konjugation exspecta-re 1 2 3 e-Konjugation sede-re i-Konjugation dormi-re Hilfsverb es-se a-Konjugation exspecta-re e-Konjugation sede-re i-Konjugation dormi-re Hilfsverb es-se 1 2 3 (6) Bestimme für die folgenden Sätze aus dem Text in L 5 die Satzfunktionen: (1) Gaius et Lucius ante basilicam Iuliam sedent. ÜS: (2) Dum basilicae appropinquat epistulam legit. ÜS: (3) Properare debemus. ÜS: (4) Aliquis in villam Rutilii invadit, cubiculo Semproniae appropinquat. ÜS: (5) Nunc homo smaragdos sumit et decedit. ÜS: (6) Dum servi accurrunt ÜS: Sempronia stat et lacrimas dat. Cursus L 6: Auf hoher See A Grammatik-Erklärung zu Cursus L 6 Übungen zur KNG-Kongruenz mit Adjektiven der o-/a-Deklination 1. Die Deklination der Adjektive Ein Substantiv kann im Lateinischen wie im Deutschen im Hinblick auf seine Eigenschaft durch ein Adjektiv (= Eigenschaftswort, von lat. adicere: hinzufügen) näher erläutert werden. Ein großer Teil der lateinischen Adjektive wird dabei nach der o- oder a-Deklination dekliniert, die dir schon von den Substantiven her bekannt sind. Deshalb sollte für dich das Ausfüllen der folgenden Deklinationstabelle für die Adjektive kein Problem sein ... Los geht’s! Deklination des Adjektivs praeclarus,a,um: berühmt Singular Plural M F N M F N o-Deklination a-Deklination o-Deklination o-Deklination a-Deklination o-Deklination (m) (f) (n) (m) (f) (n) praeclarus praeclara praeclarum praeclari praeclarae praeclara 2. Beziehungswort und adjektivisches Attribut Will der Lateiner ein Substantiv (= Beziehungswort) näher im Hinblick auf seine Eigenschaft erläutern, so setzt er ein Adjektiv als Attribut (= Hinzufügung) daneben. Er passt dabei das adjektivische Attribut im Hinblick auf Kasus, Numerus und Genus genau an das Beziehungswort an, beachtet also die sogenannte K Ö N I G - REGEL. Wende die KNG-Regel nun an für die folgenden Deklinations-Paare aus Beziehungswort und Attribut: o-Deklination (m) dominus praeclarus via --- --- --- a-Deklination (f) praeclara --- o-Deklination (n) templum praeclarum --- --- Merksatz: Ein Adjektiv (= Eigenschaftswort) erläutert ein Substantiv näher. Im Satz bezieht es sich als Attribut (= Hinzufügung) auf sein Beziehungswort. Mit diesem stimmt es im Hinblick auf Kasus (= Fall), Numerus (= Zahl) und Genus (= grammatisches Geschlecht masculinum., femininum, neutrum) überein. Vornehm bezeichnet man dies als KNG-Kongruenz (Kongruenz = Übereinstimmung). Wir merken uns dieses grammatische Gesetz als „KöNiG-Regel“. 3. Übungstext zur KNG-Kongruenz Arbeitsauftrag: Übersetze nun den folgenden kleinen Text, in dem KNG-Blöcke aus Beziehungswort und adjektivischem Attribut enthalten sind, und fülle anschließend die Tabelle aus: 1 Besuch in Rom 2 3 4 5 6 Pater cum liberis (= mit den Kindern) Romam magnam visitat. Ibi multas tabernas vident et magnas statuas et praeclara monumenta spectant. Multi mercatores mullos crassos vendunt, sed praeclari senatores in curiam magnam properant. Marcus et Claudia in taberna parva (in einem kleinen Laden) aurarium salutant. Ibi anuli pulchri in mensa longa (= auf einem langen Tisch) iacent. Marcus fibulam parvam emit, nam amicam donare in animo habet; Claudia autem armillas pulchras spectat. Ecce, quam fulgent! Übersetzung: KNG-Blöcke Z 2 BezW Romam Attribut magnam K A N S G F Numerusverwandlung (urbes) magnas 4. Weitere Deklinationsübungen zur KNG-Kongruenz Achtung: Die KNG-Blöcke, die du bis jetzt kennengelernt hast, sind leicht zu erkennen, da Beziehungswort und Adjektiv nach der gleichen Deklinationsklasse dekliniert wurden und die Endungen deshalb gleich waren. Das muss aber nicht immer so sein, da Beziehungswort und Attribut auch verschiedenen Deklinationsklassen angehören können: k. D. NT m o-Dekl. m k. D. ST m o-Dekl. m k. D. ST f a-Dekl. f k. D. ST n o-Dekl. n N ardor G D A Ab magnus mons latus vox clara nomen longum N G D A Ab Arbeitsauftrag: Übe nun die Bildung der KNG-Blöcke anhand der folgenden 6 Beispielgruppen! (Sollte dir eine Vokabel fehlen, schlag im Register des „Cursus“ oder im „Thesaurus“ nach!) 1 o-Deklination (m) o-Deklination (n) a-Deklination (f) ks. Dekl. (Norm-T: m) sepulchrum antiquum via spectator ks. Dekl. (Spez-T: m) ks. Dekl. (Spez-T: f) ks. Dekl. (Spez-T: n) N homo G D A Ab lex iter N animus G D A Ab aptus longa attentus N G D A Ab alienus severa arduum N G D A Ab 2 o-Deklination (m) N colonus G D A Ab N G D A Ab probus o-Deklination (n) commercium beatum a-Deklination (f) bestia saeva ks. Dekl. (Norm-T: m) rumor assiduus ks. Dekl. (Spez-T: m) ks. Dekl. (Spez-T: f) ks. Dekl. (Spez-T: n) N custos G D A Ab pietas volumen futurus digna crassum N G D A Ab 3 o-Deklination (m) N vir G D A Ab humanus o-Deklination (n) a-Deklination (f) ks. Dekl. (Norm-T: m) gaudium insula pastor infinitum ignota ingenuus N G D A Ab ks. Dekl. (Spez-T: m) ks. Dekl. (Spez-T: f) ks. Dekl. (Spez-T: n) N cinis G D A Ab calamitas scelus idoneus nimia proximum N G D A Ab 4 o-Deklination (m) N vilicus G D A Ab N securus o-Deklination (n) a-Deklination (f) ks. Dekl. (Norm-T: f) regnum tuba soror divinum reliqua mea G D A Ab ks. Dekl. (Spez-T: m) ks. Dekl. (Spez-T: f) ks. Dekl. (Spez-T: n) N lapis G D A Ab salus cognomen ignotus bona sacrum N G D A Ab 5 o-Deklination (m) N socius G D A Ab tutus o-Deklination (n) a-Deklination (f) ks. Dekl. (Norm-T: m) templum taberna quaestor summum nova N G D A Ab ks. Dekl. (Spez-T: m) ks. Dekl. (Spez-T: f) ks. Dekl. (Spez-T: n) N sacerdos timidus G D A Ab nox cor N G D A Ab atra suum severus 6 o-Deklination (m) N vir G D A Ab ultimus o-Deklination (n) a-Deklination (f) ks. Dekl. (Norm-T: m) vinum vita lictor unicum nostra validus N G D A Ab ks. Dekl. (Spez-T: m) ks. Dekl. (Spez-T: f) ks. Dekl. (Spez-T: n) N rex G D A Ab multitudo limen vivus varia vestrum N G D A Ab 5. KNG-Kongruenz zwischen Prädikatsnomen und Subjekt 5.1. Grammatische Erklärung Wir unterscheiden zwei Arten von Prädikaten: „1-Wort-Prädikat“ (oder „Vollverb“) Mercator clamat. zusammengesetztes Prädikat Gaius mercator est. Senatores disputant. M. Licinius et Q. Calpurnius senatores sunt. Eudoxus probus est. Agri lati sunt. Marcus et Claudia laeti sunt. Definition: Wir unterscheiden bei den Prädikaten „1-Wort-Prädikate“ („Vollverben“) und zusammengesetzte Prädikate. Ein Prädikatsnomen bildet zusammen mit dem Hilfsverb esse ein zusammengesetztes Prädikat. Es kann Substantiv oder Adjektiv sein (Nomen = Überbegriff für Substantiv und Adjektiv) und steht mit dem Subjekt als Beziehungswort in KNG-Kongruenz. Im Unterschied zum 1-Wort-Prädikat verrät uns das PN im zusammengesetzten Prädikat also schon das Genus des Subjekts des Satzes. 5.2. Beispiele 5.2.1. Prädikatsnomen als Substantiv: Ergänze und übersetze m f n Singular Syrus servus est. Syrus et Thrax Plural C. Sulpicius orator est. C. Sulpicius et M. Crassus Lydia serva est. Lydia et Barbara Paula domina est. Paula et Diana Colosseum monumentum est. Colosseum et forum Aurum miraculum est. Aurum et argentum 5.2.2. Prädikatsnomen als Adjektiv: Ergänze und übersetze m Singular Servus probus est. Anulus pulcher est. f Serva proba est. Via longa est. n Templum praeclarum est. Monumentum magnum est. Plural B Übungen zu Cursus L 6 (1) Bestimme die Wortarten folgender lateinischen Wörter aus dem Text in L 6: Zeile 1 1 2 2 4 Wort in navigant laetus nam secundus Wortart Zeile 6 8 13 16 20 Wort subito navis ubique benigna magnus Wortart (2) Bestimme die folgenden Nomina aus dem Text in L 6 nach Kasus, Numerus und Genus. Nimm das Vokabelverzeichnis für L 6 und die BGr, S. 150 zu Hilfe. Verwandle den Numerus. Zeile 2 3 11 5 20 11 17 Nomen terram --> matrona --> feminas --> Kasus Numerus Genus amicum --> magni --> arma --> auxilium --> 13 clamor --> 7 pater --> (3) Vervollständige das Deklinationsschema im Nom./Gen./Dat./Akk. Sgl. und Pl. Nimm den Thesaurus bei unbekannten Wörtern zu Hilfe! a-Dekl. (f) N maesta G D A Ab o-Dekl. (m) o-Dekl. (n) auxilium a-Dekl. (f) o-Dekl. (m) o-Dekl. (n) N G D A Ab laeti kons. Dekl. NT (m) N clamor G D A Ab kons. Dekl. ST (f) Iuno Iunonis kons. Dekl. ST (m) Iuppiter Iovis N G D A Ab ------ ------ kons. Dekl. NT (m) N clamor G D A Ab kons. Dekl. ST (f) kons. Dekl. NT (m) actio caloris N G D A Ab kons. Dekl. ST (f) N aestas G aestatis D A Ab kons. Dekl. ST (m) kons. Dekl. ST (f) civitati carcerem N G D A Ab (4) Bestimme die folgenden Verben aus dem Text in L 6 nach den 5 Bestimmungsmerkmalen, und verwandle den Numerus: Zeile Verbform 1 navigant --> Person Numerus Modus Tempus Genus verbi 5 cogitat --> 4 gaudent --> tenet --> 14 18 19 audit --> transiliunt --> 23 abducunt --> 20 est --> (5) Suche aus dem Text in L 6 alle Imperative heraus, und fülle die Tabelle aus! Nr. Zeile Imperativ (Konjugation) Übersetzung Numerusverwandlung Übersetzung 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 (6) Vervollständige die Konjugationstabellen a-Konjugation cogita-re 1 2 3 1 2 3 e-Konjugation tene-re i-Konjugation transili-re Hilfsverb es-se (7) Suche aus dem Text in L 6 alle Adjektive heraus, die die Satzfunktion des Attributs übernehmen, und fülle die Tabelle aus. Nr. 1 2 3 4 5 Zeile 1 Beziehungswort Attribut (in) mari alto KNG AbSN Übersetzung auf hoher See (8) Suche aus dem Text in L 6 alle Adjektive heraus, die die Satzfunktion des Prädikatsnomens übernehmen, und fülle die Tabelle aus. Nr. Zeile 1 2 3 4 5 6 7 1 Beziehungswort Prädikats- KNG = Subjekt nomen Flavius laetus NSM Hilfsverb esse est Übersetzung Flavius ist glücklich. (9) Bestimme für die folgenden Sätze aus dem Text in L 6 die Satzfunktionen: (1) Iam diu Flavii in alto mari navigant. ÜS: (2) Flavius laetus est. ÜS: (3) Ad terram novam tenent. ÜS: (4) Sola Flavia maesta est, nam Quintum amicum cogitat. magna navis procul apparet. multi piratae in navem transiliunt. ÜS: (5) Subito ÜS: (6) Iam ÜS: Cursus L 7: Tod in den Thermen (1) Bestimme die Wortarten folgender lateinischen Wörter aus dem Text in L 7: Zeile 2 3 4 5 5 Wort iucundum itaque cur ego num Wortart Zeile 6 7 8 13 18 Wort et primo in iam sed Wortart (2) Bestimme die folgenden Nomina aus dem Text in 7 6 nach Kasus, Numerus und Genus. Nimm das Vokabelverzeichnis für L 7 und die BGr, S. 150 zu Hilfe. Verwandle den Numerus. Zeile 5 Nomen aquam --> pila --> frigidissima --> 7 8 1 Kasus Numerus Genus amicis --> oculos --> 12 2 novum --> laconico --> 19 11 sudorem --> 4 voluptates --> (3) Vervollständige das Deklinationsschema in allen Kasus! Nimm den Thesaurus bei unbekannten Wörtern zu Hilfe! a-Dekl. (f) N G D A Ab palaestra o-Dekl. (m) medicum o-Dekl. (n) frigidarium a-Dekl. (f) o-Dekl. (m) o-Dekl. (n) kons. Dekl. ST (f) kons. Dekl. ST (f) N G D A Ab kons. Dekl. NT (m) N senator G D A Ab mente voluptates N G D A Ab kons. Dekl. NT (m) N G D A Ab kons. Dekl. ST (f) kons. Dekl. NT (m) sudori fraudem N balneatores G D A Ab kons. Dekl. ST (f) kons. Dekl. ST (m) kons. Dekl. ST (f) plebs N G D paci A Ab pedem N G D A Ab (4) Suche aus dem Text in L 7 alle Ablative heraus, und fülle die Tabelle aus. Nr. Zeile Ablativ 1 2 3 1 1 1 Lucio Gaio amicis NG (Dekl.) SM SM PM Sgl<-> Pl --amico Funktion (Begleitung, Ort, Mittel, Art/Weise, Trennung) Begleitung Begleitung Begleitung 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 (5) Bestimme die folgenden Verben aus dem Text in L 7 nach den 5 Bestimmungsmerkmalen, und verwandle den Numerus: Zeile Verbform 1 15 5 12 2 9 14 20 Person Numerus Modus Tempus Genus verbi ambulat --> date --> timetis --> distorquet --> audiunt --> veniunt --> accurrunt --> dicit --> (6) Vervollständige die Konjugationstabellen a-Konjugation ambula-re 1 2 3 1 2 3 e-Konjugation absterge-re i-Konjugation veni-re kons. Konjugation lud-e-re (7) Bestimme für die folgenden Sätze aus dem Text in L 7 die Satzfunktionen: (1) Quintus cum Lucio et Gaio amicis in foro ambulat. ÜS: (2) Nihil novum audiunt. ÜS: (3) Ibi multae voluptates nos exspectant. in palaestra pila ludunt. ÜS: (4) Primo ÜS: (5) Dum in thermis ambulant, in laconicum veniunt. medicus dicit. ÜS: (6) Dum senatorem exportant, ÜS: Cursus L 8: Menschenhandel A Grammatik-Erklärung zu Cursus L 8 Zusammenfassung: Die Funktionen (= Aufgaben) der Kasus (= Fälle) in der lateinischen Sprache 1. 5 Kasus (= Fälle) im Lateinischen Bis jetzt wissen wir, dass der Lateiner 5 verschiedene Kasus (= Fälle) kennt, die auf die folgenden Fragen antworten: Kasus (Fall) Frage wer ? was ? wessen ? wem ? wen ? was ? wohin? wo? woher? mit wem? Nominativ Genitiv Dativ Akkusativ Ablativ 2. Formen der Kasus Auch die Formen für die haben wir schon gelernt. Kannst Du sie für die Wörter in der Tabelle noch alle bilden? Fülle aus! N G D A Ab o-Deklination (m) mur-us o-Deklination (n) templ-um a-Deklination (f) mens-a kons. Dekl. (m) senat-or N G D A Ab 3. Funktionen (= Aufgaben) der Kasus Welche Verwendung diese Kasus in lateinischen Sätzen finden, haben wir auch schon kennengelernt. Hier ein paar Beispielsätze zum Trainieren: 3.1. Die Funktion (= Aufgabe) des Nominativs als Subjekt des Satzes 1 a) Quis vocat? 1 b) Marcus vocat. Zeichnung ÜS: 2 a) Quis intrat? 2 b) Senatores intrant. Zeichnung ÜS: 3 a) Quid fulget? 3 b) Anuli fulgent. Zeichnung ÜS: 3.2. Die Funktion (= Aufgabe) des Genitivs als Attribut (Genitiv-Attribut = Genitiv der Zugehörigkeit) 1 a) Cuius clamorem Marcus audit? 1 b) Marcus clamorem senatorum audit. 2 a) Cuius templa homines visitant? 2 b) Homines templa deorum et dearum visitant. 3 a) Cuius tabernam Marcus intrat? 3 b) Marcus tabernam mercatoris intrat. ÜS: ÜS: ÜS: 3.3. Die Funktion (= Aufgabe) des Dativs als Dativ-Objekt (indirektes Objekt) 1 a) Cui magister libros dat? 1 b) Magister discipulis libros dat. 2 a) Cui senator litteras mandat? 2 b) Senator nuntio litteras dat. 3 a) Cui spectacula placent? 3 b) Spectacula populo placent. ÜS: ÜS: ÜS: 3.4. Die Funktionen (= Aufgaben) des Akkusativs 3.4.1. Die Funktion (= Aufgabe) des Akkusativs als Objekt des Satzes ( = häufigste Funktion) 1 a) Quem Marcus vocat? 1 b) Marcus Claudiam vocat. 2 a) Quid senatores intrant? 2 b) Senatores curiam intrant. 3 a) Quid servi vident? 3 b) Servi equos vident. ÜS: ÜS: ÜS: 3.4.2. Die Funktion (= Aufgabe) des Akkusativs als adverbiale Bestimmung der Richtung 1 a) Quo Marcus descendit? 1 b) Marcus ad forum descendit. 2 a) Ad quem Claudia properat? 2 b) Claudia ad aurarium properat. 3 a) Quo senatores vident? 3 b) Senatores in curiam vident. Zeichnung ÜS: Zeichnung ÜS: Zeichnung ÜS: 3.5. Die Funktion (= Aufgabe) des Ablativs als adverbiale Bestimmung - des Ortes (ablativus loci) - der Trennung (ablativus separativus) - der Begleitung (ablativus sociativus) 1 a) Ubi mercator sedet? 1 b) Mercator in taberna sedet. Zeichnung ÜS: 2 a) Unde senatores properant? 2 b) Senatores e curia properant. Zeichnung ÜS: 3 a) Unde praetor ad forum properat? 3 b) Praetor a basilica ad forum properat. Zeichnung 4 a) Quocum Marcus senatores observat? 4 b) Marcus cum Claudia senatores observat. Zeichnung ÜS: ÜS: Merksatz: Der Ablativ ist der Kasus der adverbialen Bestimmung. Er bezeichnet zum Beispiel - den Ort (ablativus loci auf die Frage ubi? = wo?), - die Trennung (ablativus separativus auf die Frage unde? = woher?) oder - die Begleitung (ablativus sociativus auf die Frage quocum ? = mit wem?). Die Art der adverbialen Bestimmung wird uns durch die kleinen Wörter neben dem Ablativ verraten. Diese heißen Präpositionen. - in = in (drinnen) - e/ex = aus (heraus) - a/ab = von - cum = mit 4. Überblick über die Funktionen der Kasus Nominativ Funktion = Subjekt Quis? (Wer?) Quid? (Was?) Beispiel 1. Quis vocat? – Marcus vocat. Genitiv Funktion = Attribut Cuius? (Wessen?) Beispiel Cuius clamorem Marcus audit? 2. Quid fulget? – Aurum fulget. Marcus clamorem senatorum audit. Akkusativ 1. Funktion (Hauptfunktion) = Akkusativ-Objekt Quem? (Wen?) Quid? Was? Beispiel 1. Quem Claudia videt? - Claudia senatorem videt. 2. Quid Marcus spectat? - Marcus monumentum spectat. 2. Funktion = Adverbiale Bestimmung der Richtung Quo? (Wohin?) Beispiel Quo praetor properat? - Praetor ad basilicam properat. Ablativ Funktion = Adverbiale Bestimmung Ubi? (Wo?) Unde? (Woher?) Quocum (Mit wem?) Beispiele 1. Ubi mullus iacet? - Mullus in mensa iacet. (abl. loci) 2. Unde mercator venit? - Mercator e taberna venit. (abl. sep.) 3. Quocum senatores disputant? - Senatores cum advocatis disputant. Dativ Funktion = Dativ-Objekt Cui? (Wem?) Beispiele Cui magister libros dat? Magister discipulis libros dat. B Übungen zu Cursus L 8 (1) Bestimme die Wortarten folgender lateinischen Wörter aus dem Text in L 8: Zeile 1 2 4 5 8 Wort clamor iam dum cum optime Wortart Zeile 11 14 16 18 25 Wort alii inter tu esse unus Wortart (2) Bestimme die folgenden Nomina aus dem Text in L 8 nach Kasus, Numerus und Genus. Nimm den Thesaurus und die BGr, S. 150 zu Hilfe. Verwandle den Numerus. Zeile 2 18 4 9 10 19 4 5 Nomen prima --> serva --> Kasus Numerus Genus laetis --> philosophus --> exemplum --> verba --> mangonem --> venditioni --> (3) Vervollständige das Deklinationsschema in allen Kasus! Nimm den Thesaurus bei unbekannten Wörtern zu Hilfe! a-Dekl. (f) o-Dekl. (m) o-Dekl. (n) exemplum a-Dekl. (f) o-Dekl. (m) o-Dekl. (n) N G servae D A Ab N G D A Ab dominos kons. Dekl. NT (m) N G D A Ab kons. Dekl. ST (f) kons. Dekl. ST (f) voci servitutem N G D A Ab clamoribus kons. Dekl. NT (m) N G D praetori A Ab kons. Dekl. ST (f) kons. Dekl. NT (f) proditionem tranquillitates N G D A Ab kons. Dekl. ST (f) N G profectionis D A Ab kons. Dekl. ST (m) kons. Dekl. ST (f) progressionis principem N G D A Ab (4) Suche aus dem Text in L 8 alle Ablative heraus, und fülle die Tabelle aus. Nr. Zeile Ablativ NG (Dekl.) Sgl<-> Pl 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 1 tota urbe SF SF totis Urbibus Funktion (Begleitung, Ort, Zeit, Mittel, Art/Weise, Trennung, Grund) Ort Ort 10 11 12 13 14 (5) Bestimme in den folgenden 3 Sätzen aus dem Text L 8 durch Unterstreichung das Prädikativum, und fülle die Tabelle aus: 1 2 3 Nr. 1 2 3 Homines alii domini nati sunt. Homines alii servi nati sunt. Flavia maesta de fortuna cogitat. Zeile Prädikativum ÜS: BezWort KNG Übersetzung (6) Bestimme die folgenden Verben aus dem Text in L 8 nach den 5 Bestimmungsmerkmalen, und verwandle den Numerus: Zeile Verbform 3 7 15 19 Modus Tempus Genus verbi rident --> tenetis --> conveniunt --> 5 exponit --> emite --> dicit 12 Numerus sperant --> appropinquate --> 2 7 Person (6) Vervollständige die Konjugationstabellen a-Konjugation saluta-re 1 2 3 1 2 3 e-Konjugation tene-re i-Konjugation conveni-re kons. Konjugation expon-e-re (7) Bestimme für die folgenden Sätze aus dem Text in L 8 die Satzfunktionen: (1) Tota urbe clamor ac tumultus est. ÜS: (2) Iam prima luce homines in forum conveniunt. ÜS: (3) Optime valet. ÜS: (4) Tum homines valde rident. ÜS: (5) Hic videtis Flaviam et Gallam. ÜS: (6) Hodie ÜS: ambas aequa servitus tenet. Cursus L 9: In der Arena (1) Bestimme die Wortarten folgender lateinischen Wörter aus dem Text in L 9: Zeile 1 2 2 2 4 Wort cogitat pulchra bene cum etsi Wortart Zeile 6 6 8 9 10 Wort filio decem hodie nobiscum quod Wortart (2) Bestimme die folgenden Nomina aus dem Text in L 9 nach Kasus, Numerus und Genus. Nimm den Thesaurus und die BGr, S. 150 zu Hilfe. Verwandle den Numerus. Zeile 3 4 6 13 10 11 14 22 Nomen bona --> miseram --> Kasus Numerus Genus puero --> magnis --> spectaculum --> amphitheatrum --> secutorem --> victori --> (3) Vervollständige das Deklinationsschema in allen Kasus! Nimm den Thesaurus bei unbekannten Wörtern zu Hilfe! a-Dekl. (f) N villa G D A Ab N G D A Ab o-Dekl. (m) kons.-Dekl. NT (m) virum clamores a-Dekl. (f) N domina pulchra G D A Ab o-Dekl. (m) vir magnus o-Dekl. (n) verbum asperum N G D A Ab (4) Fülle die Tabelle für die folgenden Ablative aus dem Text L 9 aus. Nr. Zeile Ablativ NG (Dekl.) 1 2 3 4 5 2 6 7 11 13 6 7 8 9 10 11 16 16 17 18 20 22 cum servis cum filio ex agris villa magnis clamoribus gladio sinistra verbis asperis Pugna in arena arena Sgl<->Pl Funktion (Begleitung, Ort, Zeit, Mittel, Art/Weise, Trennung, Grund) (5) Fülle für die folgenden Adjektive im Text L 9 die Tabelle aus: Nr. 1 2 3 4 5 6 Zeile 2 3 4 13 17 23 Adjektiv pulchra aspera durus magnis asperis novi BezWort KNG Attribut oder Prädikatsnomen? (6) Bestimme die folgenden Verben aus dem Text in L 9 nach den 5 Bestimmungsmerkmalen, und verwandle den Numerus: Zeile Verbform 1 10 12 19 cogitat --> cessat --> ardet --> habet Person Numerus Modus Tempus Genus verbi --> 11 16 petunt --> defendit --> (7) Vervollständige die Konjugationstabellen a-Konjugation incita-re e-Konjugation ard-re i-Konjugation fini-re kons. Konjugation defend-e-re 1 2 3 1 2 3 (8) Bestimme für die folgenden Sätze aus dem Text in L 9 die Satzfunktionen: (1) Hodie gladiatores spectare debemus. ÜS: (2) Veniunt ex agris. ÜS: (3) Primo Maronilla matrona cessat, quod spectaculum gladiatorum non amat. ÜS: (4) Tandem Aufidii villa cedunt et amphitheatrum petunt. ÜS: (5) Dum intrant, gladiatores iam pugnant. gladiatores magnis clamoribus incitant. ÜS: (6) Homines ÜS: Cursus L 10: „Ihr wart Barbaren!“ A Grammatik-Erklärung zu Cursus L 10 Die Tempora des Verbs (Cursus L 10-19) 1. Die Zeitstufen Der Mensch unterscheidet 3 Zeitstufen zur Einordnung von Ereignissen: Vergangenheit (gestern) Gegenwart (heute) Zukunft (morgen) 2. Die Zeiten 2.1. 6 verschiedene Tempora (Zeiten) - Zur genauen zeitlichen Einordnung von Ereignissen benutzt der Lateiner 6 Zeiten (lat. Tempora), die hier in ihrer zeitlichen Reihenfolge nummeriert sind. - Als Beispiel für die (mögliche) Übersetzung der lateinischen Tempora ins Deutsche wurden die dt. Verben rufen und laufen gewählt. Vergangenheit 3 2 1 Im-Perfekt (L 10) (von im-perfectum: nicht abgeschlossen, unvollendet) - er rief (lange) (dt. Prät.) - er lief (lange) (dt. Prät.) Perfekt (L 11-12) (von perfectum: abgeschlossen, vollendet) - er hat gerufen (dt. Perf.) - er ist gelaufen (dt. Perf.) - er rief (dt. Präteritum) - er lief (dt. Präteritum) Plus-quam-perfekt (L 13) (Vorvergangenheit, von plus quam perfectum: mehr als vollendet) - er hatte gerufen - er war gelaufen Gegenwart 4 Präsens (L 1 ff) (von praesens: gegenwärtig) - er ruft - er läuft Zukunft 5 6 Futur II (L 19) (vollendete Zukunft, von futurus: zukünftig) - er wird gerufen haben - er wird gelaufen sein Futur I (L 17) (Zukunft, von futurus: zukünftig) - er wird rufen - er wird laufen 2.2. Die Formenbildung der Tempora Die dem Lateiner zur Verfügung stehenden 6 Tempora werden (unabhängig von ihrer zeitlichen Reihenfolge!) von zwei verschiedenen Verb-Stämmen gebildet: Präsens-Stamm Präsens lauda-t Imperfekt lauda-ba-t Futur I lauda-bi-t Der Präsens-Stamm ist an den (un-) regelmäßigen Stammformen ablesbar (PE abtrennen) Perfekt-Stamm Perfekt laudav-it Plusquamperfekt laudav-erat Futur II laudav-erit Der Perfekt-Stamm ist an den (un-) regelmäßigen Stammformen ablesbar (PE abtrennen): laudare, laudo, laudavi, laudatum monere, moneo, monui, monitum audire, audio, audivi, auditum legere, lego, legi, lectum capere, capio, cepi, captum laudare, laudo, laudavi, laudatum monere, moneo, monui, monitum audire, audio, audivi, auditum legere, lego, legi, lectum capere, capio, cepi, captum 2.3. Das Tempus Imperfekt (L 10) 2.3.1. Definition Mit dem Im-Perfekt (von lat. im-perfectum: unvollendet, nicht abgeschlossen) bezeichnet der Lateiner eine unvollendete Handlung in der Vergangenheit, die 1. 2. 3. eine Dauer („durativ“) Rosa diu florebat. Die Rose blühte lange (von Juni-August). eine Wiederholung („iterativ“) Rosa quotannis florebat. Die Rose blühte jedes Jahr wieder. Milites multos dies frustra murum oppidi ascendebant. einen Versuch („conativ“) Die Soldaten versuchten viele Tage lang vergeblich, die Mauer der Stadt zu besteigen. verdeutlichen soll. Im Deutschen übersetzen wir das Imperfekt immer mit dem Präteritum (er rief, schlief, sagte, machte, tat ...) 2.3.2. Die Bildung der Imperfekt-Formen im Aktiv Die Formen des Imperfekts werden durch das Anhängen des Tempuszeichens (e)ba an den Präsensstamm gebildet, die Personalendungen des Präsens bleiben erhalten (Ausnahme: 1. Pers. Sgl.: -m) lauda-re mone-re audi-re leg-e-re cap-e-re lauda-ba-m lauda-ba-s lauda-ba-t mone-ba-m mone-ba-s mone-ba-t audi-eba-m audi-eba-s audi-eba-t leg-eba-m leg-eba-s leg-eba-t capi-eba-m capi-eba-s capi-eba-t lauda-ba-mus lauda-ba-tis lauda-ba-nt mone-ba-mus mone-ba-tis mone-ba-nt audi-eba-mus audi-eba-tis audi-eba-nt leg-eba-mus leg-eba-tis leg-eba-nt capi-eba-mus capi-eba-tis capi-eba-nt 2.3.3. Die Imperfekt-Formen von esse era-m era-s era-t era-mus era-tis era-nt 2.4. Das Tempus Perfekt (L 11-12) 2.4.1. Definition Mit dem Perfekt (von lat. perfectum: vollendet, abgeschlossen) bezeichnet der Lateiner eine vollendete Handlung in der Vergangenheit, die 1. 2. als Feststellung im Rahmen einer wörtlichen Rede von einem Sprecher festgestellt wird = feststellendes (konstatierendes) Perfekt (ÜS: dt. Perfekt) Nuntius narrat: „Vesuvius mons multa oppida delevit.“ Ein Bote erzählt: “Der Berg Vesuv hat viele Städte zerstört.” im Rahmen einer historischen Erzählung von einem Geschichtsschreiber dargestellt wird = erzählendes (historisches) Perfekt (ÜS: dt. Präteritum) Scriptor rerum in libro suo narrat: Anno LXXIX post Christum natum Vesuvius mons multa oppida delevit. Multi homines de vita decesserunt. Ein Geschichtsschreiber erzählt: Im Jahre 79 n. Chr. zerstörte der Berg Vesuv viele Städte. Viele Menschen starben. 2.4.2. Die Bildung der Perfekt-Formen im Aktiv Die Formen des Perfekts werden durch das Anhängen der neuen Personal-Endungen (-i, -isti, -it, imus, -istis, -erunt) an den Perfektstamm gebildet, den man anhand der (unregelmäßigen) Stammformen erkennt: lauda-re mone-re audi-re leg-e-re cap-e-re - laudo - laudavi - laudatum - moneo - monui - monitum - audio - audivi - auditum - lego - legi - lectum - capio - cepi - captum laudav-i laudav-isti laudav-it monu-i monu-isti monu-it audiv-i audiv-isti audiv-it leg-i leg-isti leg-it cep- i cep- isti cep- it laudav-imus laudav-istis laudav-erunt monu-imus monu-istis monu-erunt audiv-imus audiv-istis audiv-erunt leg-imus leg-istis leg-erunt cep- imus cep- istis cep- erunt 2.4.3. Verschiedene Perfekt-Arten Je nach Aussehen des Perfekt-Stammes unterscheidet der Lateiner 6 verschiedene Perfekt-Arten Merkwort: VUSDRO V U S D R O v-Perfekt u-Perfekt s-Perfekt Dehnungs-Perfekt Reduplikations-Perfekt Perfekt ohne Veränderung („Stamm-Perfekt“) v-Perfekt u-Perfekt s-Perfekt - laudare - laudo - laudavi - laudatum - monere - moneo - monui - monitum - mittere -mitto - misi - missum verstecktes s-Perf. - dicere - dico - dixi (< dicsi) - dictum Dehnungs-Perfekt - capere - capio - cepi - captum laudav-i laudav-isti laudav-it monu-i monu-isti monu-it mis-i mis-isti mis-it dix-i dix-isti dix-it cep- i cep- isti cep- it laudav-imus laudav-istis laudav-erunt monu-imus monu-istis monu-erunt mis-imus mis-istis mis-erunt dix-imus dix-istis dix-erunt cep- imus cep- istis cep- erunt Reduplikations -Perfekt („Stotter-Perfekt“) - currere - curro - cucurri - cursum Stamm-Perfekt (Stamm ohne Veränderung) - defendere - defendo - defendi - defensum cucurr-i cucurr-isti cucurr-it defend-i defend-isti defend-it cucurr-imus cucurr-istis cucurr-erunt defend-imus defend-istis defend-erunt Beim Reduplikations-Perfekt kommt es zu einer Verdopplung der anlautenden Silbe der Perfektform (manchmal mit geringfügiger Veränderung), so dass ein „Stotter-Effekt“ entsteht: cu-cu-rr-i, pe-pu-l-i (pellere, pello, pepuli, pulsum), te-ti-g-i (tangere, tango, tetigi, tactum). Beim Stamm-Perfekt (Perfekt-Stamm ohne Veränderung) ist der Perfekt-Stamm mit dem PräsensStamm identisch, so dass in der 3. Sgl. und 1. Pl. doppeldeutige Formen entstehen, wie der Formenvergleich ergibt: Präsens Perfekt - defendere - defendo - defendi - defensum - defendere - defendo - defendi - defensum defend-o defend-i-s defend-i defend-isti defend-i-t er verteidigt defend-it er hat verteidigt, verteidigte defend-i-mus wir verteidigen defend-imus wir haben verteidigt, verteidigten defend-istis defend-erunt defend-i-tis defend-u-nt 2.4.4. Die Perfekt-Formen von esse (Präsens und Imperfekt zur Wiederholung) Präsens su-m e-s es-t Imperfekt era-m era-s era-t Perfekt fu-i fu-isti fu-it su-mus es-tis su-nt era-mus era-tis era-nt fu-imus fu-istis fu-erunt Diese Tempora erwarten uns später im Cursus: 2.5. Das Tempus Plusquamperfekt (L 13) 2.6. Das Tempus Futur I (L 17) 2.7. Das Tempus Futur II (L 19) B Übungen zu Cursus L 10 (1) Bestimme die Wortarten folgender lateinischen Wörter aus dem Text in L 10: Zeile 1 1 3 4 7 Wort dum cum mihi nunc et Wortart Zeile 9 10 15 20 24 Wort quid ad superabat mos se Wortart (2) Bestimme die folgenden Nomina aus dem Text in L 10 nach Kasus, Numerus und Genus. Nimm den Thesaurus und die BGr, S. 150 zu Hilfe. Verwandle den Numerus. Zeile 1 4 16 10 21 Nomen cenam --> dominae --> controversiis publicis --> magnum exemplum --> 8 labores digni --> 7 magna voce --> moribus --> reges --> 18 Numerus Genus Galli --> humanum --> 14 12 Kasus (3) Vervollständige das Deklinationsschema in allen Kasus! Nimm den Thesaurus bei unbekannten Wörtern zu Hilfe! a-Dekl. (f) N cena bona G D A Ab o-Dekl. (m) kons.-Dekl. NT (m) laboris magni Gallo callido N G D A Ab (4) Fülle die Tabelle für die folgenden Ablative aus dem Text L 10 aus. Nr. 1 2 3 4 5 Zeile 1 7 12 15 18 Ablativ cum Galla magna voce moribus NG (Dekl.) Sgl<->Pl -- Funktion cum populo (5) Fülle für die folgenden Adjektive im Text L 10 die Tabelle aus: Nr. 1 2 3 4 5 6 Zeile 7 8 12 14 21 24 Adjektiv libera digni asperi magnum humanum maesta BezWort KNG Attribut oder Prädikatsnomen? (6) Bestimme in den folgenden 3 Sätzen aus dem Text L 10 durch Unterstreichung das Prädikativum, und fülle die Tabelle aus: 1 2 3 Nr. 1 2 3 Domina nata sum, non serva. Num tu hunc morem humanum dicis? Flavia adhuc se dominam putat. Zeile Prädikativum BezWort ÜS: KNG Übersetzung (7) Bestimme die folgenden Verben aus dem Text in L 10, und verwandle den Numerus: Zeile 5 15 16 3 13 19 Verbform laborabam --> superabat --> statuebant --> parebant --> carebant --> solebant Person Numerus Modus Tempus Genus verbi 22 --> debebant --> 17 audiebat --> 5 imponebam --> agebant --> 18 11 12 eramus --> eratis --> (8) Vervollständige die Konjugationstabellen für das Tempus Imperfekt. a-Konjugation supera-re e-Konjugation sole-re i-Konjugation audi-re ks. Konjugation ag-e-re esse 1 2 3 1 2 3 (9) Bestimme für die folgenden Sätze aus dem Text in L 10 die Satzfunktionen: (1) Romae non laborabam, sed servis labores imponebam. ÜS: (2) Nunc domina mihi labores imponit. ÜS: (3) Magna voce addidit. puella sum ÜS: (4) Libera ÜS: (5) Homines barbari eratis et moribus asperi. ÜS: (6) Galli ÜS: humanitate non carebant. Cursus L 11: Griechen haben Römer gerettet! A Grammatik-Erklärung zu Cursus L 11 Stammformen unregelmäßiger Verben (Cursus, L 11 ff.) 1. Grammatische Erklärung Vom Englisch-Unterricht seid ihr schon gewohnt, Stammformen für unregelmäßige Verben („irregular verbs“) zu lernen. Du erinnerst dich an: Infinitive Simple past to fight to go fought went Past participle fought gone Auch die lateinische Sprache kennt solche unregelmäßige Verben, deren Stammformen folgendermaßen aufgebaut sind: Infinitiv Präsens Aktiv 1. Sgl. Präsens Aktiv 1. Sgl. Perfekt Aktiv discedere tegere discessi texi discedo tego Partizip Perfekt Passiv (PPP) discessum tectum Das PPP (= 4. Stammform) lernen wir zwar erst in L 23 kennen, doch wollen wir, um es später leichter zu haben, die 4. Stammform schon mitlernen. Notiere dir ab Lektion 11 jeweils die im Cursus angegeben Stammformen (das PPP kannst du aus dem Register im Anhang des Cursus entnehmen oder lass es dir schnell von deinem Lateinlehrer verraten!) 2. Stammformen-Tabelle Nr. L 1 11 2 11 Inf. Präs. Akt. desinere mittere 1. Sgl. Präs. Akt. desino mitto 1. Sgl. Perf. Akt. desii misi PPP desitum missum Bedeutung aufhören schicken; gehen lassen; werfen B Übungen zu Cursus L 11 (1) Bestimme die Wortarten folgender lateinischen Wörter aus dem Text in L 11: Zeile 1 3 5 10 11 Wort cur iam quamquam Hercule! audi Wortart Zeile 12 17 25 27 28 Wort fessi valde si et hic Wortart (2) Bestimme die folgenden Nomina aus dem Text in L 11 nach Kasus, Numerus und Genus. Nimm den Thesaurus und die BGr, S. 150 zu Hilfe. Verwandle den Numerus. Zeile 1 4 10 10 14 26 6 8 18 20 Nomen insula --> piratae --> Kasus Numerus Genus Graeculi --> Romanos --> auxilium --> pretium --> patrem --> matris --> navis Graeca --> magna humanitate --> (3) Vervollständige das Deklinationsschema in allen Kasus! Nimm den Thesaurus bei unbekannten Wörtern zu Hilfe! a-Dekl. (f) N fortuna secunda G D A Ab kons.-Dekl. ST (m) kons.-Dekl. ST (f) patris magna humanitate N G D A Ab (4) Fülle die Tabelle für die folgenden Ablative aus dem Text L 11 aus. Nr. 1 2 3 Zeile 1 19 20 Ablativ in insula ex aqua m. humanitate NG (Dekl.) Sgl<->Pl Funktion (5) Fülle für die folgenden Adjektive im Text L 11 die Tabelle aus: Nr. 1 2 3 4 Zeile 12 17 18 20 Adjektiv fessi secunda Graeca magna BezWort KNG Attribut oder Prädikatsnomen? (6) Bestimme die folgenden Verben aus dem Text in L 11, und verwandle den Numerus: Zeile 4 5 6 7 13 14 19 23 23 23 16 17 18 20 Verbform paraverunt --> superaverunt --> praecipitaverunt --> servavit --> desperavit --> negaverunt --> portaverunt --> interrogavimus --> audivimus --> quaesivimus --> timuisti --> timui --> apparuit --> praebuerunt --> Person Numerus Modus Tempus Genus verbi 15 15 19 21 24 17 miserunt --> adhaesimus --> traxerunt --> mansimus --> dixit --> fuit --> (7) Vervollständige die Konjugationstabellen für das Tempus Perfekt. a-Konjugation parare-re e-Konjugation time-re i-Konjugation audi-re ks. Konjugation mitt-e-re esse 1 2 3 1 2 3 (8) Bestimme für die folgenden Sätze aus dem Text in L 11 die Satzfunktionen: (1) Sortem matris ignoro. ÜS: (2) Nos nautae Graeci servaverunt. ÜS: (3) Iam diu in aqua eramus. ÜS: (4) Graeci nos ex aqua traxerunt et Miletum portaverunt. ÜS: (5) Ibi nos magna humanitate auxilium praebuerunt. ÜS: (6) Ubique ÜS: quaesivimus, multos interrogavimus, sed nihil audivimus. Cursus L12 : Die Götter werden helfen (1) Bestimme die Wortarten folgender lateinischen Wörter aus dem Text in L 12: Zeile 1 2 4 6 12 Wort et deorum post sedebant semper Wortart Zeile 13 17 21 22 23 Wort si diu saxa in soli Wortart (2) Bestimme die folgenden Nomina aus dem Text in L 12 nach Kasus, Numerus und Genus. Nimm den Thesaurus und die BGr, S. 150 zu Hilfe. Verwandle den Numerus. Zeile 3 10 1 5 2 15 2 6 13 16 Nomen fabulam --> deae --> Kasus Numerus Genus deis --> mortui --> magnum --> templo --> benignitatis --> monte --> genus humanum --> ossa --> (3) Vervollständige das Deklinationsschema in allen Kasus! Nimm den Thesaurus bei unbekannten Wörtern zu Hilfe! a-Dekl. (f) N terra desolata G D A Ab kons.-Dekl. ST (f) magnae matris kons.-Dekl. ST (n) genus humanum N G D A Ab (4) Fülle die Tabelle für die folgenden Ablative aus dem Text L 12 aus. Nr. 1 2 3 Zeile 13 15 19 Ablativ precibus templo in corpore NG (Dekl.) Sgl<->Pl -- Funktion (5) Fülle für die folgenden Adjektive im Text L 12 die Tabelle aus: Nr. 1 2 3 4 Zeile 2 5 12 16 Adjektiv magnum mortui pii magnae BezWort KNG Attribut oder Prädikatsnomen? (6) Bestimme die folgenden Verben aus dem Text in L 12, und verwandle ins Präsens: Zeile 4 5 10 14 11 14 8 9 22 5 6 11 12 Verbform restabant --> erant --> venerunt --> movit --> tetigerunt --> edidit --> statuerunt --> descenderunt --> verterunt --> erant --> sedebant --> dixerunt --> coluimus Person Numerus Modus Tempus Genus verbi 12 17 20 21 --> fuimus --> cogitabant --> iussit --> miserunt --> (7) Vervollständige die Konjugationstabellen für das Tempus Perfekt. Kläre Stammformen mit dem Thesaurus. Welche Perfektbildung liegt vor? statu-e-re Perfektbildung: tang-e-re iube-re veni-re terre-re nega-re Perfektbildung: vert-e-re ed-e-re mitt-e-re move-re par-e-re Perfektbildung: para-re sede-re col-e-re esse 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 (8) Bestimme für die folgenden Sätze aus dem Text in L 12 die Satzfunktionen: (1) Audi magnum exemplum D. et Pyrrha restabant benignitatis deorum! ÜS: (2) Post diluvium soli ex genere humano. ÜS: (3) In monte Parnasso sedebant et flebant. ÜS: (4) Ubique magnum silentium erat. ÜS: (5) Statim de monte descenderunt, diu per terras ÜS: (6) Ossa ÜS: magnae matris post tergum mittite! erraverunt. Cursus L 13: „Ich bin eine römische Bürgerin!“ A Grammatik-Erklärung zu Cursus L 13 Die Pronomina (Cursus L 13-18) 1. Definition (= Begriffsbestimmung) Ein Pro-Nomen steht für (pro) ein Substantiv oder Adjektiv (Nomen) und kann seine Stelle einnehmen. Im Deutschen bezeichnet man es als Für-Wort oder Stellvertreter-Wort. Beispiel: Claudius Liviam amat. Claudius eam amat. Claudius liebt Livia. Claudius liebt sie. 2. Verschiedene Arten von Pro-Nomina Wir unterscheiden verschiedene Arten von Pro-Nomina: 2.1. Personal-Pro-Nomina (= persönliche Für-Wörter) (Cursus L 13) Singular Plural Nom Gen ego (mei) tu (tui) 3. Pers. Nom Gen Dat Akk Abl mihi me a me/ mecum tibi te a te/ tecum siehe is,ea,id Dat Akk Abl nos (nostri/ nostrum) nobis nos a nobis/ nobiscum vos (vestri/ vestrum) vobis vos a vobis/ vobiscum 3. Pers. siehe is,ea,id Die in Klammern gesetzten Formen kommen nur sehr selten vor, und werden von uns deshalb noch nicht gelernt: - Tui semper memor ero: Ich werde mich immer an dich erinnern. - Nemo nostrum illo die in senatum venit: Niemand von uns kam an jenem Tag in den Senat. - Memoria vestri semper vivet: Die Erinnerung an euch wird immer leben. 2.2. Possessiv-Pro-Nomina (= besitzanzeigende Für-Wörter) (Cursus L 15) Singular Nom meus, mea, meum tuus, tua, tuum Plural suus sua, suum Nom noster, nostra, nostrum vester, vestra, vestrum sui, suae, sua 2.3. Reflexiv-Pronomina (= auf das Subjekt rückbezügliches Für-Wort) (Cursus L15) Nominativ Genitiv Dativ Akkusativ Ablativ ! Sgl + Pl, m + f ! --------------------------------------------sibi se a se/secum 2.3.1. Beispielsätze für sibi (ihm, ihr, ihnen) 1 Marcus amicum sibi librum donavisse narrat. 2 Cornelia amicam sibi flores donavisse narrat. 3 Pueri amicos sibi libros donavisse narrant. 4 Puellae amicas sibi flores donavisse narrant. 2.3.2. Beispielsätze für se se in der Bedeutung: sich 1 Marcus se in piscina (Schwimmbad) delectat. 2 Cornelia se in piscina delectat. 3 Pueri se in piscina delectant. 4 Puellae se in piscina delectant. se im AcI (er, sie, sie, sie) 1 Marcus se in feriis urbem Romam visitavisse narrat. 2 Cornelia se in feriis montes ascendisse narrat. 3 Pueri se in feriis urbem Romam visitavisse narrant. 4 Puellae se in feriis montes ascendisse narrant. 2.3.3. Beispielsätze für a se (von ihm, von ihr, von ihnen) 1 Asterix Britannos a se potionem magicam (potio magica: Zaubertrank) petivisse narrat. 2 Cornelia amicam a se litteras accepisse narrat. 3 Asterix et Obelix Britannos a se auxilium petivisse narrant. 4 Puellae amicas a se litteras accepisse narrant. 2.3.4. Beispielsätze für secum (bei sich) 1 Vir Pompeianus sicam (sica, ae, f.: Dolch) secum habet. 2 Cornelia fibulam auream secum habet. 3 Viri Pompeiani arma secum habent. 4 Puellae fibulas aureas secum habent. 2.4. Das Pro-Nomen is, ea, id (Cursus L 16/18) Ein besonderes Pronomen ist is, ea, id. Es nimmt unter den Pronomina deshalb eine Sonderstellung ein, weil es die Funktion (= Aufgabe) mehrerer Pronomina übernehmen kann. 2.4.1. is, ea, id als Demonstrativ-Pronomen (= hinweisendes Für-Wort) (Cursus L 18) Singular Nom Gen Dat Akk Abl Plural Nom Gen Dat Akk Abl Arbeitsauftrag: Kannst du aus dem Kopf noch alle Formen eintragen? 1 Marcus in feriis Ostiam visitat. Ea in urbe mercatores Romani pisces emunt. Eos piscatores pridie in mari ceperunt. Markus besucht in den Ferien Ostia. In dieser Stadt kaufen die römischen Kaufleute ihre Fische. Diese haben tags zuvor die Fischer im Meer gefangen. Is, ea, id verbunden mit anschließendem Relativ-Pronomen 1 Is vir, qui gladio pugnat, gladiator est. Der (Derjenige)Mann, der mit einem Schwert kämpft, heißt Gladiator. 2 Ea, quae Catilina senator fecit, mala erant. Das, was (eigentlich: Die Dinge, die) der Senator Catilina getan hat, war verwerflich. 2.4.2. is, ea, id als Personal-Pronomen (= persönliches Für-Wort, vgl. oben) (Curs. L 16) 1 Marcus amicum aegrotum visitat. Ei librum donat. Markus besucht seinen kranken Freund. Er schenkt ihm ein Buch. 2 Catilina senator consulem interficere in animo habuit. Iure senatores eum puniverunt. Der Senator Catilina wollte den Konsul ermorden. Zu Recht haben ihn die Senatoren bestraft. 2.4.3. is, ea, id als nicht-reflexiv gebrauchtes Possessiv-Pronomen (= besitzanzeigendes FürWort, vgl. oben) (Cursus L 16) 1 Marcus in libro suo, Lucius in eius libro legit. Markus liest in seinem eigenen, Lucius in seinem/dessen (gemeint ist Markus) Buch. 2 Marcus cum fratre suo Lucium eiusque fratrem visitat. Markus besucht mit seinem Bruder Lucius und seinen/dessen Bruder. 2.5. Interrogativ-Pro-Nomina (Frage-Fürwörter) (Cursus L 17) substantivisch Nom Gen Dat Akk Abl quis adjektivisch quid cuius cui quem quid a quo Nom Gen Dat Akk Abl qui cuius cui quem quo quae cuius cui quam qua quod cuius cui quod quo Beispiele: 1 Quis in feriis Romam urbem visitavit? Quid ibi spectavistis? Wer hat in den Ferien die Stadt Rom besucht? Was habt ihr euch dort angeschaut? 2 Qui discipulus in feriis Romam urbem visitavit? Quod templum ibi visitavisti? Welcher Schüler hat in den Ferien die Stadt Rom besucht? Welchen Tempel hast du dir dort angeschaut? Weitere Fragewörter: quo, ubi, quando, quocum, quare, quomodo, cur 2.6. Relativ-Pro-Nomina (= bezügliche Für-Wörter) (Cursus L 18) Singular Nom Gen Dat Akk Abl qui cuius cui quem quo quae cuius cui quam qua Plural quod cuius cui quod quo Nom Gen Dat Akk Abl qui quorum quibus quos quibus quae quarum quibus quas quibus quae quorum quibus quae quibus Regel: Zwischen einem Relativpronomen und seinem Beziehungswort im übergeordneten Satz besteht Kongruenz (= Übereinstimmung) im Numerus und im Genus; der Kasus des Relativpronomens wird durch seine Funktion (= Aufgabe) im Relativsatz bestimmt. Beispiele: 1 Vir, quem in amphitheatro heri vidi, amicus patris mei est. Der Mann, den ich gestern im Amphitheater sah, ist ein Freund meines Vaters. 2 Templa, quae Romani in foro aedificaverunt, in feriis spectavimus. Die Tempel, die die Römer auf ihrem Marktplatz errichteten, haben wir in den Ferien uns angeschaut. Beziehungswort vir K: Nominativ N: Singular G: Masculinum templa K: Akkusativ N: Plural G: Neutrum Relativpronomen quem K: Akkusativ N: Singular G: Masculinum quae K: Akkusativ N: Plural G: Neutrum Regel: Ein Relativpronomen, das am Anfang eines Hauptsatzes steht, wird demonstrativ (dieser, diese, dieses) übersetzt. Wir bezeichnen diese grammatische Erscheinungsform als relativischen Satzanschluß. Beispiele: 1 Heri virum mihi notum in amphitheatro vidi. Qui amicus mei patris est. Gestern sah ich einen mir bekannten Mann im Amphitheater. Dieser ist ein Freund meines Vaters. 2 Romani multa templa in foro aedificaverunt. Quae in feriis spectavimus. Die Römer haben viele Tempel auf ihrem Marktplatz errichtet. Die haben wir uns in den Ferien angeschaut. 2.7. Pronominal-Adjektive Einigen wenigen Adjektiven der lateinischen Sprache erschien es zu langweilig, immer nur das Gewand eines Adjektivs zu tragen. Deshalb haben sie, als die Pronomina in Mode kamen, sich entschieden, im Genitiv und Dativ pronominal aufzutreten. Dies ist auch in folgendem Merksatz festgehalten: unus, solus, totus, ullus, uter, alter, neuter, nullus sowie alius erfordern alle -ius in dem zweiten Falle; doch im dritten enden sie stets mit einem langen –i. Bedeutungen: unus: einer, ein einziger solus: allein totus: ganz (vgl. total) ullus: irgendeiner uter: welcher von beiden alter: der eine(von zweien), der andere (vgl. Alternative) neuter: keiner von beiden (vgl. neutral, Neutralität) nullus: keiner (vgl. Null-Diät) alius: ein anderer (hier tritt als Ersatz im Genitiv alterius ein, alii ist auch Nominativ Plural) Deklinationsbeispiel N: unus, una, unum G: unius, unius, unius (wie bei cuius, eius) D: uni, uni, uni (wie bei cui, ei) A: unum, unam unum Ab: uno, una, uno 3. Übungstext zu den Pro-Nomina Arbeitsauftrag: Übersetze den folgenden Text, und bestimme anschließend, um welches Pro-Nomen es sich handelt und, in welchem Kasus es erscheint. 1 2 3 4 5 6 7 8 Pater cum liberis suis avum visitare in animo habet. “Venite mecum ad avum vestrum. Vos in agris sub monte sitis iam exspectat. Etiam mater vestra nobiscum ad avum properabit. Avus latos agros, qui ad suum fundum pertinent, possidet. In iis agris, in quibus ludere et multa videre potestis, etiam servi laborant. Eos servos et eorum labores vilicus observat. Cum eo autem avus et uxor eius vespere cenant. Avus se bonum vilicum habere gaudet, avia servas sibi bonos cibos (hier: Feldfrüchte) ex agris portavisse gaudet. Avus et avia se iucundam vitam agere affirmant. Vos, liberi, venite mecum nunc ad avum et aviam. Servi mulos, qui vehiculum nostrum trahent, nobis iam parant.” Pro-Nomina-Bestimmung Zeile Form suis mecum vestrum vos vestra nobiscum qui suum iis quibus eos eorum eo eius se sibi se vos mecum qui nostrum nobis Pronomen Kasus B Übungen zu Cursus L 13 (1) Bestimme die Wortarten folgender lateinischen Wörter aus dem Text in L 13: Zeile 1 2 5 10 10 Wort suo certe sortem alto nostram Wortart Zeile 11 12 13 17 18 Wort per aut primo sita etsi Wortart (2) Bestimme die folgenden Nomina aus dem Text in L 13 nach Kasus, Numerus und Genus, und bilde dann die Nominalschlangen! Nimm den Thesaurus und die BGr, S. 150 zu Hilfe. (1) cura (2) = Ausgangsform (5) Sgl. KNG (2) Pl (3) Gen. (4) Dat. (6) Gen. (7) Akk. (8) Dat. (9) magnus,a,um (2) fratrum (5) = Ausgangsform (5) Dat. KNG (2) Sgl (3) Akk. (4) Gen. (6) Nom. (7) carus,a,um (8) Pl. (9) Abl. (2) Abl. (3) Gen. (4) Pl. (7) Sgl. (8) Akk. (9) Nom. (3) servitutem (8) KNG = Ausgangsform (5) longus,a,um (6) Dat. (4) mango (15) = Ausgangsform (5) malus,a,um KNG (2) Pl. (3) Gen. (4) Dat. (6) Abl. (7) Akk. (8) Nom. (9) Sgl. (5) auxilium (20) = Ausgangsform (5) Pl. KNG (2) Nom. (3) Gen. (4) Dat. (6) Akk. (7) Dat. (8) Nom. bonus,a,um (3) Vervollständige das Deklinationsschema in allen Kasus! Nimm den Thesaurus bei unbekannten Wörtern zu Hilfe! o-Dekl. (m) N vir bonus G D A Ab ks.-Dekl. ST (m)/o-Dekl. (m) hominis inhumani gem.-Dekl. (m.)/o-Dekl. (m) civis probus N G D A Ab gem.-Dekl. (f.)/a-Dekl. (f) N urbs pulchra G D A Ab gem.-Dekl. (n.)/o-Dekl. (n) gem.-Dekl. (f.)/a-Dekl. (f) vis magna maris alti N G D A Ab (4) Suche aus dem Text L 13 alle Personalpronomen heraus, und bestimme sie! Nr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Zeile Personalpronomen Kasus Numerus/Person Übersetzung (5) Ergänze die folgende Tabelle für die Personal-Pronomina: Singular 1. Pers. 2.Pers. Nom Gen Dat Akk Abl -- Plural 1. Pers. 2.Pers. 3.Pers. Nom Gen Dat Akk Abl -- -- 3.Pers. -- (6) Bestimme die folgenden Verbformen aus dem Text in L 13 nach P,N,M,T,Gv, und bilde dann die Verbalschlangen! Nimm den Thesaurus als Nachschlagwerk zu Hilfe. (1) veneramus (9) = Ausgangsform (5) 3. Pers. Formbestimmung (2) Sgl (3) 2. Pers. (4) Impf. (6) Perf. (7) Präs. (8) 1. Pers. (9) 2. Pers. (2) invaserant (10) = Ausgangsform (5) Perf. Formbestimmung (2) Sgl (3) 1. Pers. (4) Präs. (6) Impf. (7) 2. Pers. (8) Plsq. (9) Pl. (3) oppresserant (11) Formbestimmung (2) Präs. (3) Sgl. (4) 2. Pers. = Ausgangsform (5) Perf. (6) Impf. (7) 1. Pers. (8) Pl. (9) 3. Pers. (4) necaverant (12) = Ausgangsform (5) Impf. Formbestimmung (2) Sgl. (3) 2. Pers. (4) Präs. (6) Perf. (7) 1. Pers. (8) Pl. (9) Plsq. (5) videram (16) Formbestimmung (2) 3. Pers. (3) Impf. (4) Präs. = Ausgangsform (5) Pl. (6) Perf. (7) 2. Pers. (8) 1. Pers. (9) Präs. (7) Vervollständige die Konjugationstabellen für das Tempus Plusquamperfekt. Kläre Stammformen mit dem Thesaurus. Welche Perfektbildung liegt vor? invad-e-re Perfektbildung: opprim-e-re vend-e-re veni-re neca-re 1 2 3 1 2 3 (8) Vervollständige die Konjugationstabellen für das Tempus Perfekt. Kläre Stammformen mit dem Thesaurus. Welche Perfektbildung liegt vor? dic-e-re Perfektbildung: 1 2 3 1 2 3 abduc-e-re vide-re ag-e-re esse (9) Bestimme für die folgenden Sätze aus dem Text in L 13 die Satzfunktionen: (1) Certe cura te sollicitat, quod tam diu nihil de me cognovist. ÜS: (2) Sortem patris et matris et fratrum ignoro. ÜS: (3) Vir Gallus nomine A.A. me una cum Galla in Africa emit et in servitutem abduxit. ÜS: (4) In Africam ex Asia veneramus. ÜS: (5) Feminas autem primo in C. insulam abduxerant, deinde mangoni vendiderant. (6) Is nos in urbem Asiae transportavit, ubi mango Afer nos emit. Cursus L 14: Gefährliche Reise (1) Bestimme die Wortarten folgender lateinischen Wörter aus dem Text in L 14: Zeile 1 6 6 8 11 Wort tempestas quid te unde Tota Wortart Zeile 14 18 21 24 27 Wort et in magna tandem haud Wortart (2) Bestimme die folgenden Nomina aus dem Text in L 14 nach Kasus, Numerus und Genus, und bilde dann die Nominalschlangen! Nimm den Thesaurus und die BGr, S. 150 zu Hilfe. (1) tempestas (1) = Ausgangsform (5) Sgl. KNG (2) Akk. (3) Dat. (4) Gen. (6) magnus,a,um (7) Pl. (8) Nom. (9) Dat. (2) horas (2) = Ausgangsform (5) Dat. KNG (2) Sgl (3) Gen. (4) Akk. (6) Nom. (7) Dat. (8) Abl. (9) Pl. (3) te (6) = Ausgangsform (5) Pl. KNG (2) Abl. (3) Nom. (4) Dat. (6) Akk. (7) Nom. (8) Sgl. (9) Akk. (4) arborem (13) = Ausgangsform (5) malus,a,um KNG (2) Nom. (3) Dat. (4) Pl. (6) Abl. (7) Gen. (8) Nom. (9) Sgl. (5) caput (15) = Ausgangsform (5) Akk. KNG (2) Dat. (3) Gen. (4) Pl. (6) Sgl. (7) Gen. (8) Nom. carus,a,um (3) Vervollständige das Deklinationsschema in allen Kasus! Nimm den Thesaurus bei unbekannten Wörtern zu Hilfe! o-Dekl. (n) N periculum magnum G D A Ab ks.-Dekl. ST (n)/o-Dekl. (n) iter longum kons.-Dekl. (m.)/o-Dekl. (m) imbris magnus N G D A Ab kons.-Dekl. (f.)/a-Dekl. (f) N nox longa G D A Ab o-Dekl. (m.) raedarius solus a-Dekl. (f) tota via N G D A Ab (4) Suche aus dem Text L 14 alle Personalpronomen heraus, und bestimme sie! Nr. 1 2 3 4 Zeile Personalpronomen Kasus Numerus/Person Übersetzung (5) Ergänze die folgende Tabelle für die Personal-Pronomina: Singular 1. Pers. 2.Pers. Nom Gen Dat Akk Abl -- Plural 1. Pers. 2.Pers. 3.Pers. Nom Gen Dat Akk Abl -- -- 3.Pers. -- (6) Bestimme die folgenden Verbformen aus dem Text in L 14 nach P,N,M,T,Gv, und bilde dann die Verbalschlangen! Nimm den Thesaurus als Nachschlagwerk zu Hilfe. (1) cadit (1) = Ausgangsform (5) Impf. Formbestimmung (2) Perf. (3) 2. Pers. (4) 3.Pers. (6) Plsq. (7) Präs. (8) 1. Pers. (9) 3. Pers. (2) audivi (4) = Ausgangsform (5) Perf. Formbestimmung (2) Plsq. (3) 3. Pers. (4) Präs. (6) Impf. (7) 2. Pers. (8) Präs. (9) Pl. (3) consistunt (10) Formbestimmung (2) 1. Pers. (3) Sgl. (4) 2. Pers. = Ausgangsform (5) Perf. (6) Impf. (7) 3. Pers. (8) Pl. (9) 1. Pers. (4) descendit (12) = Ausgangsform (5) Impf. Formbestimmung (2) 1. Pers. (3) 2. Pers. (4) Perf. (6) Präs. (7) 3. Pers. (8) Pl. (9) Plsq. (5) frangit (13) Formbestimmung (2) 1. Pers. (3) Impf. (4) Pl. = Ausgangsform (5) Perf. (6) Plsq. (7) 2. Pers. (8) 3. Pers. (9) Präs. (7) Vervollständige die Konjugationstabellen für das Tempus Perfekt. Kläre Stammformen mit dem Thesaurus. Welche Perfektbildung liegt vor? pon-e-re Perfektbildung: exspect-a-re offend-e-re tene-re senti-re 1 2 3 1 2 3 (8) Vervollständige die Konjugationstabellen für das Tempus Plusquamperfekt. Kläre Stammformen mit dem Thesaurus. Welche Perfektbildung liegt vor? surg-e-re Perfektbildung: vert-e-re propera-re dic-e-re esse 1 2 3 1 2 3 (9) Fülle für die folgenden Sätze aus dem Text L 14 die Tabelle aus, und übersetze den AcI! 1 Noctem iam appropinquare dixi. (5) Subjekt Prädikat Subjekts-Akkusativ Prädikats-Infinitiv 2 Unde bonam cenam nos exspectare scis? (8) Subjekt Prädikat Subjekts-Akkusativ Prädikats-Infinitiv 3 Domitius tota via arbores et saxa iacere videt (11) Subjekt Prädikat Subjekts-Akkusativ Prädikats-Infinitiv 4 Quod periculum magnum esse sentit, ... (20) Subjekt Prädikat Subjekts-Akkusativ Prädikats-Infinitiv 5 Nam patrem valere apparet. (26) Subjekt Prädikat Subjekts-Akkusativ Prädikats-Infinitiv Spezialisten-Frage: 1 Welchen der fünf AcI´s gibt es auch in der deutschen Sprache? Warum? 2 Welcher der fünf AcI´s ist in einen Nebensatz eingebaut? (10) Bestimme für die folgenden Sätze aus dem Text in L 14 die Satzfunktionen: (1) Tempestas est et magnus imber de caelo cadit. ÜS: (2) Nox iam appropinquat. ÜS: (3) Iam multas horas Quintus strepitum rotarum audit. ÜS: (4) Estne procul oppidum? ÜS: (5) Iter non longum, hospitium paratum ÜS: (6) Modo ÜS: e raeda descendit, cum subito tempestas arborem frangit. est. Cursus L 15: Wiedersehensfreude A Grammatik-Erklärung zu Cursus L 15 Die Deklination der i-stämmigen Adjektive 1. Grammatische Erklärung Neben den dir bereits bekannten Adjektiven der o-/a-Deklination, die du seit L 6 kennst, (1) Muli BezW: NPM (2) Quintus (3) Liberi firmi adj. Attribut in KNG-Kongruenz zum BezW: NPM praeclara adj. Attribut in KNG-Kongruenz zum BezW: APN longam adj. Attribut in KNG-Kongruenz zum BezW: ASF vehiculum trahunt. monumenta BezW: APN explicat. viam BezW: ASF reprehendunt. besitzt die lateinische Sprache auch sogenannte i-stämmige Adjektive, die, abhängig von der Zahl der im Nominativ Singular bildbaren Formen, als 1-, 2- oder 3-Ender bezeichnet werden. Wir nennen sie i-stämmige Adjektive, weil der Vokal i sehr häufig in ihren Endungen auftritt: M felix felicis felici felicem felici M brevis brevis brevi brevem brevi M celer celeris celeri celerem celeri F felix felicis felici felicem felici F brevis brevis brevi brevem brevi F celeris celeris celeri delerem celeri i-stämmige Adjektive (1-Ender) N M felices felix felicis felicium felici felicibus felix felices felici felicibus F felices felicium felicibus felices felicibus N felicia felicium felicibus felicia felicibus i-stämmige Adjektive (2-Ender) N M breves breve brevis brevium brevi brevibus breve breves brevi brevibus F N breves brevium brevibus breves brevibus brevia brevium brevibus brevia brevibus i-stämmige Adjektive (3-Ender) N M celeres celere celeris celerium celeri celeribus celere celeres celeri celeribus F celeres celerium celeribus celeres celeribus N celeria celerium celeribus celeria celeribus 2. KNG-Kongruenzen mit i-stämmigen Adjektiven Auch die i-stämmigen Adjektive bilden in ihrer Funktion (= Aufgabe) eines Attributs KNG-Blöcke mit Beziehungswörtern: 2.1. 1-Ender M clamor ingens clamoris ingentis clamori ingenti clamorem ingentem clamore ingenti F multitudo ingens multitudinis ingentis multitudini ingenti multitudinem ingentem multitudine ingenti N periculum ingens periculi ingens periculo ingenti periculum ingens periculo ingenti M amicus tristis amici tristis amico tristi amicum tristem amico tristi F amica tristis amicae tristis amicae tristi amicam tristem amica tristi M vir acer viri acris viro acri virum acrem viro acri F ira acris irae acris irae acri iram acrem ira acri M clamores ingentes clamorum ingentium clamoribus ingentibus clamores ingentes clamoribus ingentibus F multitudines ingentes multitudinum ingentium multitudinibus ingentibus multitudinem ingentem multitudinibus ingentibus N pericula ingentia periculorum ingentium periculis ingentibus pericula ingentia periculis ingentibus factum triste facti tristis facto tristi factum triste facto tristi M amici tristes amicorum tristium amicis tristibus amicos tristes amicis tristibus F amicae tristes amicarum tristium amicis tristibus amicas tristes amicis tristibus N facta tristia factorum tristium factis tristibus facta tristia factis tristibus N supplicium acre supplicii acris supplicio acri supplicium acre supplicio acri M viri acres virorum acrium viris acribus viros acres viris acribus F irae acres irarum acrium iris acribus iras acres iris acribus N supplicia acria suppliciorum acrium suppliciis acribus supplicia acria suppliciis acribus N 3. Übungen zur KNG-Kongruenz mit i-stämmigen Adjektiven Arbeitsauftrag: Übe nun die Bildung der KNG-Blöcke anhand der folgenden 6 Beispielgruppen! (Sollte dir eine Vokabel fehlen, schlag im Register des Cursus oder im Thesaurus nach!) 1 o-Deklination (m) N vir G D A Ab fortis o-Deklination (n) oppidum terribile a-Deklination (f) femina ks. Dekl. (Norm-T: m) admirabilis auctor hilaris N G D A Ab ks. Dekl. (Spez-T: m) N latro G D A Ab omnis ks. Dekl. (Spez-T: f) virtus nobilis ks. Dekl. (Spez-T: n) vulnus crudele N G D A Ab 2 o-Deklination (m) N campus G D A Ab N G D A Ab tristis o-Deklination (n) vinum insigne a-Deklination (f) aqua talis ks. Dekl. (Norm-T: m) orator vehemens ks. Dekl. (Spez-T: m) N adules- illustris cens G D A Ab ks. Dekl. (Spez-T: f) sors terribilis ks. Dekl. (Spez-T: n) genus familiare N G D A Ab 3 o-Deklination (m) N nuntius G D A Ab celer o-Deklination (n) arbitrium sapiens a-Deklination (f) lupa celeris ks. Dekl. (Norm-T: m) dolor ingens N G D A Ab ks. Dekl. (Spez-T: m) N serpens G D A Ab terribilis ks. Dekl. (Spez-T: f) crudelitas acris ks. Dekl. (Spez-T: n) lac admirabile N G D A Ab 4 o-Deklination (m) N numerus duplex G D A Ab o-Deklination (n) auspicium caeleste a-Deklination (f) avia comis ks. Dekl. (Norm-T: f) error fatalis N G D A Ab ks. Dekl. (Spez-T: m) N sol G D A Ab acer ks. Dekl. (Spez-T: f) caro omnis ks. Dekl. (Spez-T: n) certamen vehemens N G D A Ab 5 o-Deklination (m) N faber G D A Ab fortis o-Deklination (n) officium difficile a-Deklination (f) femina felix N G D A Ab ks. Dekl. (Spez-T: m) N aer G D A Ab N G D A Ab communis ks. Dekl. (Spez-T: f) ratio diligens ks. Dekl. (Spez-T: n) numen ferox ks. Dekl. (Norm-T: m) praeceptor clemens 6 o-Deklination (m) N populus G D A Ab o-Deklination (n) potens malum grave a-Deklination (f) via ignobilis ks. Dekl. (Norm-T: m) orator innocens N G D A Ab ks. Dekl. (Spez-T: m) N pons G D A Ab similis ks. Dekl. (Spez-T: f) auctoritas gravis ks. Dekl. (Spez-T: n) opus facile N G D A Ab 4. Das i-stämmige Adjektiv omnis, e Ein besonderes i-stämmiges Adjektiv, das in Übersetzungen aufgrund seiner verschiedenen Bedeutungen oft zu Schwierigkeiten führt, ist: omnis, omne omnes, omnia jeder, ganz alle (Personen), alle (Dinge), alles Sicher bist du schon mit einem Omnibus gefahren. Der ist für alle da (Dativ Plural von omnis,e). Hier einige Übungssätze für die verschiedenen Bedeutungen von omnis,e: 1. Omnis discipulus linguam Latinam ut matrem multarum linguarum amare debet. 2. Omnis populus rem publicam in periculo videt. 3. Omnem Galliam homines in tres partes dividunt. 4. Omnes Oldenburgienses quotannis in autumno „forum mercatorum“ visitant. 5. Omnes ad ludum parati sunt. 6. Omnia ad ludum parata sunt. 7. Non omnes possunt (können) omnia! 5. Übungstext zu den -istämmigen Adjektiven 5.1. 05 Nr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 De Hercule Multi Graeci miseri erant. Pericula ingentia erant: Leo ingens enim Graecos vexabat. Itaque Eurystheus Herculem, qui vir acer erat, contra leonem saevum misit. De opere difficili non desperabat. Acris erat pugna, qua Hercules leonem terribilem vicit. Felix post pugnam ad incolas venit et nuntium hilarem apportavit: “Leonem ingentem vici! Gaudete!” Omnes incolae Herculem fortem celebrabant. Tum Eurystheus Herculem ad stabula Augiae misit, quae stercore purgare debuit. Brevis, sed difficilis erat labor. Breve erat tempus, quo Hercules opus difficile conficere debuit. Sed aquis ingentibus, quas per stabula misit, Hercules laborem admirabilem confecit. Z BezW 5.2. 05 Nr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Attribut K N G Numerusverwandlung De legato Romano Caesar consilium audax cepit milites in Britanniam mittere. Legatum fortem, qui regionem ignotam spectare debuit, praemisit. Vir militaris navem celerem conscendit et brevi tempore ad litus Britanniae pervenit. Sed negotium difficile erat. Legatus navem ingentem non reliquit, sed Britannos feroces tantum e nave spectabat. Tandem timore ferocium et audacium Britannorum cum omnibus militibus nave celeri ad Caesarem revertit (kehrte zurück). Caesar autem legatum reprehendit: „Te fortem et audacem putavi. Sed negotium grave male gessisti. Pericula ingentia et proelia acria nunc manent.“ Z BezW Attribut K N G Numerusverwandlung 10 11 12 13 14 15 16 17 B Übungen zu Cursus L 15 (1) Bestimme die Wortarten folgender lateinischen Wörter aus dem Text in L 15: Zeile 1 2 7 9 11 Wort quae nostri secum post sum Wortart Zeile 13 17 19 24 26 Wort se hodie mox in omnium Wortart (2) Bestimme die folgenden Nomina aus dem Text in L 15 nach Kasus, Numerus und Genus, und bilde dann die Nominalschlangen! Nimm den Thesaurus und die BGr, S. 150 zu Hilfe. (1) servas (3) = Ausgangsform (5) Sgl. KNG (2) Nom. (3) Dat. (4) Gen. (6) probus,a,um (7) Pl. (8) Nom. (9) Dat. (2) civis (4) = Ausgangsform (5) Sgl. KNG (2) Pl (3) Dat. (4) Akk. (6) Dat. (7) Akk. (8) Abl. (9) Gen. (3) secum (7) = Ausgangsform (5) Sgl. KNG (2) Pl. (3) Dat. (4) Akk. (6) Dat. (7) Abl. (8) fem. (9) Pl. (4) labores (13) = Ausgangsform (5) malus,a,um KNG (2) Nom. (3) Abl. (4) Sgl. (6) Dat. (7) Gen. (8) Akk. (9) Pl. (5) frater meus (17) KNG (2) Dat. (3) Gen. (4) Pl. = Ausgangsform (5) Akk. (6) Sgl. (7) Gen. (8) Nom. (9) Dat. (3) Vervollständige das Deklinationsschema in allen Kasus! Nimm den Thesaurus bei unbekannten Wörtern zu Hilfe! a-Dekl. (f) N serva maesta G D A Ab i-stämm. Adj./ks.-Dekl. ST (n) breve tempus kons.-Dekl. ST(f.)/a-Dekl. (f) sors sua N G D A Ab kons.-Dekl. (m.)/o-Dekl. (m) N procurator bonus G D A Ab kons.-Dekl. ST (n.)/o-Dekl. (n) iter nostrum o-Dekl. (n) iudicium severum N G D A Ab (4) Suche aus dem Text L 15 alle i-stämmigen Adjektive heraus, und fülle die Tabelle aus! Nr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Zeile i-stämmiges Adj. 1/2/3 KNG BezW Numerusverwandlung (5) Suche aus dem Text L 15 alle Possessiv-Pronomina heraus, und bestimme sie! Nr. 1 2 3 4 5 6 Zeile Poss.-Pronomen Pers. Numerus BezW Numerusverwandlung (6) Ergänze die folgende Tabelle für die Possessiv-Pronomina: Singular 1. Pers. 2.Pers. Nom Gen Dat Akk Abl Plural 1. Pers. 2.Pers. 3.Pers. Nom Gen Dat Akk Abl 3.Pers. (7) Suche aus dem Text L 15 alle Reflexiv-Pronomina heraus, und bestimme sie! Nr. 1 2 3 4 5 Zeile Poss.-Pronomen Pers. Numerus BezW Numerusverwandlung Spezialisten-Frage: 1 Worin besteht der Unterschied zwischen dem se in Z. 8 und dem se in Z. 13? (8) Bestimme die folgenden Verbformen aus dem Text in L 15 nach P,N,M,T,Gv, und bilde dann die Verbalschlangen! Nimm den Thesaurus als Nachschlagwerk zu Hilfe. (1) cognovimus (3) = Ausgangsform (5) Perf. Formbestimmung (2) Impf. (3) 3. Pers. (4) 2.Pers. (6) Plsq. (7) Präs. (8) 1. Pers. (9) 3. Pers. (2) iubet (8) = Ausgangsform (5) Perf. Formbestimmung (2) Plsq. (3) 2. Pers. (4) Präs. (6) Impf. (7) 1. Pers. (8) Präs. (9) Pl. (3) sum (11) Formbestimmung (2) 3. Pers. (3) Pl. (4) 2. Pers. = Ausgangsform (5) Perf. (6) Impf. (7) 3. Pers. (8) Sgl. (9) 1. Pers. (4) agit (18) = Ausgangsform (5) Impf. Formbestimmung (2) 1. Pers. (3) 2. Pers. (4) Perf. (6) Präs. (7) 3. Pers. (8) Pl. (9) Plsq. (5) promittit (25) Formbestimmung (2) 1. Pers. (3) Impf. (4) Pl. = Ausgangsform (5) Perf. (6) Plsq. (7) 2. Pers. (8) 3. Pers. (9) Präs. (9) Bilde für die folgenden Verben die Formen im angegebenen Tempus! Kläre Stammformen mit dem Thesaurus. cognosc-e-re Präsens 1 2 3 1 2 3 cogita-re Imperfekt tene-re Perfekt ced-e-re Plusquamperfekt iube-re Perfekt (10) Fülle für die folgenden Sätze aus dem Text L 15 die Tabelle aus, und übersetze den AcI! 1 Cognovimus inter servas tuas esse Flaviam puellam. (3) Subjekt Prädikat Subjekts-Akkusativ Prädikats-Infinitiv 2 Nos Flaviam una cum Galla serva redimere cogitamus. (5/6) Subjekt Prädikat Subjekts-Akkusativ Prädikats-Infinitiv 3 Unum e servis puellas arcessere iubet. (8) Subjekt Prädikat Subjekts-Akkusativ Prädikats-Infinitiv 4 Se liberam esse, labores suos finitos esse scit. (13) Subjekt Prädikat Subjekts-Akkusativ Prädikats-Infinitiv 5 Itaque Paridem iuvenem iudicare iubet. (23) Subjekt Prädikat Prädikats-Infinitiv Subjekts-Akkusativ 6 Paris non cessat iudicare formosissimam immortalium esse Venerem. (27) Subjekt Prädikat Subjekts-Akkusativ Prädikats-Infinitiv (11) Bestimme für die folgenden Sätze aus dem Text in L 15 Satzfunktionen: (1) Quae est causa itineris vestri? itineris Nostri est gravis. ÜS: (2) Causa ÜS: (3) Cognovimus inter servas tuas esse Flaviam puellam. ÜS: (4) Tandem se facilem praebet, haud acrem. ÜS: (5) Se liberam esse, ÜS: labores suos finitos esse Scit. (6) Iam ÜS: deae animum iuvenis donis in se vertere student.