Übungstexte zur Vorbereitung auf die
Transcription
Übungstexte zur Vorbereitung auf die
Sprachenzentrum, Fachschaftsleitung Alte Sprachen Übungstexte zur Vorbereitung auf die Latinumsprüfung der Philosophischen Fakultät der Universität Zürich Fassung vom Januar 2011 Bezug: www.uzh.ch/latinum/uebungstexte.html Vorbemerkungen Die vorliegende Textsammlung enthält ausgewählte Prüfungstexte (Cicero) aus den letzten 20 Jahren. Die Texte wurden in dem Sinne bearbeitet, dass die Basis die Kenntnis des Wortschatzes von ADEO-NORM (Basisvokabular) und dem Lehrbuch LATINUM B bildet.1 Angegeben sind also alle Wörter, die darin nicht enthalten sind.2 Wörter, die mit * gekennzeichnet sind, können mit den Kenntnissen der Wortbildung problemlos hergeleitet werden. Die Prüfungstexte der Latinumsprüfung der Philosophischen Fakultät der Universität Zürich sind nach den gleichen Kriterien bearbeitet. Die Texte sollen die Möglichkeit geben, sich gezielt auf die schriftliche Prüfung vorzubereiten, die 120 Minuten dauert. Man kann sich selbst am besten testen, wenn die Texte in der angegebenen Zeit gelöst werden (an der schriftlichen Latinumsprüfung kommen noch Fragen zur Grammatik [Wortbildung, Formenlehre, Syntax] dazu, wofür weitere 15 Minuten einberechnet werden). Januar 2011 Die Fachschaftsleiter Alte Sprachen 1 2 Dr. Martin Amann Dr. Christian Utzinger Mit den vereinbarten Änderungen, siehe www.uzh.ch/latinum/kurse_lehrmittel.html und www.uzh.ch/latinum/pruefung_adeo. Bei den Substantiven ist jeweils Genitiv und Genus angegeben. Bei den Verben sind nur die für den Text notwendigen Stammformen aufgeführt. Wenn nur eine Form des Präsensstammes im Text vorkommt, wird mit einer Nummer auf die entsprechende Präsensklasse verwiesen (1: -re/ 2: -re/ 3a: -re; 1.sg.: -o/ 3b: -re; 1.sg.: -io/ 4: -re). 2/22 Ein schwieriger Entscheid Text 1 Im vorliegenden Text geht es um die Frage, wodurch sich das menschliche Handeln leiten lassen soll. Der Text führt ein Beispiel aus der römischen Geschichte aus der Zeit des Punischen Krieges (bellum Punicum) an. Zum Schluss ist eine kurze Reflexion angefügt. M. Atilius Regulus1 consul bello Punico captus est. Missus est ad senatum iuratus2, ut, nisi redditi essent Poenis3 captivi nobiles quidam, rediret ipse Carthaginem4. Is cum Romam venisset, utilitatis* speciem videbat, sed eam falsam esse iudicavit. Quae erat talis: manere in patria, esse domi cum uxore, cum liberis, tenere consula- 4 ris5 dignitatis gradum6. Quis negat haec esse utilia? Quid tum fecit M. Atilius Regulus1? In senatum venit, mandata7 ex-posuit*, recusavit8, ne sententiam diceret9. Dixit se non esse senatorem, quamdiu iureiurando hostium teneretur. Atque negavit esse utile reddi captivos; illos enim adulescentes 8 esse et bonos duces, se iam senectute confectum10. Cuius cum valuisset auctoritas, captivi retenti sunt, ipse Carthaginem4 redit. Neque vero tum ignorabat se ad crudelissimum hostem et ad exquisita supplicia11 profi12 cisci, sed iusiurandum conservandum esse putabat. Estne stultus, qui non modo non censuerit captivos remittendos esse, sed etiam dissuaserit12? Etiamne stultus est, si rei publicae conducebat13? Potest autem, quod inutile rei publicae sit, id ulli civi utile esse? De officiis 3,99-101 1 M. Atilius Regulus: 2 iuratus: Poeni orum m pl: Carthago inis f: consularis e: gradus us m: mandatum i n: recusare, ne + Konj.: sententiam dicere 3a: senectute confectus a um: exquisitum supplicium i n: dis-suadere, eo, -suasi, -suasum 2: con-ducit 3a: 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 M. Atilius Regulus (Er war zweimal Konsul und römischer Feldherr im 1. Punischen Krieg; er geriet 256 v. Chr. in karthagische Gefangenschaft.) hier: nachdem er einen Eid abgelegt hatte Punier (Karthager) Karthago konsularisch (zum Konsul gehörig) Rang Auftrag, Befehl sich weigern, dass seine Meinung sagen vom Alter geschwächt ausgesuchteste Strafe abraten hier: es ist nützlich, zuträglich 3/22 Der Raub der Ceresstatue von Catina Text 2 Verres hatte als römischer Statthalter (praetor) der Provinz Sizilien seine Stellung schamlos ausgenutzt, um sich an Kunstgegenständen aller Art zu bereichern. Cicero trat als Anwalt der Provinz gegen Verres auf und schildert im folgenden Text dessen Raub der Ceresstatue von Catina (heute Catania). Der Angeklagte wird in Ciceros Rede jeweils mit “iste”(Zeilen 5 und 11) angesprochen. Ceres1 apud Catinenses2 eadem religione colitur, qua Romae. In eius templo statua fuit antiquissima. Viri non modo3, cuius modi statua esset, sed ne esse quidem statuam sciebant; aditus enim in id templum non est viris: sacra per mulieres ac virgines confici solent. 4 Hanc statuam noctu clam istius hominis servi ex illo antiquissimo loco sustulerunt. Postridie4 sacerdotes Cereris1, probae ac nobiles mulieres, rem ad magistratus suos deferunt. Omnibus res acerba videbatur. Tum Verres atrocitate5 rei permotus dat amico negotium, ut aliquem reperiret, quem illius facinoris accusare6 posset; et 8 imperat illi amico, ut daret operam7, ut is eo crimine damnaretur, ne ipse esset in crimine8. Res non differtur. Nam cum iste Catin2 profectus esset, servi cuiusdam nomen defertur; is accusatur, ficti testes in eum dantur. Rem totus senatus Catinensium2 12 legibus iudicabat. Sacerdotes vocantur; ex iis quaeritur in curia, quemadmodum statua esset ablata. Illae respondent praetoris servos in eo loco esse visos. Res, quae fuerat iam antea non obscura, sacerdotum testimonio9 perspicua10 esse coepit. Servus ille innocens11 absolvitur. 16 Verres II 4,99-100 Ceres Cereris f: Catinenses ium m: 3 non modo: 4 postridie (adv.): 5 atrocitas atis f: 6 accusare aliquem + Gen.: 7 operam dare: 8 in crimine esse: 9 testimonium i n: 10 perspicuus a um: 11 innocens (Gen. innocentis): 1 2 Ceres (Göttin der Fruchtbarkeit und des Ackerbaus) Einwohner von Catina (dem heutigen Catania) hier: nicht nur nicht am nächsten Tag Bedrohlichkeit jemanden anklagen wegen etwas sich bemühen für schuldig gelten Zeugnis, Zeugenaussage klar, offenbar, durchsichtig unschuldig 4/22 Cicero verteidigt Caesars Eroberungen in Gallien Text 3 Unmittelbar nach seinem Konsulat (59 v. Chr.) hatte Caesar die Statthalterschaft in den Gallischen Provinzen angetreten, die er zur Eroberung Galliens (entscheidend für die spätere Entwicklung Europas!) ausnützte. Seine Gegner in Rom fürchteten seine zunehmende Macht und beantragten im Senat, ihn vorzeitig aus Gallien abzuberufen. In einer leidenschaftlichen Rede stellt sich Cicero hinter Caesar. Bellum Gallicum, patres conscripti, C. Caesare imperatore gestum est, antea tantummodo1 re-pulsum*. Semper illas nationes nostri imperatores refutandas2 potius bello quam lacessendas3 esse putaverunt. Etiam C. Marius influentes4 in Italiam Gallorum maximas copias re-pressit*, non ipse ad eorum urbes sedesque penetra- 4 vit5. C. Caesaris rationem aliam fuisse video: Non enim sibi solum cum iis, quos iam armatos contra populum Romanum videbat, bellandum esse putavit, sed totam Galliam in nostram dicionem esse redigendam6. Itaque cum acerrimis nationibus 8 Germanorum et Helvetiorum felicissime decertavit7; ceteras terruit, domuit8, imperio populi Romani parre adsuefecit9; et eas regiones, quas nobis antea nullae litterae, nulla vox notas fecerat, noster imperator nosterque exercitus peragraverunt10. Semitam11 tantum Galliae tenebamus antea, patres conscripti. Ceterae partes a gen- 12 tibus aut inimicis huic imperio aut in-cognitis* tenebantur. Nemo umquam fuit, qui eas nationes frangi domari8que non cuperet. Nunc denique est perfectum, ut imperii nostri terrarumque illarum idem finis esset. Quare Gallia sit in tutela12 eius, cuius fidei et virtuti mandata est! 16 De provinciis consularibus 32-35 tantummodo (adv.): refutare 1: 3 lacessere 3a: 4 influere 3a: 5 penetrare 1: 6 in dicionem red-igere 3a: 7 decertare 1: 8 domare, o, domui: 9 aliquem adsue-facere, io, -feci + Inf.: 10 peragrare 1: 11 semita ae f: 1 2 12 tutela ae f: lediglich abhalten, zurückhalten herausfordern hineinströmen vordringen in die Gewalt bringen bis zur Entscheidung kämpfen zähmen jdn gewöhnen (etwas zu tun) durchstreifen, durchziehen enger Weg, Pfad (gemeint ist hier der relativ schmale Gebietsstreifen der Gallia Narbonensis) Schutz, Obhut 5/22 Von den Pflichten eines Provinzstatthalters Text 4 In einem Brief erteilt Cicero seinem Bruder, der seit zwei Jahren in der Provinz Asia (Kleinasien) Statthalter (praetor) ist, Ratschläge für seine Amtsführung. Dabei zählt er Eigenschaften auf, die dafür besonders wichtig sind. Adiungenda etiam est facilitas1 in audiendo, lenitas2 in decernendo. Quodsi3 haec lenitas2 grata Romae est, quam iucunda tandem praetoris comitas4 in Asia potest esse! – in qua tanta multitudo civium et sociorum, tot urbes, tot civitates unius hominis nutum5 intuentur, ubi nulla conquestio6 est, nullus senatus, nulla contio. Qua- 4 re permagni7 hominis8 est sic se habere in tanta potestate, ut nulla alia potestas ab iis, quibus is praesit, desideretur. Est autem non modo eius8, qui sociis et civibus, sed etiam eius8, qui servis et muto9 pecori praesit, commodis eorum, quibus praesit, servire. 8 Video a te summam adhiberi diligentiam*, urbes complures paene desertas per te esse recreatas, nullas esse in oppidis seditiones10; video provideri a te, ut civitates optimatium11 consiliis administrentur, caedes multis locis esse re-pressas*, pacem tot provinci esse constitutam, neque solum illa latrocinia12 itinerum atque agro- 12 rum, sed etiam multo plura et maiora oppidorum et fanorum13 esse sublata, patre aures tuas querelis14 omnium, toto denique imperio nihil crudele esse atque omnia plena clementiae et humanitatis. Ad Quintum fratrem 1,1,21-25 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 facilitas tatis f: lenitas atis f: quodsi: comitas tatis f: nutus us m: conquestio onis f: permagnus a um: esse + Genitiv: mutus a um: seditio onis f: optimates ium m pl: latrocinium i n: fanum i n: querela ae f: Freundlichkeit, Gutmütigkeit Sanftheit, Gelassenheit wenn aber Umgänglichkeit Wink, Wille, Geheiss Beschwerderecht sehr gross, sehr bedeutend es ist Pflicht von, es ist Aufgabe von stumm Aufstand Optimaten (politische Partei) Strassenraub, Überfall ~ templum Klage, Beschwerde 6/22 Politikerruhm Text 5 Cicero war stets stolz auf die vorbildliche Ausübung seiner Quästur in der Provinz Sizilien. In einer Rede, 20 Jahre später etwa 54 v.Chr. in Rom gehalten, spricht er von einer bitteren Erfahrung, die er bei seiner Rückkehr machen musste. Zwischen Rom und der Provinz liegen Welten: Ita multa Romae geruntur, ut vix ea, quae fiunt in provinciis, audiantur. Non vereor, ne mihi aliquid videar adrogare1, si de quaestura2 mea dixero. Non vereor, ne quis audeat dicere ullius hominis in Sicilia quaesturam2 clariorem fuisse. 4 Sed hoc dicam: Sic tum existimabam homines Romae nihil aliud nisi de quaestura2 mea loqui. Omnibus Siculis3 eram visus in omni officio diligentissimus. Quidam honores inauditi* in me ex-cogitati4 erant ab eis. Itaque hac spe e provincia de-cedebam*, ut 8 mihi populum Romanum omnia officia delaturum esse putarem. At ego, cum casu5 de-cedens* e provincia Puteolos6 venissem, concidi7 paene, cum ex me quidam quaesivisset, quo die Rom exissem et num quid novi in ea esset. Cui cum respondissem me e provincia de-cedere*, “Etiam8, mehercule9”, inquit, “ut 12 opinor, ex Africa.”... Quid multa dicam? Desii stomachari10. Sed haud scio, an11 ea res plus mihi profuerit, quam si mihi tum omnes essent gratulati12. Nam postquam sensi populum Romanum aures hebetiores13, oculos autem acres habere, desii, quid de me audituri essent homines, cogitare. 16 Pro Plancio 63-66 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 sibi aliquid adrogare 1: quaestura ae f: Siculus i m: ex-cogitare 1: casu (adv.): Puteoli orum m pl: con-cidere, o, -cidi: etiam: mehercule!: stomachari 1 (dep.): haud scio, an + Konj.: gratulari 1 (dep.): hebes (Gen. hebetis): sich etwas anmassen Quaestur – Cicero war im Jahre 75 v.Chr. Quaestor, d.h. Gehilfe des Statthalters, in Westsizilien. Bewohner von Sizilien ausdenken, ersinnen zufällig Puteoli (Badeort bei Neapel) umstürzen, umfallen hier: ja beim Herkules! sich ärgern (ich weiss nicht, ob nicht ) vielleicht Glück wünschen stumpf, abgestumpft, schwach 7/22 Pythius Text 6 Ein Beispiel für die Art und Weise, wie der Bankier Pythius seine Geschäfte tätigte. C. Canius, eques Romanus, cum se Syracusas1 otiandi2 causa contulisset, dictitabat* se hortos3 aliquos emere velle, quo invitare amicos posset. Quod cum percrebuisset4, Pythius quidam, qui argentariam faceret5 Syracusis1, se venales6 quidem hortos3 non habere ei dixit, sed licere Canio suis hortis3 uti – et simul ad cenam 4 hominem in hortos3 invitavit in posterum diem. Tum Pythius piscatores7 ad se convocavit et ab iis petivit, ut ante suos hortos3 postridie8 piscarentur9. Ad cenam tempore venit Canius. Sumptuosum* convivium a Pythio ad-paratum* erat, ante oculos cumbarum10 multitudo. Omnes piscatores7, quod ceperant, adfere- 8 bant; ante pedes Pythii pisces11 ab-iciebantur*. Tum Canius: “Quid est hoc, Pythi?” Et ille “Hoc loco” inquit “Syracusani12 piscari12 solent. Hac villa piscatores7 carere non possunt.” Canius cupiditate incensus postulat a Pythio, ut venderet. Impetrat homo cupidus et emit. 12 Invitat Canius postridie8 familiares suos, venit ipse mature, cumbam10 nullam videt. Quaerit ex proximo vicino, num feriae13 quaedam piscatorum7 essent, quod nullos videret. “Nullae”, ille inquit, “sed hic piscari9 nulli solent. Itaque heri14 mirabar, quid accidisset.” – Stomachatur15 Canius. 16 De officiis 3,58-60 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Syracusae arum f pl: otiari 1 (dep.): hortus i m: per-crebescere, o, -crebui: argentariam facere 3b: venalis e: piscator oris m: postridie (adv.): piscari 1 (dep.): cumba ae f: piscis is m: Syracusani orum m pl: feriae arum f pl: heri: stomachari 1 (dep.): Syrakus (Stadt im Osten Siziliens) Musse haben, faulenzen Garten bekannt werden Bankgeschäfte machen verkäuflich Fischer am folgenden Tag fischen Kahn Fisch die Einwohner von Syrakus geschäftsfreie Tage, Feiertage gestern sich ärgern 8/22 Wer ist wirklich reich? Text 7 Cicero spricht hier zu einem sehr reichen, prahlerischen Zeitgenossen (der zudem auf eher bedenkliche Art und Weise reich geworden ist). Er stellt Überlegungen an, wer wirklich reich genannt werden kann und dass es zwei Arten von Reichtum gibt: Das Begehren nach materiellem Reichtum kennt keine Grenzen, geistiger und seelischer Reichtum hingegen bemisst sich an der persönlichen Zufriedenheit. Quae est ista tam insolens1 ostentatio2 in memoranda pecunia tua? Solusne tu dives es? Di immortales! Egone me aliquid audivisse et didicisse non gaudeam? Solusne dives es? Quid, si ne dives quidem3 es? Quid, si pauper etiam? Quem enim iudicamus divitem aut in quo homine hoc verbum ponimus? 4 Opinor in eo, cui tanta possessio* sit, ut ad liberaliter4 vivendum contentus sit, qui nihil quaerat, nihil appetat, nihil optet amplius. Oportet animum tuum te iudicare divitem, non hominum sermonem neque possessiones* tuas. Animus nihil sibi deesse putat? Nihil curat amplius? Satiatus est5 aut contentus pecuni? 8 Concedo: dives es. Si autem propter cupiditatem pecuniae nullum quaestum6 turpem putas, si cottidie fallis, poscis, aufers, eripis, si socios spolias, si aerarium7 expilas8, utrum haec abundantis9 viri an egentis10 signa sunt? Animus hominis, non arca11 dives appellari solet: Quamvis illa sit plena, dum te inanem videbo, te divi- 12 tem non putabo. Nam ex eo, quantum cuique satis est, metiuntur12 homines divitiarum modum. Paradoxa Stoicorum 6,42-44 insolens (Gen. insolentis): ostentatio onis f: 3 ne ... quidem: 4 liberalis e: 5 satiare 1: 6 quaestus us m: 7 aerarium i n: 8 expilare 1: 9 abundans (Gen. abundantis): 10 egens (Gen. egentis): 11 arca ae f: 12 metiri 4 (dep.): 1 2 unmässig, unverschämt Zurschaustellung, Prahlerei hier: gar nicht standesgemäss, anständig, stattlich sättigen Gewinn, Erwerbsart Staatskasse ausplündern, berauben (über)reich bedürftig, arm Geldtruhe, Kasse (be)messen, beurteilen 9/22 Der Mensch – Geschöpf der Götter, Wunderwerk der Natur Text 8 Im folgenden Text versucht ein Stoiker anhand von aufrechtem Gang und Körperbau darzulegen, dass die Natur bzw. die Götter den Menschen auf vollendete Weise geschaffen haben, und zwar so, dass er – im Gegensatz zu andern Lebewesen – den Himmel wahrnimmt und dadurch eng mit den Göttern verbunden ist. Multa ad providentiam1 naturae adiungi possunt, e quibus intellegendum est, quam egregiae res hominibus a deis tributae sint. Dei primum eos humo surgere constituerunt, ut caelum intuentes deorum cognitionem* capere possent. Sunt enim in terra homines non solum incolae, sed quasi spectatores caelestium2 rerum, quarum 4 spectaculum3 ad nullum aliud genus animantium4 pertinet. (Es folgen Erklärungen zur Anordnung der Sinne beim Menschen – nicht überall ist die Logik der Argumentation nach modernen Standards nachvollziehbar.) Sensus autem nuntii rerum in capite tamquam in arce optime ad usus necessarios facti sunt. Nam oculi tamquam speculatores5 altissimum locum obtinent, ex quo plurima conspicientes funguntur6 suo munere. Et aures, cum sonum7 capere de- 8 beant, qui natur in sublime8 fertur, recte in altis corporum partibus collocatae sunt. Item nares9, quod omnis odor10 sublime8 fertur, recte sursum11 sunt et, quod eis cibi iudicium est, non sine causa vicinitatem* oris sequuntur. Etiam gustatus12, qui sentire genera eorum, quibus alimur, debet, habitat in ea parte oris, qua cibis iter natura 12 patefecit. Qui opifex13 vero praeter naturam, qua nihil potest esse callidius14, tantam sapientiam consequi potuisset in disponendis sensibus? De natura deorum 2,140-141 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 providentia ae f: caelestis e: spectaculum i n: animans ntis n: speculator oris m: fungi, -or, functus sum 3a (dep.) (+ Abl. instr.): sonus i m: (in) sublime: nares, ium f pl: odor odoris m: sursum: gustatus us m: opifex opificis m: callidus a um: Vorsehung himmlisch hier: Anblick Lebewesen Kundschafter (etwas) ausüben, verrichten Klang nach oben Nase Geruch oben Geschmackssinn Schöpfer, Handwerker geschickt 10/22 Wer sitzt Modell für die schöne Helena? Text 9 Ciceros Jugendwerk Rhetorica, geplant als Darstellung der gesamten Rhetorik, blieb in der Behandlung der Stoffaufbereitung durch den Redner – der inventio – stecken. Der Redner muss in diesem Bereich über ein solides Wissen in weiten Bereichen verfügen, nicht nur juristisches, sondern auch naturwissenschaftliches, kulturgeschichtliches, historisches...; aus dem Gebiet der Kunstgeschichte stammt das folgende Beispiel. Crotoniatae1 quondam templum Iunonis, quod religiosissime* colebant, egregiis picturis2 ornare voluerunt. Itaque Heracleoten Zeuxin3, qui tum longe excellere4 ceteris pictoribus3 existimabatur, magno pretio conductum adhibuerunt. Is alias tabulas pinxit2, quarum pars usque ad nostrum tempus propter fani5 religionem re- 4 mansit, et, ut excellentem4 muliebris6 formae pulchritudinem* muta7 imago contineret, se pingere2 simulacrum Helenae velle dixit. Zeuxis3 quaesivit ab Crotoniatis1, quas virgines formosas* haberent. Illi autem statim eum deduxerunt in palaestram8 atque ei pueros ostenderunt multos magn prae- 8 ditos9 dignitate10. Nam illo tempore Crotoniatae1 multum omnibus hominibus corporum viribus praestiterunt. Cum puerorum igitur corpora hic valde miraretur, “Horum”, inquiunt illi, “sorores sunt apud nos virgines. Quare, qua dignitate10 sint illae, potes ex his suspicari.” “Praebete igitur mihi”, inquit, “ex istis virginibus formosis- 12 simas*, dum pingo2 id, quod pollicitus sum vobis, ut in mutum7 simulacrum ex animali11 exemplo veritas* transferatur.” Is quinque virgines delegit. Quarum nomina multi poetae memoriae prodiderunt, quod erant probatae iudicio eius, qui pulchritudinis* verissimum iudicium habere 16 debuerat. De inventione 2,1 1 2 3 4 5 6 7 Crotoniatae arum m: pingere, o, pinxi, pictum: Heracleotes Zeuxis: excellere 3a + Dat.: fanum i n: muliebris e: mutus a um: palaestra ae f: praeditus a um + Abl.: 10 dignitas atis f: 11 animalis e: 8 9 Bewohner der Stadt Kroton (heute: Crotone, Kalabrien) malen – pictura ae f: Gemälde – pictor oris m: ? Zeuxis aus Heraclea (Maler; um 400 v. Chr.); Heracleoten Zeuxin: Akkusativ herausragen vor Tempel weiblich stumm – muta imago: das Bild, das nicht sprechen kann und doch als Darstellung der weiblichen Schönheit verstanden wird Ringplatz ausgestattet mit hier: Schönheit lebendig 11/22 Gyges und sein Ring Text 10 Cicero fordert gemäss stoischer Lehre ein Handeln im Einklang mit der Ordnung, die der Welt innewohnt. Wie erkennt nun der Mensch das der Natur gemässe, richtige Handeln – Ist es das, was Nutzen bringt, oder das Ehrenvolle? Auch wenn die Möglichkeit bestünde, Schändliches zu verbergen und der Strafe des Gesetzes zu entgehen, ist dem Weisen (sapiens) das Abweichen von der Weltordnung nicht erlaubt. Dazu ein Beispiel, die Geschichte vom Hirten Gyges aus Lydien (Lydia ae). Cicero übernimmt sie von Platon (Plato onis): A Platone inducitur1 ille Gyges, qui, cum terra discessisset magnis imbribus2, descendit in illum hiatum3 aeneumque4 equum animadvertit, cuius in lateribus fores5 erant. Quibus apertis corpus hominis mortui vidit anulum6que aureum in digito7. Quem ut de-traxit*, ipse induit8 – ille erat regius pastor9 –, tum in concilium10 4 pastorum9 se recepit. Ibi cum palam11 eius anuli6 ad palmam12 converterat, a nullo videbatur, ipse autem omnia videbat. Idem rursus videbatur, cum in suum locum anulum6 in-verterat*. Itaque hac opportunitate13 anuli6 usus regem dominum interfecit, sustulit eos, quos obesse arbitrabatur, nec eum in his facinoribus quisquam 8 potuit videre. Sic repente anuli6 beneficio factus est rex Lydiae. Hunc igitur ipsum anulum6 si habeat sapiens, nihilo plus14 sibi licere putet peccare, quam si non haberet. Honesta enim a bonis viris, non occulta quaeruntur. Sed haec est vis15 huius exempli: Si nemo sciat, cum aliquid divitiarum, potentiae, libidinis 12 causa feceris, si id deis hominibusque semper ignotum sit, faciasne? – Minime; nam omnia turpia per se ipsa fugienda sunt. De officiis 3,38-39 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 inducere 3a: imber imbris m: hiatus us m: aeneus a um: fores ium f pl: anulus i m: digitus i m: induere 3a: pastor oris m: concilium i n: pala ae f: palma ae f: opportunitas atis f: nihilo plus: vis f: hier: als Beispiel anführen Regenguss Spalte ehern, aus Bronze Tür Ring Finger anziehen, anlegen Hirt Versammlung Fassung (z.B. eines Edelsteins) Handfläche vorteilhafte Eigenschaft um nichts mehr hier: Sinn 12/22 Konflikt zwischen dem sittlich Guten (honestum) und dem Nützlichen (utile) Text 11 Cicero zeigt anhand von zwei historischen Beispielen aus Griechenland (Graecia ae f Z. 3), dass ein Nutzen, der ethischen Werten widerspricht, nur ein scheinbarer Nutzen ist. Das erste Beispiel stammt aus der Zeit des Krieges der Athener (Athenienses ium m pl Z. 1/13) gegen die Perser (Persae arum m pl Z. 1/6), die unter der Führung des Xerxes (Xerxes is m Z. 4) standen, das zweite aus der Zeit des Konfliktes zwischen den Athenern und den Spartanern (Lacedaemonii orum m pl Z. 9/10). Athenienses, cum Persarum impetum1 nullo modo possent sustinere statuerentque, ut – urbe relicta, coniugibus et liberis Troezene2 depositis – naves conscenderent3 libertatemque Graeciae classe defenderent, Cyrsilum4 quendam lapidibus obruerunt5, quod suadebat, ut in urbe manerent Xerxemque reciperent. Atque6 ille utilita- 4 tem* sequi videbatur, sed6 ea nulla utilitas* erat repugnante honestate7. Themistocles8 post victoriam eius belli, quod cum Persis fuit, dixit in contione se habere consilium rei publicae salutare9, sed id dicere non posse; postulavit, ut populus daret aliquem, quocum communicaret10; datus est Aristides11. Huic ille dixit 8 classem Lacedaemoniorum, quae subducta esset12 ad Gytheum13, clam incendi posse, ut ita Lacedaemoniorum opes frangerentur. Quod Aristides11 cum audivisset, in contionem magna exspectatione* venit dixitque utilissimum esse consilium, quod Themistocles8 adferret, sed minime honestum. 12 Itaque Athenienses, quod honestum non esset, id ne utile quidem14 putaverunt totamque eam rem, quam ne audiverant quidem, auctore Aristide11 repudiaverunt15. Dicendum enim est nihil esse utile, quod idem non honestum sit. De officiis 3,48f. 1 Persarum impetus: 2 Troezen Troezenis f: con-scendere 3a: Cyrsilus i m: lapidibus ob-ruere 3a: atque... sed...: honestas tatis f: Themistocles is m: salutaris e: communicare 1: Aristides is m: sub-ducere 3a: Gytheum i n: ne... quidem: repudiare 1: 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 (480 v. Chr. liess Themistokles die Stadt Athen gegen die vorrückenden Perser räumen.) Troizen (Küstenstadt im SE der Argolis) besteigen Cyrsilus (griech. Kyrsilos; Eigenname) mit Steinen überschütten, steinigen zwar... aber... Ehrenhaftigkeit; das sittlich Gute Themistokles (athenischer Politiker und Feldherr) heilsam, vorteilhaft sich besprechen Aristeides (athen. Politiker, Gegner des Themistokles; Beiname “der Gerechte”) (Schiffe) an Land ziehen Gytheion (Flottenstützpunkt der Spartaner) hier: auch nicht zurückweisen 13/22 Unser Wissen über die Zukunft Text 12 Kann die Zukunft erkannt und vorausgesagt werden? Insbesondere die Dinge, die für die Menschen zufällig geschehen, stellen ein Problem dar. Potestne esse ulla praesensio1 earum rerum, quae nihil habent rationis2, quare futurae sint? Quid est enim aliud fortuna, nisi cum sic aliquid accidit, ut etiam aliter accidere potuerit? Quo modo ergo id, quod temere3 fit caeco casu et volubilitate4 fortunae, 4 prae-sentiri* et praedici potest? Medicus morbum ingravescentem5 ratione providet, insidias imperator. Et tamen ii ipsi saepe falluntur, qui nihil sine certa ratione opinantur6. Quodsi7 falluntur ii, qui nihil sine aliqua probabili8 ratione dicunt, quid existimandum est de coniectura9 8 eorum, qui extis10 aut ostentis11 aut oraculis futura prae-sentiunt*? Quid ii, qui hereditatem12 venturam esse dicunt, sequuntur? Aut in qua rerum natura in-est* id futurum? Quodsi7 haec habent aliquam talem necessitatem*, quid est tandem, quod casu fieri putemus? 12 Nihil enim est tam contrarium13 rationi quam fortuna, ut mihi ne in deum quidem cadere14 videatur, ut sciat, quid casu futurum sit. Si enim scit, certe illud eveniet. Sin15 certe eveniet, nulla fortuna est. Est autem fortuna. Rerum igitur fortuitarum16 nulla praesensio1 est. 16 De divinatione 2,15-18 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 praesensio onis f: nihil ratonis habere 2: temere (adv.): volubilitas atis f: ingravescere 3a: opinari 1 (dep.): quodsi: probabilis e: coniectura ae f: exta orum n pl: ostentum i n: hereditas atis f: contrarius a um: cadere 3a in + Akk.: sin: fortuitus a um: Vorausahnung hier: keinen zwingenden Grund haben planlos, grundlos Unbeständigkeit sich verschlimmern hier: vermuten wenn aber wahrscheinlich Vermutung, Annahme Eingeweide (der Opfertiere) Wunderzeichen Erbschaft entgegengesetzt hier: zutreffen für wenn aber zufällig 14/22 Gestalt und Leben der Götter Text 13 Die Schrift De natura deorum ist ein fiktiver Dialog zwischen C. Aurelius Cotta, C.Velleius und Q. Lucilius Balbus, Zeitgenossen Ciceros und Vertreter der stoischen (Balbus), der epikureischen (Velleius) und der platonischen Philosophie (Cotta). Cicero stellt in deren Gesprächsbeiträgen die stoische und die epikureische Gotteslehre der Kritik durch die Skeptiker der platonischen Akademie gegenüber. Nachdem der Epikureer C.Velleius Beweise für die Existenz der Götter angeführt hat, fährt er bezüglich der Gestalt und der Tätigkeiten der Götter folgendermassen fort: De forma deorum partim1 natura nos admonet, partim1 ratio docet. Nam a natura habemus nos omnes et omnes gentes speciem deorum nullam aliam nisi humanam. Quae enim forma alia occurrit umquam cuiquam aut vigilanti2 aut dormienti? Hoc idem ratio ipsa declarat: Quae figura3 human potest esse pulchrior? Si omni- 4 um animantium4 formam vincit hominis figura3, deus autem animans4 est, eius figura3 profecto est ea, quae pulcherrima est omnium. Quoniamque deos beatissimos esse constat, beatus autem esse sine virtute nemo potest nec virtus sine ratione constare nec ratio usquam in-esse* nisi in hominis figura3, hominis specie esse deos 8 confitendum est. Et quaerere a nobis, Balbe, soletis, quae vita deorum sit et quae aetas5 ab iis degatur5. Ea videlicet6, qu7 nihil beatius cogitari potest. Nihil enim agit deus, nullis occupationibus8 est implicatus9, nulla opera molitur, sua sapientia et virtute gaudet, 12 habet exploratum10 se fore semper et in maximis et in aeternis voluptatibus. Hunc deum rite11 beatum dicamus, vestrum12 vero laboriosissimum13. De natura deorum 1,46-53 partim: vigilare 1: 3 figura ae f: 4 animans ntis m/f (pl auch n): 5 aetatem degere 3a: 6 videlicet: 7 qu: 8 occupatio onis f: 9 implicatus a um + Abl.: 10 habere exploratum + AcI.: 11 rite (adv.): 12 vestrum (deum): 1 2 13 laboriosus a um: teils hier: wach sein Gestalt Lebewesen, Geschöpf die Zeit verbringen natürlich, sicherlich, selbstverständlich (abl. comparationis) Beschäftigung verwickelt in die Gewissheit haben, dass zu Recht (an die Adresse der Stoiker gerichtet, nach deren Vorstellung die Gottheit unablässig um das Weltgeschehen bemüht ist) arbeitsreich, geplagt 15/22 Wenn das Volk im Staat die Macht hat Text 14 Im folgenden Text wird die Staatsform der Demokratie beschrieben und diskutiert. Talis est quaeque res publica, qualis aut natura aut voluntas eius est, qui illam regit. Itaque in nulla alia civitate, nisi in qua populi potestas summa est, ullum domicilium1 libertas habet. Qu2 quidem certe nihil potest esse dulcius. Si ius suum populus teneat, negant3 quicquam esse liberius, beatius, quoniam populus dominus sit le- 4 gum, iudiciorum, belli, pacis, pecuniae. Hanc unam recte rem publicam, id est rem populi, appellari putant3. Populo concordi4 et omnia referente5 ad incolumitatem* et ad libertatem suam nihil est immutabilius*, nihil firmius6. Facillima autem in ea re publica esse potest concordia7, 8 in qua dem prodest omnibus. Ex utilitatis* varietatibus8 nascitur discordia9. Itaque cum patres10 rerum potiebantur11, numquam consistebat12 civitatis status. Quo iure societas* civium teneri potest, cum par non est condicio civium? Si enim pecuniam aequari13 non placet, si ingenia omnium paria esse non possunt, iura certe 12 paria debent esse eorum inter se, qui sunt cives in eadem re publica. Quid est enim civitas nisi iuris societas* civium? De re publica 1,47-49 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 domicilium i n: qu: negant / putant: concors concordis: referre ad: firmus a um: concordia ae f: varietas atis f: discordia ae f: patres: rerum potiri 4 (dep.): consistere: aequare 1: Wohnstätte, Wohnsitz, Wohnung (abl. comparationis) (Subjekt sind die Verfechter der Demokratie) einträchtig, einig beziehen auf, zurückführen auf fest, stark Eintracht, Einigkeit Verschiedenheit, Unterschiedlichkeit Zwietracht, Uneinigkeit hier: Patrizier, Aristokraten im Besitz der Macht sein hier: Bestand haben ausgleichen, gleichmässig verteilen 16/22 Das Wesen des Menschen Text 15 Cicero versucht, der stoischen Lehre folgend, das besondere Wesen des Menschen, seine typischen Eigenschaften und Fähigkeiten zu beschreiben. Quidam philosophi dicunt hominem ut pecudem1 ad pastum2 et ad procreandi3 voluptatem ortum esse. Hi non vident: ut ad cursum equus, ad laborandum bos, ad investigandum canis, sic homo ad intellegendum et agendum natus est. Homines enim plurimum a bestiis differunt, quod rationem a natura datam habent, 4 quae causas rerum et consecutiones4 videat et dis-iuncta* coniungat et futura cum praesentibus copulet5. Eadem ratio facit hominem hominum appetentem6, ut a caritate7 domesticorum8 ac suorum8 profectus longius serpat9 et se primo civium, deinde omnium mortalium 8 societate* implicet10 atque non se sibi soli natum esse cognoscat, sed patriae, sed suis8, ut minima pars temporis ipsi relinquatur. Et quoniam natura cupiditatem veritatis* videndae homini ingenuit11 (id facillime apparet, cum, quid in caelo fiat, scire volumus), omnia vera ut fidem, simplicita- 12 tem12, constantiam13 diligimus, omnia fallentia odimus ut fraudem14, malitiam*, iniuriam. Eadem ratio habet in se quiddam amplum atque magnum, ad imperandum magis quam ad parendum accomodatum15, omnia humana non solum tolerabilia16, sed etiam levia putans. 16 De finibus 2,40/45-46 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 pecus pecudis f: pastus us m: pro-creare 1: consecutio onis f: copulare: appetens (Gen. appetentis) + Gen.: caritas atis f: domestici/sui: serpere, serpo, serpsi, serptum: se implicare + Abl.: ingignere, -gigno, -genui + Dat.: simplicitas atis f: constantia ae f: fraus fraudis f: accomodatus a um: tolera-bilis is e: Vieh Fressen zeugen Folge verbinden begierig nach Liebe (substantivischer Gebrauch) „kriechen“, langsam gehen „sich einwickeln mit“, sich einlassen auf einpflanzen in Offenheit Standhaftigkeit Betrug angepasst (Adj. zu tolerare) 17/22 Über den dritten Lebensabschnitt Text 16 Der 84-jährige Cato wird über seine Erfahrung mit dem hohen Alter befragt. Dabei widerlegt er ausführlich die verschiedenen Vorwürfe, die diesem Lebensabschnitt oft entgegengebracht werden: Quattuor reperio causas, cur senectus1 misera videatur: unam, quod a-vocat* a rebus gerendis; alteram, quod corpus facit infirmius2; tertiam, quod privat3 fere omnibus voluptatibus; quartam, quod haud procul abest a morte. A rebus gerendis senectus1 abs-trahit*. A quibus? An ab eis, quae iuventute gerun- 4 tur? Nullaene igitur res sunt seniles4, quae – etiam infirmis2 corporibus – animo tamen administrentur? Nihil ergo agebat senex Q. Maximus5, cum rem publicam consilio et auctoritate defendebat? Non igitur bene iudicant ii, qui in re gerenda versari6 senectutem1 negant. Similes 8 sunt eis, qui gubernatorem7 in navigando nihil agere dicunt, cum alii malos8 scandant9: Ille autem clavum10 tenens quietus11 sedet in nave; non facit ea, quae iuvenes, at multo maiora et meliora facit. Non viribus aut celeritate corporum res magnae geruntur, sed consilio, auctoritate, 12 sententia. Nisi forte12 ego, qui et miles et consul versatus sum in vario genere bellorum, cessare nunc vobis videor, cum bella non gero. At senatui ea, quae sunt gerenda, praescribo13. Cato maior, De senectute 15/17-18 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 senectus utis f: infirmus a um: privare 1 (+ Abl.): senilis is e: Q. Maximus: in re gerenda versari: gubernator oris m: malus i m: scandere 3a: clavus i m: quietus a um: nisi forte: prae-scribere 3a: Greisenalter schwach berauben (einer Sache) dem Alter angemessen Q. Fabius Maximus (Konsul und Diktator im 2. Punischen Krieg; wandte gegen Hannibal eine erfolgreiche Ermattungsstrategie an) sich aktiv betätigen Steuermann (Schiffs)mast besteigen Steuerruder ruhig es müsste denn sein, dass vorschreiben 18/22 Freundschaft und Lust Text 17 Der Epikureer Torquatus legte dar, dass Lust als summum bonum durchaus mit den Tugenden vereinbar sei. Ist aber das Ideal persönlicher voluptas mit amicitia vereinbar? Torquatus gibt die Antwort, indem er einerseits auf Epikur selbst verweist, anderseits auf dessen Schüler. De amicitia Epicurus ita dicit: Omnium rerum, quas ad beate vivendum sapientia comparavit, nihil est maius amiciti, nihil iucundius. Nec vero hoc oratione solum, sed multo magis vita et factis et moribus comprobavit1. Ut virtutes, de quibus ante dictum est, sic Epicurei2 negant amicitiam posse a vo- 4 luptate discedere. Nam cum solitudo et vita sine amicis insidiarum et mets plena sit, ratio ipsa monet amicitias comparare. Atque ut odia et invidiae adversantur3 voluptatibus, sic amicitiae non modo fautrices4 fidelissimae5, sed etiam effectrices6 sunt voluptatum. Quia nullo modo sine amicitia firmam7 et perpetuam iucundita- 8 tem* vitae tenere possumus neque vero ipsam amicitiam tueri, nisi aeque amicos atque nos ipsos diligamus, idcirco8 et hoc ipsum efficitur in amicitia, et amicitia cum voluptate conectitur9. Nam et laetamur10 amicorum laetiti aeque atque nostr et pariter dolemus angoribus11. Quocirca12 eodem modo sapiens erit affectus13 erga 12 amicum, quo in se ipsum; eosdemque labores, quos propter suam voluptatem susceperit, suscipiet propter amici voluptatem. De finibus 1,65-68 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 comprobare 1: Epicurei orum m pl: adversari 1 (dep.): fautrix icis f: fidelis e: effectrix icis f: firmus a um: idcirco: co-nectere 3a: laetari 1 (dep.): angor oris m: quocirca: affectus a um: hier: beweisen, bestätigen die Epikureer sich widersetzen Förderin treu, zuverlässig Schöpferin, Verursacherin fest, stark darum, deshalb zusammenknüpfen, verbinden sich freuen Angst deshalb gestimmt, gesinnt 19/22 Über die Weissagung Text 18 Cicero beginnt sein Werk über die Kunst der Weissagung mit einem geschichtlichen Rückblick. Er bespricht die Techniken, die bei den Assyrern (Assyrii orum m pl) und Ägyptern (Aegyptii orum m pl), in Kleinasien (Asia ae f) und Griechenland (Graecia ae f) verbreitet waren. Vetus opinio est esse quandam inter homines divinationem1, id est prae-sensionem* et scientiam rerum futurarum; est enim magna et salutaris2 quaedam res, qua proxime ad deorum vim natura mortalis potest accedere. Gentem quidem nullam video – neque tam humanam atque doctam neque tam immanem3 tamque barbaram –, 4 quae res futuras significari4 et a quibusdam hominibus intellegi praedicique posse non censeat. Primo Assyrii, cum propter planitiam5 magnitudinemque regionum, quas incolebant, caelum ex omni parte patens atque apertum intueri possent, mots siderum 8 observitaverunt6. Hac in natione Chaldaei7 diuturno8 studio siderum scientiam effecisse putantur, ut praedici posset, quid cuique eventurum esset et quo fato quisque natus esset. Etiam Aegyptii eandem artem longinquitate9 temporum innumerabilibus10 paene 12 saeculis consecuti sunt. Gentes nonnullae Asiae res futuras volatibus11 vocibusque avium12 certissimis signis declarari putant. Quam vero coloniam13 Graecia misit in Asiam, Siciliam, Italiam sine Pythio14 oraculo? Aut quod bellum ab ea susceptum est sine consilio deorum? 16 De divinatione 1,1-3 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 divinatio onis f: salutaris e: immanis e: significare 1: planitia ae f: observitare 1: Chaldaei orum m pl: diuturnus a um: longinquitas tatis f: innumerabilis e: volatus us m: avis is f: colonia ae f: Pythius a um: Weissagung heilbringend, vorteilhaft, nützlich wild durch Zeichen andeuten flaches Gelände eifrig beobachten Chaldäer (assyrische Astrologen) lang Länge zahllos (zu volare) Vogel Kolonie pythisch, delphisch 20/22 Pompeius – ein idealer Feldherr Text 19 Im Jahr 66 v. Chr. wird der Antrag gestellt, den Oberbefehl im Krieg gegen Mithridates dem Cn. Pompeius zu übertragen. Cicero ergreift zugunsten des Pompeius das Wort und erläutert, weshalb dieser Krieg notwendig, aber auch gefährlich ist. Nun spricht er über die Kriterien, die für die Auswahl des dafür geeigneten Feldherrn massgeblich sind. Satis multa verba feci, quare esset hoc bellum genere ipso necessarium, magnitudine periculosum*. Restat, ut de imperatore ad id bellum deligendo dicam. Utinam, cives Romani, copiam tantam virorum fortium haberetis, ut haec deliberatio1 vobis difficilis esset, quis potissimum2 tanto bello esset praeficiendus3! Nunc 4 vero solus est Gnaeus Pompeius, qui non modo gloriam eorum hominum, qui nunc sunt, sed etiam memoriam antiquitatis* virtute superavit. Ego enim sic existimo quattuor has res in-esse* in summo imperatore oportere: scientiam rei militaris, virtutem, auctoritatem, felicitatem*. Quis igitur Pompeio 8 scientior4 umquam fuit? Hic homo e ludo atque pueritiae5 disciplina bello maximo ad patris exercitum atque in militiae6 disciplinam profectus est. Qui extrema pueritia5 in summi imperatoris exercitu miles fuit, ineunte adulescentia* ipse imperator exercits maximi. Qui saepius cum hoste conflixit7 quam quis- 12 quam cum inimico8 concertavit9, plura bella gessit quam ceteri legerunt, plures provincias confecit10 quam alii cupiverunt. Quae oratio inveniri virtuti Cn. Pompei par? Pro lege Manilia (de imperio Cn. Pompei) 27-29 deliberatio onis f: potissimum (adv.): 3 prae-ficere 3b (+ Dativ): 4 sciens (Gen. scientis): 5 pueritia ae f: 6 militia ae f: 7 con-fligere, -o, -flixi, -flictum: 8 inimicus i m: 9 con-certare 1: 10 con-ficere 3b: 1 2 Überlegung am ehesten an die Spitze stellen (von) kundig, kenntnisreich Kindheit Kriegsdienst kämpfen hier: persönlicher Gegner streiten hier: erobern 21/22 Abschiedsrede des Sokrates Text 20 Das erste Buch der Tusculanae disputationes gilt der Frage, ob der Tod ein Übel sei. In diesem Zusammenhang gibt Cicero die Schlussrede wieder, die Sokrates nach Verkündigung des Todesurteils vor den Richtern hielt. “Magna me spes tenet, iudices, bene mihi evenire, quod1 mittar ad mortem. Necesse est2 enim sit alterum de duobus, ut aut sensus omnino omnes mors auferat aut in alium quendam locum ex his locis morte migretur3. Si sensus exstinguitur morsque ei somno similis est, qui nonnumquam4 etiam sine 4 visis5 somniorum placidissimam quietem6 affert, quid lucri7 est mori! Sin8 vera sunt, quae dicuntur, migrationem3 esse mortem in eas oras, quas ii, qui e vita excesserunt, incolunt, id multo etiam beatius est. Tene9, cum a tuis iudicibus evaseris, ad eos venire, qui vere iudices appellentur, Minoem et Rhadamanthum10, 8 convenireque eos, qui iuste vixerint: haec peregrinatio11 mediocris12 vobis videri potest? Ut13 vero col-loqui* cum Homero et Hesiodo14 liceat, quanti15 tandem aestimatis? Equidem saepe mori vellem, ut ea, quae dico, mihi liceret invenire. Quanta delectatione* autem afficerer, cum alios iudicio iniquo circumventos16 con- 12 venirem! Sed tempus est iam hinc abire: me, ut moriar, vos, ut vitam agatis. Utrum17 autem sit melius, di immortales sciunt; hominem quidem scire arbitror nullum.” 16 Tusculanae disputationes 1,97-99 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 quod: necesse est... sit..., ut: migrare 1: nonnumquam: visa orum n pl somniorum: quies quietis f: lucrum i n: sin: te-ne... venire: Minos ois / Rhadamanthus i: peregrinatio onis f: mediocris e: ut + Konj.: Homerus / Hesiodus: quanti: circum-venire 4: uter tra trum: hier faktisches quod: dass es ist notwendig, dass... der Fall ist, dass... (aus-)wandern, übersiedeln – migratio onis f: ? manchmal Traumerscheinungen Ruhe Gewinn wenn aber der Aci ist abhängig von dem (zu ergänzenden) Gedanken: Ist es nicht schön, dass du (= dass man) ... Minos/ Rhadamanthys (Namen der Totenrichter) Wanderung gering, unbedeutend hier: angenommen dass Homer/ Hesiod (berühmte Dichter) wie hoch, wie wertvoll bedrängen welcher (von beiden) 22/22